Научная статья на тему 'Иқтисодиётни эркинлаштиришда аграр ислоҳотларнинг олиб борилиши ва уларнинг хусусиятлари'

Иқтисодиётни эркинлаштиришда аграр ислоҳотларнинг олиб борилиши ва уларнинг хусусиятлари Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
461
76
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Ҳ. М. Исроилова

Республикадаги аграр ислоҳотлар биринчи навбатда қишлоқ хўжалигида мулк шаклининг ўзгартирилиши билан боғлиқ.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Иқтисодиётни эркинлаштиришда аграр ислоҳотларнинг олиб борилиши ва уларнинг хусусиятлари»

Х.М.Исроилова

Тошкент вилоят Давлат педагогика институти Иктисодиёт назарияси кафедраси катта укитувчиси

ИКТИСОДИЁТНИ ЭРКИНЛАШТИРИШДА АГРАР ИСЛОХОТЛАРНИНГ ОЛИБ БОРИЛИШИ ВА УЛАРНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ

1Республикадаги аграр ислоцотлар биринчи навбатда цишлоц хужалигида мулк шаклининг узгартирилиши билан боглиц.

Иктисодиётнинг шаклланишида мулкни давлат тасарруфидан чикариш ва хусусийлаш-тириш жараёнларининг таъсири ахамиятли булди. Бу борадаги ислохотларнинг максадга йуналтирилганлиги, хар томонлама асослан-ганлиги ва изчиллигини таъминлаш максадида хукумат даражасида давлат тасарруфидан чикариш ва хусусийлаштириш дастури ишлаб чикилиб, иктисодиётнинг барча тармок ва сохаларида боскичма-боскич амалга оши-рилди.

Президентимиз томонидан курсатиб утилган мухим жихатлардан бири, одамларда мулкка булган муносабатни узгартириш, дехконларимизда ерга эгалик хиссини шакллантиришга каратилган иктисодий ислохотларнинг изчил амалга оширилиши натижасида кишлок хужалиги сохасида чукур узгаришларнинг руй бериши хисобланади. Шунингдек, кишлок мехнаткашларининг дунёкараши узгараётганлигига, уларда ташаб-бускорлик, тадбиркорлик, ер хамда сув ресурс-ларига масъулият ва тежамкорлик билан муно-сабатда булиш каби фазилатлар янада алохида эътибор билан кайд этилди.1

Узбекистонда бозор муносабатларига утиш шароитида фермер жужаликларининг ташкил топиши аграр ислохотларнинг асосий мазму-нини ташкил этди. Фермер хужаликларининг

1 Каримов И.А. Янгиланиш ва баркарор тараккиёт йулидан янада изчил харакат килиш, халкимиз учун турмуш шароити яратиш - асосий вази-фамиздир.//. Т: Халк сузи, 2007, 13 феврал сони.

ташкил этилиши боскичма-боскич ва изчиллик асосида олиб борилди. Умумий холда мамла-катимизда фермер хужаликларини ташкил этиш ва ривожланишини уч боскичга булиш мумкин.

Биринчи боскич - 1993-1998 йиллар. 1993 йилда "Дехкон (фермер) хужаликлари туррисида"ги конун кабул килиниши билан мамлакатимизда 7,6 минг дехкон (фермер) хужаликлари ташкил этилди.

Уларнинг ихтиёрида 70 минг гектар ер мав-жуд эди, яъни битта фермер хужалигига 9,4 га ер турри келар эди. 1994 йилга келиб, дехкон (фермер) хужаликлари сони карийб икки марта купайди. 19995-1997 йиллар давомида дехкон (фермер) хужаликлари сонининг усиши суръати бирмунча сусайди. Мана шу уч йил давомида кушимча 7,2 минг дехкон (фермер) хужаликлари ташкил топди. Шу билан бирга, 1993-1997 йиллар ичида бир хужаликка турри келадиган уртача ер майдони 2 мартага ва уртача ишчилар сони 1,7 мартага купайди.2

Бозор муносабатлари шароитида Фаррона вилоятининг агросаноат мажмуаси тармокларни, жумладан, кишлок хужалигининг барча тармокларида ишлаб чикаришни илмий асосда ташкил этиш, бошкаришга мажмуа-вий ёндашишнинг ахамияти тобора ошиб бормокда. Водий агросаноат мажмуасини бозор иктисодиёти талабларига мослашти-

2 Узбекистан Республикаси Давлат статистика кумитаси маълумотлари

асосида хисобланди.

