CC BY
25
ИДЕИ И ОБРАЗЫ В ПОЭЗИИ АБДУЛЧЕРИМА СОНОВА
© Бакова З.Х.*, Вологирова А.А.*
Кабардино-Балкарский государственный университет им. Х.М. Бербекова,
г. Нальчик, КБР
Статья подготовлена на одном из государственных языков РФ - кабардинском, и посвящена особенностям языка и стихосложения одного из ярких кабардинских поэтов Абдулчерима Сонова.
Уэ тхьэпэлъытэу гумухэлъщи Псэм уи ц1э дахэм хуещ1 нэмэз.
Сонэ Аб.
2015 гъэр, зэрытщ1эщи, литературэм и Илъэсщ. А 1уэхур къыхалъхьащ литературэм, тхылъ еджэным ди Цыхухэм гулъытэ хурагъэщ1ыжын мурад-к1э. Ар Урысей Федерацэм зэрыщрагъэк1уэк1ынум теухуауэ унафи къыдэк-1ащ. Художественнэ литературэм и пщ1эр зэрехуэхам щ1алэгъуалэ къыдэк-1уэтейр кудк1э нэхъ купщ1эншэ ещ1. Хэк1ып1эхэр къэгъуэтын хуейщ.
Къэхутэныгъэ утыку къитлъхьэр а 1уэхум езэгъ зы лэжьыгъэщ - магистр диссертацэ дгъэхьэзырым - «Нобэрей адыгэ усыгъэм и гукъэк1хэмрэ къигъ-эщ1 образхэмрэ» жыхуи1эм щыщ зы пычыгъуэщ. Дыкъызытеувы1эр иужь-рей илъэс 50-м зи къалэмыр гуэщ1аф1э, жан, 1умахуэ хъу зэпытурэ къэгъу-эгурыкГуэ усакГуэ щыпкъэ Сонэ Абдулчэрим и усыгъэрщ.
Сонэр псалъэм и пщ1эмрэ и къарумрэ куууэ зыхэзыщ1э усак1уэщ. Апху-эдэхэр псалъэм хуеп1эщ1эк1 хабзэкъым, ат1э хуэсакъыпэу, щысхьыпэу хэп-лъыхь-хэщыпыхь защ1эурэщ къызэригъэсэбэпыр. Ит1анэщ ц1ыхум гукъинэ ящыхъу усэр усак1уэм и гущ1эм къыщи1ук1ыр, ар лъэужьыншэрэ псыхэк-1уадэрэ щымыхъур. Шэч лъэпкъи къытетхьэркъым Сонэ Абдулчэрим и усы-гъэхэм я нэхъыбап1эм ар нат1э зэрыхуэхъуам. Апхуэдэхэщ, псалъэм папщ1э, «Си лъахэ», «1убыгъуэ закъуэ», «Зэманымрэ гъащ1эмрэ», «Къреунэху зы ма-хуэ», «Едзыгъуитху», «Губгъэн», «Псэр мэхасэ» усэхэр.
Темэу къэдгъэлъэгъуам нэхъ хуэгъэзауэрэ къыхэтхащ тхыгъэхэр. Мы-быхэм ущеджэкГэ уи нэгу къыщ1ыхьэ хуэдэщ усак1уэм и къалэмыпэм къыщ-1эк1а образыр: «Вагъуэ шырхэр гущэуафэм хэпхэжауэ щ1агъэхъае», «дыгъэр къуэк1ып1эм къыщот1эп1», «хьэуам акъужьк1э зетхьэщ1ыж», «гъатхэм щ1ыгур джэдык1амп1эм къипща хуэдэщ». Дауи, апхуэдэ сатырхэр, образ 1упщ1хэр зи гущ1эм къи1ук1ынур зи нэр жан усак1уэрщ. Апхуэдэ усак1уэ-ращ, псалъэм папщ1э, мыпхуэдэ усэр къэзыгъэщ1ыфынур:
* Профессор кафедры Литературы и фольклора народов Северного Кавказа, доктор филологических наук.
* Магистрант.
Литература
59
Лъэ увып1э закъуэ имы1эжу Пшэ гуэрэнхэм яуфэбгъур уафэр; Абрэмывэжьхэр зэрагъажэу, Зэрызохьэ, зэрытехыу я фэр.
А псом я щхьэжщ ди дадэжьхэм яфэ зриплъу, зи щхьэр зыхуигъэлъахъ-шэу зыхуигъэщхъ къуршхэм яхэтыну усак1уэр зэрыщ1эхъуэпсыр:
Къуршхэ, фащ1ащ уэршэрэгъу си нит1ым, Фэ къэфлъагъуфатэм си хьэтыр -(Сыт къримытхами мы си нат1эм), Сыхуейт сыхэтыну фи сатыр.
