ИБН СИНОНИНГ КИМЁ ВА ТОКСИКОЛОГИК КИМЁ ФАНЛАРИ РИВОЖИГА КУШГАН ХИССАСИ
Зулфия Кобиловна Кодирова
Бухоро давлат университети
Аннотация: Маколада Шаркнинг буюк мутафакири, комусий олим Абу Али ибн Синонинг кимё ва токсикологик кимё фани билан шугулланганлиги, шунингдек ушбу фанлар ривожига кушган хиссаси хакидаги маълумотлар келтирилган.
Таянч иборалар: Кимё, токсикологик кимё, тиббиёт, симоб, киновар, новшадил спирти, олтингугурт, аччиктошлар, фильтрлаш, дистиллаш, хайдаш, амальгама, захарлар, денгиз куёни.
ВКЛАД ИБН СЫНИ К РАЗВИТИИ ХИМИИ И ТОКСИКОЛОГИЧЕСКОЙ
ХИМИИ
Зулфия Кобиловна Кодирова Бухарский государственный университет
Аннотация: В статье приведины работы Восточного великого мыслителя Абу Али ибн Сина и его вклад в развитии химической науки и токсикологической химии.
Ключевые слова: Химия, медицина, ртуть, киноварь, нашатырный спирт, сера, квасцы, фильтрование, дистиллирование, перегонка, амальгама, токсины, морской кролик.
CONTRIBUTION OF IBN SINI TO THE DEVELOPMENT OF CHEMISTRY
AND TOXICOLOGIAL CHEMISTRY
Zulfiya Kobilovna Kodirova Bukhara state university
Abstract: The artikle presents the works of the great eastern thinker Abu Ali ibn Sina and his contribution to the development of chemical science and tokxicological chemistry.
Keywords: chemistry, medicine, hydrargyrum, cinnabar, ammonia spirit, sulfur, alum, filtration, distillation, stage, amalgam, toxins, sea rabbit.
Тиббиёт бобокалони хисобланмиш Ибн Синонинг хаёти, тиббиёт, кимё, мантик, фалсафа, мусика адабиётшунослик, тил билими, астрономия ва бошка сохаларда кушган хиссаси - келажак авлод тарбияси учун ибрат манбаи булиб хисобланади.
ИБН СИНО - Абу Али ал-Хусайн ибн Абдуллох ибн ал-Хасан ибн Али — 980 йил август ойининг иккинчи ярмида (хижрий 370 йил сафар ойининг бошида) дунёга келган, жахон фани тараккиётига улкан хисса кушган урта осиёлик буюк комусий олим. Гарбда Авиценна номи билан машхур[1,4].
Жахон фани тарихида Ибн Сино комусий олим сифатида тан олинган, чунки у уз давридаги мавжуд фанларнинг карийб барчаси билан шугулланган ва уларга оид асарлар ёзган. Олим асарларини уша даврда Якин ва Урта Шаркнинг илмий тили булган араб тилида, баъзилари (шеърий ва айрим фалсафий асарлари)ни форс тилида ёзган. Турли манбаларда унинг 450 дан ортик асар ёзганлиги кайд этилган, лекин бизгача уларнинг 242 (160) таси етиб келган. Шулардан 80 таси фалсафага, 43таси табобатга оид булиб, колганлари мантик, психология, табииёт, астрономия, математика, мусика, кимё, ахлок, адабиёт ва тилшуносликка багишланган. Лекин бу асарларнинг хаммаси хам олимлар томонидан бир хилда урганилган эмас. Ибн Синонинг купрок фалсафа ва тибга оид китоблари жахоннинг купгина тилларига таржима этилиб, асрлар давомида кайта-кайта нашр килиб келинмокда, лекин шу билан бир вактда, бошка куп асарлари хали кулёзма холида уз тадкикотчиларини кутяпти. Ибн Синонинг илмий меросини шартли равишда 4 кисмга, яъни фалсафий, табиий, адабий ва тиббий сохаларга булиш мумкин, олим шуларнинг хар бирида чукур из колдирган [3].