риш борасида ишлаб чикилган дастурлар ва тадбирлар негизида туб аграр ислохотлар амалга оширилмокда.

Ислохотларнинг дастлабки кунларидан бошлаб, вилоят иктисодиётида мулкни давлат тасарруфидан чикариш ва хусусийлаштириш буйича Давлат дастурида кишлок хужалигидаги ислохотларнинг боскичлари, шакли, усули, энг мухими, асосий максади ва принциплари белгиланган булиб, амалга ошириш мазкур йуналишларда руёбга чикарилмокда. Бозор муносабатлари шароитида кишлок хужалиги иктисодий субъектларига мустакиллик бериш ва уларнинг хукукларини кенгайти-риш максадида ширкат хужаликлари фермер хужаликларига айлантирилди. Уларнинг асосий воситалари, мол-мулки, худуди, ер фондини хужаликларга бепул ва танлов асосида бериш тамойили кулланилди ва хужаликдаги таркиб топган ихтисослашув сакланишига эътибор берилди.

Иккинчи боскич - 1998 - 2003 йиллар. 1998 йилда фермер хужалиги алохида уклад сифатида тан олинди ва "Фермер хужалиги туррисида"ги конуннинг кабул килиниши билан унинг хукукий асоси яратилди. 2003 йили респу-бликамизда 23048 та фермер хужаликлари фаолият курсатиб, уларнинг ихтиёрида 446,5 минг гектар ер булган. Ишчилар сони 163 минг кишидан иборат булган. 2001 йилда эса фермер хужаликлари сони 55445 нафарга етган, уларга бириктирилган ер майдони ва ишчилар сони мос равишда 1054,7 минг гектарни ва 386 минг кишини ташкил этган.3

Вазирлар Махкамасининг 5 январдаги 8-сонли " Кишлок хужалиги корхоналарини фермер хужаликларига айлантириш чора-тадбирлари туррисида" ги карори кабул килингандан сунг норентабел кишлок хужалиги корхоналари урнида фермер хужаликларини ташкил этиш жараёни бошланди. Натижада 2002 йилда 16961 та, 2003 йилда эса 15146 та фермер хужаликлари ташкил этилди. 2003 йилда 87552 фермер хужаликларига 2148,1 минг гектар ер ажратилган хамда 765 минг нафар ишчилар ишлаб чикаришда банд булган. Шу йили битта фермер хужалигига уртача 24,0 га ер майдони турри келиб, бу 1993 йилдагига нисбатан 2,5 баравар купдир. Умуман олганда,

3 Узбекистан Республикаси Давлат статистика кумитаси маълумотлари асосида хисобланди.

1998-2003 йиллар мобайнида 64504 та фермер хужаликлари ташкил топган.4

Фермер ва дехкон хужаликларини бош-карадиган туман ва вилоят фермерлар уюш-маси ташкил этилди. Бу тажриба усули синов тарикасида амалга оширилди. Зарурий хукукий хужжатлар асосида уларни ер, сув, техника, угит, ёкилги ва бошка воситалар билан таъминлаш чора-тадбирлари белгиланди. Бундан нафакат водийда, балки республикада хам фермерлик харакатининг янада кенг таркалишига, янги ташаббуслар тугилишига, туман ва вилоятлар ривожига улар кушаётган хисса салмогининг жадал ортиб боришига ва хакикий мулк эга-ларига айланишига кодир эканлигини амалда намоён этишларига пухта замин яратилди. Бу йуналишда энг мухим муаммо шундан ибо-ратки, ширкатлар уюшмаси билан фермерлар уртасида, фермерлар билан туман фермер ва дехконлари уртасида ички ва ташки иктисодий алокалар талаб даражасида булиши лозим.

Бу хакда Президентимиз И. Каримов шундай деб ёзади: "Кишлокда бозор механизмларини ривожлантириш, дехконда сохиблик хиссини уйготиш, мулкчилик муносабатларини тако-миллаштириш, жамоа хужаликларида ижара муносабатларини чукурлаштириш, ерни мерос килиб колдириш хукуки билан умрбод фойдала-нишга бериш оркали, шунингдек, дехкон (фермер) хамда шахсий хужаликларини кенг ривожлантириш асосида руй бериши лозим"5.

