CC BY
44
ИДЕИ И ОБРАЗЫ СОВРЕМЕННОЙ КАБАРДИНСКОЙ ПОЭЗИИ
© Бакова З.Х.*, Вологирова А.А.*
Кабардино-Балкарский государственный университет им. Х.М. Бербекова,
г. Нальчик
Статья подготовлена на одном из государственных языков РФ - кабардино-черкесском.
Лэщ1ыгъуэщ1эм ипэ илъэс 15 къызэднэкГам адыгэбзэк1э къыдэк1ащ усэ сборник зы 15 хуэдиз - псори ф1ы защ1эу. Абыхэм щыщщ Сонэ Абдулчерим и «1эгу-махуэ /эщ/-жэщ»-ыр (2001), Тхьэгъэзит Зубер и «/эужь»-ыр (2002), Хьэту Пётр и «Псэгъэкъабзэ» (2003), «Бжьыхьэ удж» (2008), «Пщ1ащэ пыху» (2010) тхылъхэр, Бещтокъуэ Хьэбас и «Дуней телъыджэ» (2003), «Бжьыхьэ дыщафэ» (2006) усэ тхылъхэр, Уэрэзей Афлик и усэ тхылъхэу «Кхъужьей къудамэ»-р (2004), «Л1эужь» (2013), Ацкъан Руслан и «Щхьэе-гъэзып!э» (2003), «Къэгъэзэжыгъуэ» (2009) усэ тхылъхэр. Къагъырмэс Борис и «Щыхьэт»-р (2006), К1эщт Мухьэз и «Къыпхузогъанэ»-р, (2007), Къэжэр Петр и «Гуапагъэ»-р, (2009), 1ут1ыж Борис и «Тхыгъэхэр», Къэжэр Хьэмид и «Усэхэр» (2013), н.
Мыхэр зи 1эдакъэщ1эк1 псори, зэрыгуры[уэгъуэщи, акъылк1и, я дуней еплъык1эк1и, тетык1эк1и, илъэс бжыгъэ къагъэщ1амк1и, тхьэшхуэм къарита талантк1и зэщхьу тхужы1энкъым. Ахэр зэщхьтэмэ, ди литературэр зэшыгъ-уэ дыдэ хъунт.
Ди усак1уэ щ1алэхэми яхэтщ я зэф1эк1к1э мы нэхъыжьхэм занщ1эу ябгъ-эдэбгъэувэ хъунхэри. Ар узгъэгуф1эщ, - ар ипэ итахэм къарууф1 зэрахэлъам, зэрылъэщам и нэщэнэщ. Пэжщ, ахэм псоми иджыри къыдагъэк1ыфакъым я зэф1эк1ыр щызэхуэхьэса усэ тхылъхэр, ауэ адыгэбзэк1э къыдэк1 газет за-къуэм, «1уащхьэмахуэ» журналым усэ 1эрамэу зэщ1экъуауэ я тхыгъэхэр къытохуэ. Къинэмыщ1ыуи, иджыпстурей дуней зек1уэк1эм хуэк1уэу, интер-нетым куэду къыщыбгъуэтыфынущ ахэм я 1эрытххэр. Ди нэхъыжьхэм апху-эдэу, тхылъымп1эм нэса къудей жа1эу, занщ1эу я тхыгъэм щыгъуазэ уащ1-ынкъым, ауэ ди щ1эблэр нэхъ ехьэжьащ - зэманым дек1уахэщ. К1ыщокъуэ Алим усак1уэ щ1алэхэм захуигъазэу мыр итхыгъат:
Уэ узэфэну псы къабзэр Къыщ!эмыжауэ си гугъэщ. Зыкъыздумыщ!ыт уп1ащ1эу -Пшэм хэт нур дахэр уи дыгъэщ.
(Усак1уэ щ1алэм)
* Профессор кафедры Литературы и фольклора народов Северного Кавказа.
* Магистрант.