Ибн Сино бошка табиий фанлар катори кимё билан хам шугулланган ва унга оид асарлар хам ёзган. Бу асарларини у турли даврда ёзган булгани учун уларда Ибн Синонинг кимёга булган муносабатининг эволюцион узгариб бориши яккол акс этган. Унинг кимё сохасида айтган фикрлари уша даврдаги алкимё учун нихоятда илгор эди. Ибн Сино 21 ёшида, яъни илмий фаолиятининг бусагасида металлартрансмутациясига, яъни оддий металларни олтин ва кумушга кимёвий йул биланайлантириш мумкинлигига ишонган вамутакаддим кимёгарларнинг китобларитаъсири остида «Рисола ас-санъа илалбаракий» («Баракийга атаб санъат (ал-кимё) га доир рисола») номли кичик асарёзган. Лекин 30 ёшларга бориб, илмийтажрибаси ортган ёш олим бу сохадагиуринишларнинг зое кетишига амалда ишонч хосил килади ва «Рисола ал-иксир» («Иксир хакида рисола») асарида кимёвий йул билан соф олтин ва кумушолиш мумкинлигига шубха билдиради.40 ёшларда ёзишга киришган «Китоб аш-шифо» да эса кимёгарларнинг трансмутация сохасидаги барча харакатлари бехуда эканлигини назарий жихатдан исботлашга уринди. Унинг
фикрича, уша вактда маълум булган хар бир металл узича алохида бир модда булиб, кимёгарлар уйлагандек бир ягона металлнинг тури эмас. У олтиннинг алохида бир элементлигини билмасада, уни нарсаларданясаб булмаслигини хам англаган эди. Олимнинг бу назарий мулохазалари урта аср кимёсининг илмий кимёга усиб утишида мухим роль уйнади.
Абу Али ибн Сино кимё фани билан шугулланиш асносида, бу борада бир канча янгиликлар яратган. Уз даврида донишманд хаким ва кимёгар сифатида хлорид, сульфат, сирка ва нитрат кислоталари, калий ва натрий гидроксиди каби ишкорларнинг олинишини билган ва улардан уз илмий ишларида унумли фойдаланган. Бу борада унинг иккита асари мавжуд. Тадкикотчилар буюк олимнинг "Амр мастур ас-саньа" (Саньатнинг бекилган сирлари), "ас-Синоа" (ас-Саньа) каби асарлари булганини уз изланишларида кайд килишган. Х,ар хил вактларда табиатшунослар Абу Али ибн Синонинг кимёга оид бир асарини турлича номлар билан юритганлари бизга маьлум. Бу сохада узок изланишлар олиб борган тарихшунос - файласуф Яхё Махдавийнинг фикрича, "Амр мастур ас-саньа" "ал-Иксар", "ал-Кимё", "Фи-с-Саньа" каби атамалар бир китобнинг номидир [6].
Абу Али ибн Синонинг кимёга оид карашлари унинг икки: "Тиб цонунлари" (ал-^онун фи-т-тиб) ва "Аш-Шифо" шох асарларида уз аксини топган. "Тиб конунлари"нинг 1,3,4-жилдлари табобатга багишланган булса, 2-жилди фармакология билан таништиради. Унда маъданлар, усимлик ва хайвонот дунёсидан олинадиган 811 хил содда дориворларнинг (аладвият ал-муфрада) номи алифбо тартибида жойлаштирилган ва тавсифланган.
5 - китоб мураккаб дорилар (аладвият ал-мураккаба)га багишланган. Бу кисмда олим табиатда учрамайдиган 545 хилдан ортиц турли таркибли дори-дармонларни тайёрлашга оид тадкикот натижаларини йиккан.
Китобнинг бу кисмини тайёрлашда Ибн Сино кимё фани ва кимёвий моддалар хакида хам чукур билим сохиби эканлигини намоён килади. Бунга оддий металларни (мис, кургошин, темир, калай, симоб), асл металларни (олтин, кумуш), исфидож (кургошин буёги), кибрит (олтингугурт), зарних (аурипигмент), бурок (бура ва сода), магнисия (марганец маъдани), тутиё (галмей), заъфарон, занжар, зоди, натрун, новшадиллар, занжара (сирка кислотага мис таъсирида олинган мис ацетати - яр-медянка) нинг олинишини ва ишлатилишини изохлаб берган.