Ушбу йуналиш тахлили шуни курсатадики, республикамизнинг Фаргона вилояти дехкончилигида оилавий пудрат, ижара шаклини куллаш максадга мувофик булмокда. Бу эса даромадни купайтириш ва самарали фаолиятни таъминлаш имконини бермокда. Ривожланган мамлакатларда ахолининг 3-5 %ини ташкил этган фермерлар озик-овкат махсулотлари билан уз халкини тула таъмин-лабгина колмай, айни пайтда уларни ташки давлатларга экспорт хам килади.6 Голландия ва Америкада фермерларга сервис хизмати курсатиш буйича куплаб ахоли банд эканлигини хам эътиборга олиш лозим. Фермер уз жойида туриб, керакли уруглик, мине-

4 Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси маълумотлари асосида хисобланди.

5 Каримов И.А. Узбекистан XXI аср бусатасида. Т.: "Узбекистан", 1997, 202-б.

6 Узбекистан Республикаси Давлат статистика кумитаси маълумотлари

асосида хисобланди.

paл yFитлap, тexникa xизмaти учун apsoH ßa ишoнчли тaъминoтчи хaмкopлигидa бyюpтмa бepиши sa уни Уз вa^тидa oлиши мумкин. Toки дeхrçoн ëки фepмep узининг acocий иши - ^шл тyплaш 8a йиFиб oлиш билaн шyFyллaнмac экaн, унинг ишидa унум xaM, caMapa xaM бyлмaйди. Шу ну^и нasapдaн rçapaгaндa, 8илoятдa бун-дaй тapsдa иш юpитиш мyaммoлapи эндигинa жopий этилмorçдa хaмдa унинг ху^у^ий мaдa-ниятини 8a мaънa8ий дapaжacини oшиpиш тaлaб этилмorçдa. Pacмий cтaтиcтикa мaълyмoт-лapигa ^pa, 1995 йилдa 8илoят ялпи rçишлorç xyжaлиги мaхcyлoтининг дeяpли 50% aхoли шaxcий ëpдaмчи xyжaликлapидa eтиштиpил-гaн бул^, yлapнинг иxтиëpидaги ep мaйдoн-лapи ^н^йиши хи^бига, yлap acтa-ceкин ишлaб чиrçapyвчи - иcтeъмoлчидaн, ишлaб чиrçapy8чилapгa, тoвap ишлaб чиrçapy8чи -дeхrçoн xyжaликлapигa aйлaниб бopмorçдa. 2004 йилдa 1998 йилга ниcбaтaн 8илoят дeхrçoн xyжaликлapининг ялпи rçишлorç xyжaлиги мaхcyлoтидaги хиccacи 66,3 % гa ^na^a^.

Учинчи 6oci^ - 2003 йилдaн хosиpги дa8p-гaчa. Ушбу йиллap мoбaйнидa Pecпyбликaмиsдa бosop шapoитигa тeз мocлaшa oлaдигaн caмa-paли вa хarçиrçий мyлкдopлapгa aйлaнгaн фep-

7 ФapFoнa вилйяти Дaвлaт мулки вa тaдбиpкopлик rçyмитaлapининг мaълyмoтлapи, 2002.

мep xyжaликлapини pи8oжлaнтиpишгa кaттa эътибop rçapaтилди. Xyкyмaт тoмoнидaн яpa-тилгaн шapт-шapoитлap нaтижacидa фepмep xyжaликлapининг coни ceзилapли дapaжaдa у^б, 2004 йилдa 103921 тa ни тaшкил этди. 2006 йилдa yлap иxтиëpидaги ep мaйдoни 4881,9 минг гeктapни, ишчилap ^ни эca 1,4 млн. кишини тaшкил этди.8

Pecпyбликaмиsдa sapap кeлтиpиб ишлaëтгaн иcтиrçбoлcиs шиpкaт xyжaликлapини бocrçичмa-бocrçич тyгaтиб, фepмep xyжaликлapигa aйлaнтиpиш бopacидa aмaлгa oшиpилaëтгaн кeнг кyлaмли дaвлaт дacтypлapи нaтижacидa йилдaн-йилгa yлapнинг гани 8a ишлaб чи1^иш кypcaткичлapи юк^либ бopмoедa.

Kишлorç xyжaлиги 2006 йилдa мaмлaкaт ЯИМ нинг 25,0 % ини eтиштиpиб бepди, иrçтиcoдиëт тapмorçлapидa бaнд бул^н aхoлининг 28,3% и rçишлorç xyжaлиги хиccacигa тyFpи ^лди (1-жaд8aл).