(«Къуршхэ») [3, 63]
Усак1уэ набдзэгубдзаплъэм и къалэмыпэм къыщ1эк1ащ дунейм и теплъ-эр 1упщ1 дыдэу, зы псалъэ-псалъит1к1э уэзыгъэлъагъуф, гукъинэ пщызыщ1 усэ куэд - к1эщ1 дыдэу, пычыгъуэ, едзыгъуэ ц1ык1ухэу гъэпсауэ:
Удзыпэ къэси, жыг тхьэмпэ псоми Гъуджэ - тк1уэпс ц1ык1ухэр псыпсу яф1эскъэ; Тк1уэпсхэм къащ1опсэ дыгъэпс къепсыхри Псырылъэ псыгъуэу бзийхэр ирашкъэ.
(«Уэшх нэужьым си лъахэр») [3, 14]
Уеда1уэк1э зызыщумыгъэнщ1 зы уэрэд ек1у, налшыкдэсхэми, ди Хэкум ис ц1ыху дэтхэнэми, жьыми щ1эми зи гугъу ящ1, хьэщ1э лъап1эу ди къалэм къак1уэ псоми зрагъэлъэгъуну зыщ1эхъуэпс ди Налшык паркым теухуа Со-нэм и уэрэдми утемыпсэлъыхьу блэбгъэк1 мыхъуну ди гугъэщ, ди псалъэ-макъым темэ хуэхъуар къэплъытэмэ.
Мы уэрэдым ущыщ1эдэ1ук1э къыпщохъу сыт щыгъуи паркым щыплъ-агъу жыг баринэхэм, удз гъэгъахэм зэ къуигъэгъэзэжурэ уак1элъыплъыжу, япэм гу зылъумытэу щыта 1уэхухэм гу лъуигъатэу. Жыг баринэхэм я да-хагъэм дащык1элъыплък1э, дэ ц1ыху къызэрыгуэк1хэм, дигу къэк1, гу зыл-ъыттэ, ауэ усэбзэк1э зэгъэк1уауэ къытхуэмыТуэтэж дахагъэм усак1уэр теп-сэлъыхьурэ, ахэри бзэм и троп зэмыл1эужьыгъуэхэр къигъэсэбэпурэ дигъ-элъагъуфмэ, аратэ-къэ 1эзагъэ нэс зыбгъэдэлъ, усак1уэ жыхуа1эр! Ик1и апху-эдэ дыдэуш Сонэми и усэр зэритхар:
Тхьэмпабгъуэу уи жыг гъэф1ахэр Гухэлък1э къызэщоудыр, Псыпсыжу псей зыкъизыххэм 1ущащэу хуолъэуджыджэр.
Усак1уэм и «жыг тхьэмпабгъуэхэр «къыпк1элъоплъ»». Уи закъуэу паркым зыщыбгъэпсэхуну ук1уами, жыг тхьэмпэ ц1ык1ухэр хуэмурэ къоуэр-
шэрыл1эр. Нэхъ уигу къыщыдэмыж дыдэ махуэм паркым уихьамэ, абы и «шхъуант1агъэм» гукъеуэу хъуар п1эщ1ехри, псэм зрегъэгъэпсэху:
Паркышхуэм и дыщэ бзухэр Яуэрэдускъэ дахагъэм! Мыбы гукъеуэр щобзэхри Псэм зыхегъапск1э щхъуант1эгъэм.
А псом къищынэмыщ1ауи, гъэщ1эгъуэнщ паркым и жыг абрагъуэхэм к1эпхъ ц1ык1ухэр зэрытесыр, ахэр жыгым тесуи къэмынэу, къыбдэджэгуу зэрышьпыр, зэми «жыг гъэдахэ» ахэр зэрыхъур:
Алее уи жэнэт гъуэгухэм Шэнт хъархэр я гущэ куэщ1и, Пщ1ыпщ1ыжу епэр гъэгъахэр Абыхэмя дыщэ мыщ1и! [3, 9]
Паркым и дахагъ закъуэмк1э усак1уэм дегъэлъагъу ди Лъахэр зэрыф-1эраф1эр, ди хьэуар зэрыкъабзэр. Паркми ещхьу, ди Хэкум къихьэ дэтхэнэ зыми и псэм зэрызьщигьэпсэхур. Щапхъэу къэтхьахэм ешхьу гуак1уэщ, гунэсщ усак1уэм и адрей уэрэд дэтхэнэри. Абыхэм ди щ1эблэр хураджэр ф1ылъагьуныгъэм, гу къабзагъэм, пщ1эм, нэмысым, гуапагъэм, 1эф1ыгъэм.