Симобнинг хусусиятларини аниклаб, унинг буглари захарли эканлигини уша даврдаёк олим тушунтириб берган. Олим симобнинг олтингугурт билан бирикиб, сунжурф (киновар) олиш ва олинган моддани таркибий кисмларга парчалаш мумкинлигини батафсил баён этган.
Ибн Сино сувнинг огирлигини улчаш оркали унинг сифатини аниклаш усулини кашф этган, у енгил сув сифатли ва яхширок эканлигини исботлаган. Ибн Сино сувнинг сифатини куйидагича аниклайди: массаси бир хил булган иккита пахта ёки матох булагини икки хил сув билан хуллаб, кейин уларни яхшилаб куритади ва тарозида тортади, кайси жисм енгилрок келса, уша намуна ботириб олинган сув тозарок деб хисоблаган. Шу усул билан дистилланган сув олишни ва ундан дори-дармонлар тайёрлаш учун эритувчи сифатида фойдаланишни хам биринчи булиб Ибн Сино куллай бошлади [5].
Унинг кимё сохасидаги амалий ишларига мисол сифатида, эфир мойларини хайдаб олиш, водород хлорид, сульфат ва азот кислоталари тайёрлаш, калий ва натрий ишкорлари олишни курсатиш мумкин.
Кимё фанини ривожлантиришда олим ёзган "Китоб аш-шифо" фалсафий асарининг ахамияти жуда катта булган. Ибн Синонинг бу асари алкимёгарларга берилган энг катта ва какшаткич зарба эди: "Алкимёгарлар янги жисмлар ярата олмайдилар. Улар металларга турли ишлов бериб рангини узгартирадилар, аммо таркиби узгармайди. Бир хил металлни иккинчисига айлантириш менга тушунарли эмас, аксинча, мен бунинг имконияти йук деб хисоблайман. Оддий жисм узидан бошка жисмни ажратмаслиги керак",- деб талкин этади [1].
Абу Али ибн Сино токсикологик кимё фанининг ривожланишида хам узининг улкан хиссасини кушган.
Токсикологик кимё - захарли, наркотик, психотроп моддалар ва уларнинг хосилалари метоболитларини биологик объектдан ажратиб олиш хамда уларнинг чинлик ва микдорини аниклаш усулларини урганадиган фан. Ибн Сино захарлар ва уларнинг инсонга таъсири, инсондаги захарланган холатларда руй берадиган аломатлар хакида "Тиб конуни" асарида узининг фикрларини келтирган.
Асарда захарлар тугрисида гап борар экан, унда асосан икки хил захарланиш келтирилади: кастдан захарланиш ва баъзан кутилмаган холда захар ичиб куйиш. Захарланишнинг иккинчи турига мисол килиб шароб ичига тушиб колган калтакесак, коракурт ва чаёнли ичимликни истеъмол килиш каби холатлар келтирилган. Абу Али ибн Сино захарларни икки турга булади, уз кайфияти билан таъсир килувчи (денгиз куёни - уйиб чиритувчи таъсир килади) ва бутун жавхари билан таъсир килувчи (аконит) захарлар.
Абу Али ибн Синонинг "Тиб конуни" да захарли моддалар (афюн, аконит, самбитгул, симоб, куйдирилган кургошин, шангарф, зангор, охак, зирних кабилар) организмга тушганда захарналишга ташхис куйиш ва беморни даволаш усуллари хам тавсия этилган [2].
"Тиб конуни" асарининг "Захарларнинг турларини билиш учун далил" рисоласида айнан токсикологик кимё фани назарда тутилган булиб, захарларни
кимёвий усуллар ёрдамида аниклаш берилмаган булсада бу ерда уларни аниклаш учун захарли моддалар таъсиридан организмда пайдо буладиган холатлар келтирилган, шунингдек захарнинг хиди, ашёларнинг ташки куриниши оркали чинлиги яъни кайси захарли модда билан захарланганлиги аникланган.