Жaд8aлдaн кypиниб тypибдики, Pecпyбликa-миз aгpap тapмoFидa aмaлгa oшиpилaëтгaн туб и^тигадий иcлoхoтлap 8a тapкибий ysгapишлap нaтижacидa rçишлorç xyжaлигининг acocий и^тигадий кypcaткичлapи ycиб бopмorçдa. Ут^н

8 Бepкинoв Б.Б., Taшмaтoв P.X. Узбeкиcтoндa фepмep xyжaликлapигa xизмaт кypcaтyвчи инфpaтyзилмaлapни pивoжлaнтиpиш йyнaлишлapи. / Укув кyллaнмa.- T.: TДИУ, 2007,4-5-бeтлap.

Курсаткичлар Йиллар

2GG1 2GG2 2003 2GG4 2GG5 2GG6

Ялпи ички мaхcyлoт 4925,3 7450,2 9844,0 12261,0 15210,4 20759,3

Шу жyмлaдaн кишлoк xyжaлиги 1476,3 2244,2 2801,8 3242,3 3801,6 7314,0

ялпи мaхcyлoти

Kишлoк xyжaлигининг ЯИМ 30,0 30,1 28,4 26,4 25,0 25,0

qarn caлмoFи, % qa

Acocий кaпитaлгa киpитилгaн 1320,9 1526,6 1978,1 2629,0 3165,2 3838,3

инвecтициялap

Шу жyмлaдaн: кишлoк xyжaлиги 71,8 102,2 98,5 113,6 137,9 175,8

тapмoFигa

Kишлoк xyжaлиги caлмoFи, % qa 5,5 6,7 5,0 4,3 4,4 4,6

Иктиcoдиëтдa бaнд булган 9136,0 9333,0 9589,0 9910,0 10196,3 10467,0

aхoли coни, минг киши

Шу жyмлaдaн: кишлoк 3054,0 3038,3 3055,0 3035,2 2967,4 2963,5

xyжaлигидa бaндлap

Kишлoк xyжaлиги caлмoFи, % qa 33,4 32,6 31,9 30,6 29,1 28,3

1 Узбекистан Pecпyбликacи Дaвлaт cтaтиcтикa l^v^aŒ мaълyмoтлapи acocидa тузилди.

1 -жадвал.

Узбeкиcтoн Pecпyбликacи иrçтиcoдиëтидa rçишлorç xyжaлиги тapмoFининг тyтгaн ypни ^^и^ий нapxлapдa, млpд. cyм1)

2001 -2006 йиллар оралигида жорий нархларда кишлок хужалиги ялпи махсулоти киймати усиб бориш динамикасига эга булиб, 2001 йилдаги 1476,3 млрд. сумга етган ёки деярли 5 баравар усган.9

Мамлакатимиз кишлок хужалигида олиб борилаётган иктисодий ислохотларнинг мохияти куйидагиларда намоён булади:

кишлокда мулкий муносабатларни такомиллаштириш хамда хакикий ер, махсулот ва мулк эгаларини шаклланти-риш;

9 Узбекистон Республикаси Давлат статистика Кумитаси маълумотлари асосида хисобланди.

чекланган ер-сув ва бошка моддий ресурслардан окилона ва самарали фойдаланишга имкон яратувчи хужалик юритиш тизимини жорий этиш; фермер хужаликлари ва ахолига хизмат курсатувчи тизим - ишлаб чикариш ва бозор инфратузилмасини шакллантириш ва ривожлантириш;

шартнома муносабатларини такомиллаштириш, хужалик юритувчи субъект-ларнинг манфаатдорлигини ва жавоб-гарлигини таъминлаш; саноат ва ахолини кишлок хужалиги мах-сулотлари билан баркарор таъминлаш.

Фойдаланилган адабиёт руйхати

1. Адабиётлар руйхати:

2. Каримов И.А. Узбекистон XXI аср бусагасида. Т.: "Узбекистон", 1997, 202-б.

3. Каримов И.А. Янгиланиш ва баркарор тараккиёт йулидан янада изчил харакат килиш, халкимиз учун турмуш шароити яратиш - асосий вазифамиздир. Т. Халк сузи, 2007, 13 феврал сони.

4. Бекмуродов А.Ш. ва б. Узбекистон иктисодиётни либераллаштириш йулларида. 1-5 кисмлар.Т.: ТДИУ, 2005.-321 б.

5. Беркинов Б.Б., Ташматов Р.Х. Узбекистонда фермер хужаликларига хизмат курсатувчи инфратузилмаларни ривожлантириш йуналишлари. / Укув кулланма.- Т.: ТДИУ, 2007,4-5-бетлар.

6. Узбекистон Республикаси Давлат статистика Кумитаси маълумотлари, 2002 -2006

7. Фаргона вилоят Давлат статистика бошкармасининг маълумотлари, 2004-2008.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.