Апхуэдэл1хэр сытым хуэдэу хьэлъэу жэгъуэгъухэми, зэрыт лъэхъэнэ гуащ1эм къытрамыкъузэми, зэрыжа1эу, халъхьэри л1эным л1ыгъи, тек-1уэныгъэ и1эу къыхок1ыж:
Дыгъэ жумартым и налкъут бзийхэм Зашэщ1ыр, пэшым щЪмыхуэжу...
(«Псэр мэхасэ») [3,75]
«Дыгъэ жумартым и налкъут бзийуэ» усак1уэм къилъытэр псэщ1э ц1ык-1у дунейм къытехьарщ, адэк1э гупсысэм зригъэужьурэ, сабийр насып, гуф-1эгъуэ, дэрэжэгъуэ нагъьщэу къегъэлъагъуэ:
Зыкъызэкъуихри, дыгъэ нэхуу, Гъэгъащ насыпыр зы1эзыбжьэм -Дэрэжэгъуэшхуэм и нэр къихуу, Къызэ1уегъэжыр сиунэбжэр...
(«Псэр мэхасэ») [3, 75]
«Насыпым нэхъыщхьэжи» зэрыщы1эр къыдгурегъа1уэр усак1уэм. Сыт насыпым ищхьэу шытыфынур? - Ар нанэрщ, усак1уэм игъасэ щ1эблэш1эм и нанэрщ:
Яхэтщ насыпым нэхъыщхьэжи, Гъащ1эм и1эжщ езым мыхъур; Пщэдейм и ц1ыху сэ къысщ1отаджэ
Литeрагyра
61
СuщIыкIмu нобэ, цЬр къэнэнщ. Лы Iy/щ я хаю ар uрaджэy Пэуфу щьшрэ - nœp mыншынщ.
(«Псэр мэxасэ») [3, 76]
«ПыIэзэфIэxь зэман» усэ тxылъым и «Ейуанэ пшыналъэ» Iыxьэр зыте-yxyар: «Иредахэ гъamхэy дэ du гъащ^р, Лъагъуныгъэм щ^тъэр хуреуш, Къэушамэ ^ыхум u гурылъыр, - Дэрэжэгъуэм ар хурехъу mхьэгъyш» - псалъ-эxэр yсакIyэм зькужйар фIылъагъyныгъэрщ. Шагъдий мыгъасэу зи гуры-щГэр къилъ, къипк! щауэ щГалэм фЬ^э илъэгъуа и пщащэ даxэм и цЬр вагъуэ гуапэу щопщЬшщкф и гyщIэ лъапсэм, ауэ псэм ар апxyэдизy щIигъафIэр езы псэ дыдэм къыгyрымыIyэж пэтми, нэмысымрэ xабзэ даxэмрэ щГапТ^хкГа щГалэ къуданым зышыIэшxyэ xэлъy зэрыщытырщ:
Уэ yu цЬ закъуэр на^т пщшъэщ, Пкъым зрегуашэ а зы пшлъэм, Гухэлък1э cощmэ œ андез; Уэ mхьэnэлъыmэy гум yхэлъщu Поэм yu ц!э дахэм хyещI нэмэз.
(«Уи цЪр») [3, 138]
Мы дyнeйшxyэм и xьэжy, псэ зы[ут псори зытезыНыгъэ ди гъащГэр тxy-эзыгъэщГэращГэу, щЬщыгъуэ тщызыщ! гyщ[агъщ[элъ даxэм и IэфIагъыр къьгйурызыгъэЬфЬ, фЬф цIыxyм къытxэзыгyашэy, тxyэзыгъэфIэрафIэ фкшъагъуныгъэми тeпсэлъыxьыкIэ, тeтxыxьыкIэ Ьджэ иIэщ. Мис а Iэджэм ящыщым къькэщыпыкХыжауэ, щабэ дыдэу, усэбзэ даxэкIэ къытxyeIyатэ и къэшэныр къызэригъуэтыну щкшЪр:
«Зызышы1э щхьэ шхыгъуэ йохуэ» -Гур егъэncэхyр ncaлъэжьым, Къатш къэда^, зэгуэр Вагъуэхэм къaхэзгъyэmэнщ зы Дыгъэ.