Ек1уу жа1а хъуащ. Мыхэр, тхыгъэ щхьэхуэ яхуэфащэу, зы гупышхуэ мэхъу. «Ди усак1уэ нэхъыжьхэм къащ1эхъуа щ1эблэм и лэжьыгъэр нэгъэсауэ къэхутэным критикэр иджыри хунэсакъым, а лэжьыгъэм хэпхъуэхэхыу зэ-зэмызэ те1эбэ мыхъумэ» [5, 387], - итх^1гъат литературэхутэ, щ1эныгъэл1 Сокъур М. 1981 гъэм, иджы ди усак1уэ гохъыжьхэм ящыщ, гъэ блэк1ам (2014) «Ц1ыхубэ усак1уэ» ц1э лъап1эр зыф1аща Бицу Анатолэ и творчествэр зэпкърихыу. Критикэ и лъэныкъуэк1э, дызэрижагъуэщи, иджыри а гъуэгум дытетщ, хэдгъэщ1а щымыЬу.
Сыт иджы мы усак1уэхэм (гу лъытэн хуейщ псори зэрыц1ыхухъум) я усыгъэм къыща1уатэр - сыт зытеусыхьхэр, сыт ягъэлъап1эр, сыт ягъэдахэр, сытхэра темэ нэхъыщхьэ ящ1ыр? Зыри щ1экъым, зэ хэплъэгъуэк1э - лъагъу-ныгъэ, ц1ыхугъэ, ныбжьэгьугъэ, насып, си къуажэ, си къалэ н. Анэм, Хэкум, лъахэм хэ1этык1ауэ хуэусэн, анэдэлъхубзэм хуэгумащ1эн, адыгэ лъэпкъым и щхьэм кърик1уам, и нэгум щ1эк1ам, и къэк1уэнум - ахэращ ди усак1уэхэм темэ нэхъыщхьэ ящ1ар. Зыри щ1экъым жып1э щхьэк1э - ар зэ1уплъэгьуэущ -мыхэм псоми зэмыщхьыущ а темэхэр къызэра1уатэр - щхьэж и къаухьым, и талантым хуэк1уэжу анэдэлъхубзэ къабзэк1э къэгъэлъэгъуа хъуащ ц1ыхур дунейм къызэрытехъуэрэ зыгъэп1ейтей 1уэхугъуэхэр. Иджы дыхэвгъаплъат ахэм. Псалъэм папщ1э, псори зэк1уэл1эж Хэку, лъапсэ темэр къатщтэмэ:
Адыгэм къалъыса лейм И бамп1эр къытпкърыхьамэ, Т1эк1у тетыгъуейщ мы дунейм, Къэнжалу псэр мыпсыхьамэ.
Къэнжали дэ димы1а, Бдзапц1эши - дэ дымылъыхъуэ, Игъэщ1эк1э къау1а Ди лъэпкъым си псэр хуощыгъуэ.
(Бещтокъуэ Хь., 2004)
Факъырэу хыхьэж адыгэ Ди лъэгъэнэгъухэм ялъагъу -Къек1уэк1а лъэпкъыр хуэпагэу Хуэныкъуэщ нобэ гущ1эгъу.
(Сонэ А., 2001)
Ирамыгъэщ1у хэку унагъуэ, Кърамыгъэк1ыу зэи шыбгым, И бгыр щ1икъузэурэ, бгы псыгъуэ Щ1эхъуар аратэкъэ адыгэр?