Асарда гохо захарларга уларнинг хидидан далил олинади ё бутун бадан хидидан - масалан: афюн ичган инсондан унинг хиди келиб туради - ёки бирор аъзонинг хидидан, масалан: "денгиз куёни", аконит ва олакуланг каби саситиб чиритувчи захарлар ичилганда огиз хидидан далил олинади. Гохо касални кустириб куриб, ичилган захарга далил олинади, захар ичирилган инсонни кустирилса, ичилган захарнинг жавхари кузга ташланиши эхтимолдан узок эмас, ёки уни кусук хидидан ёки мазасидан хам билинади. Масалан: куйдирилган кургошин, ганч, котган нон ва ивиган сутни куриб билинади, шунингдек афюн ичирилган булса, унинг хидидан, "денгиз куёни" ва курбакани эса тер хидидан билинади.
Хулоса килиб шуни айтишимиз мумкинки "Тиб конуни" ва "Аш-Шифо" асарларида келтирилган маълумотлар, хозирги кунда хам замонавий кимё -токсикологик текширувда захарланиш сабабини аниклашда дастлабки текшириш усулларининг ажралмас кисми булиб келмокда.
Фойдаланилган адабиётлар
1. Kodirova Z. K. THE RELATIONSHIP IBN SINO OF CHEMICAL //Ученый XXI века. - 2016. - №. 11. - С. 3-5.
2. Кодирова З. К. ОТНОШЕНИЕ ИБН СИНЫ К ХИМИИ //УЧЕНЫЙ XXI ВЕКА. - 2016. - С. 5.
3. Узбекистон миллий энциклопедияси. Давлат илмий нашриёти Тошкент.
4. «Шарк уйгониш даври мутафаккирлари карашларида инсонпарварлик гояси ва уларнинг миллий тарбия тизимидаги урии» мавзусидаги Республика илмий-амалий анжуман материаллари. Андижон, 2015 йил. 604 бет.
5. Умаров Б.Б., Ниязхонов Т.Н. Кимё тарихи.- Тошкент.- Навруз.- 576 бет
6. Гафарова С. М., Кодирова З. К. Донли экинларнинг биологик ва экологик хусусиятлари //Ученый XXI века. - 2016. - №. 3-3. - С. 22-24.
7. Kodirova Z. K. THE RELATIONSHIP IBN SINO OF CHEMICAL //Ученый XXI века. - 2016. - №. 11. - С. 3-5.
8. Ценность научного и культурного наследия Ибн Сины, его влияние на развитие наук. IX международные Авиценновские чтения. Тезисы и статьи научно-практической конференции. Бухара, 2017. - С. 290
9. Джонбобоев С. ЛОГИКО-ЭПИСТЕМОЛОГИЧЕСКАЯ КОНЦЕПЦИЯ АБУ АЛИ ИБН СИНЫ //Известия Института философии, политологии и права
имени А. Баховаддинова Академии наук Республики Таджикистан. - 2020. - №. 1. - С. 17-32.
References
1. Kodirova Z. K. THE RELATIONSHIP IBN SINO OF CHEMICAL // Uchenyy XXI veka. - 2016. - №. 11. - С. 3-5.
2. Kodirova ZK RELATIONSHIP OF IBN SINA TO CHEMISTRY // SCIENTIST OF THE XXI CENTURY. - 2016 .-- S. 5.
3. National encyclopedia of Uzbekistan. State Scientific Publishing House Tashkent.
4. Materials of the Republican scientific-practical conference on "The idea of humanity in the views of thinkers of the Eastern Renaissance and their role in the national education system." Andijan, 2015. 604 bet.
5. Umarov B.B., Niyazkhanov T.N. History of Chemistry.- Tashkent.- Navruz.-576 pages
6. Gafarova S. M., Kodirova Z. K. Biological and ecological properties of grain crops // Uchenyy XXI veka. - 2016. - №. 3-3. - S. 22-24.
7. Kodirova Z. K. THE RELATIONSHIP IBN SINO OF CHEMICAL // Uchenyy XXI veka. - 2016. - №. 11. - С. 3-5.
8. The value of the scientific and cultural heritage of Ibn Sina, its influence on the development of sciences. IX International Avicenna Readings. Abstracts and articles of the scientific and practical conference. Bukhara, 2017 .-- P. 290
9. Jonboboev S. LOGIC-EPISTEMOLOGICAL CONCEPT OF ABU ALI IBN SINA // News of the A. Bakhovaddinov Institute of Philosophy, Political Science and Law of the Academy of Sciences of the Republic of Tajikistan. - 2020. - No. 1. - S. 17-32.