Щауэ xby^ адыгэ щ^лэм ф!ыуэ къыгyроIyэ зызышыЬ щxьэ шxыгъyэ зэриxyэри, абы къару къыxeлъxьэри, мо зызыгъэнэмысыфЬу щыта щIалэ зэпЬзэрытыр, пщащэ къазэрыгyэкIxэм яxэмыплъэy, зэxаxмэ - саХуэтэжын-къэ, ялъагъумэ - яфIэщ сыxъyнкъэ, жери лъагэу зeIэтри фIэщxъyныгъэшxyэ xэлъy жыжьэ щолъыxъyэ:
Вагъуэхэм œ къaхэcшынщ а Дыгъэр, MaфIэм зытрызыд-зэ жэщ хьэндырабгъуэу, Абы u бзтхэм cu жэр хэп^энщ, ГурыщЪ мафЬм зрuгъэcын nanщIэ, Гурыгъу абрэмывэхэр uгъэщaщэy ДМПУ uгъэбзэхын щхьэ^э.
(«ЗызышыIэ щхьэ шхыгъуэ йохуэ»)[3,37]
Мис апхудэ лъагъуныгъэрш лъагъуныгъэ гуаш1э жыхуа1эжри, псэк1э зэлъыхъуаит1ыр зэрогъуэтри гъаш1эм и гъуэгуанэ зэдытохьэж.
Къэдгъэсэбэпа литературэр:
1. Бакъ З. Сонэ А. И гъашймрэ и творчествэмрэ. - Нальчик, КБГУ 2012.
2. Сонэ А. Пы1эзэф1эхь зэман. (Усэ сборник). - Налшык, 1988.
3. Сонэ А. 1эгу-махуэ, 1эш1-жэш. (Усэ сборник). - Налшык, 2001.
КОНЦЕПЦИЯ ЦЕЛЬНОЙ ЛИЧНОСТИ В ТВОРЧЕСТВЕ А. КЕШОКОВА1
© Бакова З.Х.*, Карданова Р.Ю.*
Кабардино-Балкарский государственный университет им. Х.М. Бербекова,
г. Нальчик
Юьщокьуэ Алим и творчествэр инш - зытепсэлъыхьа-зытетхыхьа-хэр куэд дыдэ мэхъу. Иныкъуэм деж богьэщIагьуэ: зи гугъу имыш^ темэ шы1эу п1эрэ жыпЪу - апхуэдизу 1уэхугъуэшхуэхэми, махуэ къэс узыйууэ нэхъ жьгъейхэми ек1уу тетх^рхваши. Ауэ, псоми уахэплъхьэж-рэ, нэхъыщхюхэр къыхэбгьэщыну яужь уихьэмэ, мыхэр къыхожаный -бзэр, хабзэр, ш1алэгъуалэ гьэсэныгьэр, хамэш1хэр псэуп1э зыхуэхъуа адыгэхэр, ахэр къызэш1икъуэжу - лъапсэр. Лъапсэр - псэм и гъунэгъ-уш. Адыгэхэр, дунейм шек1уэк1а хьэлэбэлыкъ къомым хэтами, зауэш-хуэхэри я нэгу ш1эк1ами, псэк1э узыншэрэ 1эплъэпкък1э зиужьу къызэ-рек1уэк1ам и щыхьэтщ усак1уэшхуэхэр, мэкъамэтхэр, ш1эн^1гъэл1хэр, сурэты^ ехьэжьахэр къазэрыхэйам, лЬкъужьхэри ди маш1экъым -къыдэк1уэтей ш^алэгъуалэр зыдэплъеин, шапхъэ яхуэхъунхэр лъэпкъ тхыдэм щыбгьуэтынущ. Ауэ, Юьщокъуэ Алим адэ, нэхъ ипэ1уэк1э ит-ха усэхэм деж къыщегьэжьауэ, иужь дыдэ и тхыгъэ к1эш1хэм деж нэ-сыху зи 1уэху зрихуари, зи хьэл, зи шэн къигьуэтыну яужь итари Цыху къызэрыгуэйым и къарурш, и дуней тетыкIэрщ, и дунейеплъык[эрщ.
Пэж псори тхужьйэнкъым, ауэ жыт1э псори пэжу щрет.
Къыхэжанык1ахэм тыншш уатетхыхьыну - сыт яхужып1эми, я ехъул1-эныгъэ зы1эрагъэхьам ухуэк1уэн хуейуэ аркъудейш. Ауэ ц1ыху къызэрыгу-эк1ым и 1уэхур нэгъуэщIщ - къыхуашЬф, игу темыхуэми, и унафэш, 1энат1э хьэлъэхэр, я натIэу къалъахуам хуэдэу, ирахьэкI, гузэвэгъуэшхуэхэм и деж ипэ иту Iуэхум «Iуадзэр» ахэраш. Мы дуней зэхэзэрыхьам сыт я псэук!э а
1 Статья подготовлена на одном из государственных языков РФ - кабардинском.
* Профессор кафедры Литературы и фольклора народов Северного Кавказа, доктор филологических наук.
* Магистрант.