(Уэрэзей А., 2004)
58
ДОСТИЖЕНИЯ ВУЗОВСКОЙ НАУКИ
Мыбдей къэтхьа усэ пычыгъуэ к1эщ1хэмк1э къыбгуро1уэ, ди усак1уэхэр нэхъ зытегузэвыхьыр. Ахэр сытым хуэусэми, зыхалъхьэ уэрэдыр Хэкум и образырщ - къик1уари, зытет гъуэгури, здынэсынури лъэщ дыдэу яухуэ. Мис аращ мы усэхэм я лъэп1эныгъэр, дэри ахэр апхуэдизу щ1ызыхэтщ1эр ди гум къопсэлъык1хэ ди усак1уэхэр - щ1эблэми гъуэгугъэлъагъуэ яхуохъу. Хэкур, лъапсэр, лъахэр уэ къызэрыбгуры1уэщ, дауик1. Зым и дежк1э ахэр -анэдэлъхубзэщ, нэгъуэщ1ымк1э - ди тхыдэм и напэк1уэц1 гуузхэрщ, адрейм-к1э - щ1алэгъуалэ гъэсэныгъэрщ. Ауэ псори зэхолъэдэжри - Адыгэ Хэкум и уэрэд е и гъыбзэ мэхъуж.
Юыщокъуэ Алим зы поэтическэ тхыгъэ и1эщ «Усэм хэлъ гъущ^ыр» жи1эу. Гупсысэ етшэжьам джэлэс хуохъури, къэтхь хъунущ абы щыщ са-тырхэр:
Дзит1 зы1ут жырыр улъиямэ, Пхуэхъункъым 1эщэ - ари пэжщ. Си усэр къамэщ, ар къисхакъэ -Дыгъэ тезгъапсэу измылъхьэж.
Сымышэсыжу жьы сыщыхъум, Нэхъ л1ыф1хэм къамэр естыжынщ, Сэ усэу стхахэм гъущ1у хэлъыр Башф1элъхьэ сщ1ынщи сежьэжынщ.
Щ1ыжыт1эращи, ди усак1уэ нэхъыжьхэм я усэм иджыри хэлъщ Алим жыхуи1э гъущ1ыр. Ди гугъэнщ, щ1эблэми ар къащтэфыну.
Мы усэ тхылъ къедбжэк1ахэм, сыт и лъэныкъуэк1и, ипэ итщ К1ыщокъуэ Алим и <<Щхьэлыкъуэ» - р. Ар къыдэк1ащ 2001 гъэм.
Алим и творчествэ псор къапщтэрэ уриплъэмэ, гуры1уэгъуэ мыхъуу къанэркъым лъапсэрэ лъабжьэрэ и тхыгъэхэм хуэхъуар къыздик1ам. Жыт1-энуращи, хэку, лъэпкъ, лъапсэ, бзэ, хабзэ темэхэр к1уэц1рок1 К1ыщокъуэ Алим и творчествэ псом. "Бгы лъапэхэм деж" (1941) и япэ усэ тхылъым къыщегъэжьауэ и иужьрейм - "Щхьэлыкъуэм" (2001) - деж щиухыжу абы и 1эдакъэ къыщ1эк1а тхылъу хъуам бгъэдыхьэк1э зэхуэмыдэхэмк1э къыщ^11уэ-тащ ар. Къызэрыщы1уэтари темэм зригъэубгъу зэпытурэ, гупсысэр нэхъ куу, нэхъ жан, къигъэсэбэп художественнэ 1эмалхэр нэхъ къулей ищ1 защ1-эурэ зэрек1уэк1ар нэрылъагъущ.
К1ыщокъуэ-усак1уэм и з^1узэщ1^1ныгъэм, адыгэ поэзием, псом япэу ли-рикэм зыужьыныгъэшхуэ зэригъуэтам и щапхъэщ хэку темэм ехьэл1а и фи-лософие лирикэр. Абы къызэщ1еубыдэ, нэхъ ищхьэмк1э къызэрыхэдгъэ-щащи, усак1уэм и анэдэлъхубзэм къыщыщ1эдзауэ псори: бзэри, хабзэри, тхыдэри, нобэ дызыгъэгузавэ 1уэхугъуэхэри, пщэдей къэк1уэнури, н. къ.
Зы ц1ыху щхьэхуэм, зы лирикэ л1ыхъужьым и гущ1агъщ1элъхэмрэ лъэп-къым нат1э хуэхъуамрэ зэтехуэрэ, зэтемыхуэ дыдэми, зэпэгъунэгъуу п1эрэ?
Хьэмэрэ Алим и усыгъэр зыхуэгъэпсар адыгэ лъэпкъым и къру закъуэхэ-рауэ п1эрэ? Къыдэпсалъэм, къыдэущийм сытхэр и гукъеуэ, сыт зыгъэгуф1эр, сыт зыгъэп1ейтейр? Ди къэхутэныгъэхэм къызэрагъэлъэгъуащи, усак1уэр зэик1 псэуакъым и щхьэ закъуэм щхьэк1э - и 1уэхур иригъэф1эк1уэн, игъэ-дэхэн щхьэк1э.
Юыщокъуэм и лирикэр, зэрыгуры1уэгъуэщи, зы жэщ-махуэм зэф1эу-вакъым. Ауэ, къэхутак1уэ куэдым гу зэрылъатащи, абы къару гуащЬ щигъу-этар зауэ зэманырщ, ар 1упщ1 щыхъури 1946 гъэм къыдигъэк1а "Шум и гъу-эгу" тхылъ телъыджэрщ. Дызытепсэлъыхь темэми зыщиужьар, Юыщокъуэм и творчествэм абы увып1э лъагэ щиубыдар а лъэхъэнэрщ. Зауэ нэужь илъэсхэрщ "ЩДалэгъуэ щ1ыналъэ" (1948), "Партыр ди пашэу" (1953) усэ тхылъхэр дунейм къыщ^гтехъар. Ауэ сыт хуэдэу зэманым зимыхъуэжами, Алим и хэкум, и лъапсэм, и бзэм, и лъэпкъым зэи епц1ыжакъым, 1ужажагъэ хэлъуи зы усэ итхакъым. Мыпхуэдэ къыщ1эдзап1эхэрщ я1эр "Щхьэл^1къуэ" тхылъым хыхьахэм:
Сыкъыщалъхуауэ сэ си къуажэр Пщ1ыхьэп1эм хуэдэу нэгум щ1этщ.
("Ди унэжь")
Сыжейми, си нэр зэтесхами, Щхьэлыкъуэ къуажэр щ1этщ си нэгу.
("Сыжейми...")
Лъахэр егъэлеяуэ ф1ыуэ зылъагъу лирикэ Мыхъужьым - усак1уэм -къелъытэ абы и псым нэхъ 1эф1 щымы1эу, ар чэф ящ1 абы и удзымэм, абы и жыг хадэр жэнэтщ - уи балийри, уи кхъужьри, мы1эрысэри шьIгьунэжш; хэкум дыгъэм и бзийхэри щынэхъ уэрщ, пшэплъри щынэхъ дыхьэрэнщ, и уафэм вагъуэхэри щынэхъ гуэрэнщ... ЩыЬкьым, абы хуэдэ! Аращ усак1уэм и пщ1эмрэ и щ1ыхьымрэ ихъумэным нэхъ къалэн ин дунейм щ1ыщимы1эр, лъахэм псэр щ1итыну хьэзырщ лирикэ ц1ыху пажэр.
Литературэр:
1. Бештоков Х. Золотая осень. Сборник стихов. - Нальчик: Эльбрус, 2006.
2. Введение в литературоведение / Под ред. Л.В. Чернец. - М., 2004.
3. Кешоков А. Шалушка. Стихи. - Нальчик: Эльбрус, 2001.
4. Оразаев А. Грушевая ветка. Стихи. - Нальчик: Эльбрус, 2004.
5. Сокуров М. Избранные произведения. - Нальчик: Эльбрус, 1995.
6. Сонэ А. Свет и тень. Стихотворения и поэма. - Нальчик: Эльбрус, 2001.
7. Теория литературы в 2-х томах / Под ред. Н.Д. Тамарченко. -М., 2004.
