Научная статья на тему 'ХУРМО МЕВАЛАРИНИ ТУРЛИ УСУЛЛАРДА ИПГА ОСИБ ОФТОБДА ҚУРИТИШ ТЕХНОЛИГИЯСИ'

ХУРМО МЕВАЛАРИНИ ТУРЛИ УСУЛЛАРДА ИПГА ОСИБ ОФТОБДА ҚУРИТИШ ТЕХНОЛИГИЯСИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

484
62
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
нав / сув / етиштириш технологияси / самарадорлик / сақлаш / қуритиш

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Абдуқодир Муҳаммадиевич Назаров, Мухамаджон Парпиевич Парпиев, Малохат Холмуродовна Хакимова

Ўзбекистонда иссиқ об-ҳаво шароитларининг узоқ вақт давом этиши сабабли хурмо мевасини бир-биридан ҳарорат шароитлари билан фарқ қилувчи куз даврларида бемалол қуритиш имконияти мавжуд. Ушбу илмий мақолада хурмо мевасини тоғли ҳудудда 3 хил усулда яъни ипга осиб қуритиш бўйича ўтказилган тажриба натижалари келтириб ўтилган. Тадқиқот натижаларига кўра Ўзбекистонда етиштирилаётган хурмо навлари ичидан қуритишга яроқлилари ажратиб олинган ва керакли тавсиялар берилган. Бунга кўра энг яхши кўрсаткич Хиакуме (назорат) – 30,5%, Зенджи-мару – 31,3%, Томапон – 27,7% ва Фую – 24,8% навларида кузатилди. Хурмо мевасини пўстини арчиб қайноқ сувга ботириб олиб ипга осиб қуритиш бўйича тажрибаларда энг кам қуритилган маҳсулот чиқиш миқдори Шенг навида кузатилди яъни 24,6 % ни ташкил қилди

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ХУРМО МЕВАЛАРИНИ ТУРЛИ УСУЛЛАРДА ИПГА ОСИБ ОФТОБДА ҚУРИТИШ ТЕХНОЛИГИЯСИ»

ХУРМО МЕВАЛАРИНИ ТУРЛИ УСУЛЛАРДА ИПГА ОСИБ ОФТОБДА

КУРИТИШ ТЕХНОЛИГИЯСИ

Абдуцодир Му^аммадиевич Назаров

Тошкент давлат аграр университети тадкикотчиси (PhD)

Мухамаджон Парпиевич Парпиев

Тошкент давлат аграр университети доценти

Малохат Холмуродовна Хакимова

Тошкент давлат аграр университети ассистенти

АННОТАЦИЯ

Узбекистонда иссик об-хаво шароитларининг узок вакт давом этиши сабабли хурмо мевасини бир-биридан харорат шароитлари билан фарк килувчи куз даврларида бемалол куритиш имконияти мавжуд. Ушбу илмий маколада хурмо мевасини тоFли худудда 3 хил усулда яъни ипга осиб куритиш буйича утказилган тажриба натижалари келтириб утилган. Тадкикот натижаларига кура Узбекистонда етиштирилаётган хурмо навлари ичидан куритишга яроклилари ажратиб олинган ва керакли тавсиялар берилган. Бунга кура энг яхши курсаткич Хиакуме (назорат) - 30,5%, Зенджи-мару - 31,3%, Томапон - 27,7% ва Фую -24,8% навларида кузатилди. Хурмо мевасини пустини арчиб кайнок сувга ботириб олиб ипга осиб куритиш буйича тажрибаларда энг кам куритилган махсулот чикиш микдори Шенг навида кузатилди яъни 24,6 % ни ташкил килди.

Калит сузлари: нав; сув; етиштириш технологияси; самарадорлик, саклаш; куритиш.

КИРИШ

Хурмо меваси субтропик усимлик булиб, унинг жуда куп турлари мавжуд. Хурмо ёввойи холда Хитойда усиб ундан Япония ва МДХ, давлатларига келтирилган. Грузия, Озарбайжон, Тожикистон, Крим ва Кора денгиз KирFOкларида усади. Узбекистонда кейинги йилларда Тошкент, Сурхондарё ФарFOна вилоятларида етиштириб келинмокда [6].

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Бугунги кунда жахонда Хурмо меваларини куритиш Япония ва Бразилияда кенг таркалган. Пишиб етилган, аммо хали юмшаб улгурмаган таранг мевалар

Academic Research, Uzbekistan 488 www.ares.uz

узиб олингандан кейин пyстлоFи арчилиб, бандидан осиб куйилади. Арчилганда мева учки кисмида озгина пустлок колиши керак, акс холда куп суюклик окиб кетади. Шу сабабли, купгина илмий ишлар хурмо мевасини саклаш, куритиш ва бошка ассортиментдаги махсулотларни ишлаб чикаришни илмий жихатдан тадкик этишга каратилган технологияларни жорий этишни жадал ривожлантиришга йуналтирилган. Бугунги кунда жахон микёсида инсоннинг кундалик овкатланиши рационини яратишда табиий витаминлар, микро- ва макроэлементларга бой булган мева-сабзавотлар, жумладан хурмо мевасини кайта ишлаб, табиий компонентлари максимал саклаб колинган шарбати ва концентрати олишнинг илмий асосда ишлаб чикилган замонавий технологияларини куллаш, шунингдек махсулотларнинг истеъмолбоплик сифатини яхшилаш, озикавий хавфсизлиги ва биологик кимматини ошириш, махаллий хомашё ресурсларидан рационал равишда фойдаланиб, тайёр махсулотнинг ракобатбардошлигини таъминлаш, харажат ва таннархини камайтириш каби долзарб йуналишларда илмий тадкикотлар олиб борилмокда [1].

Республикамизнинг озик-овкат саноатида мева-сабзавотларни саклаш ва уларни кайта ишлаш, экспортбоп хурмо мевасини куритиш буйича замонавий технологиялар саноат микёсида жорий этилган. Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Хдракатлар стратегиясида «таркибий узгартиришларни чукурлаштириш ва кишлок хужалиги ишлаб чикаришини изчил ривожлантириш, мамлакат озик-овкат хавфсизлигини янада мустахкамлаш, экологик тоза махсулотлар ишлаб чикаришни кенгайтириш, аграр секторнинг экспорт салохиятини сезиларли даражада ошириш» вазифалари белгилаб берилган. Бу борада жумладан, экспортбоп махсулотлар ишлаб чикариш технологияларини яратишга йуналтирилган илмий-тадкикотлар мухим ахамият касб этади.

Ушбу вазифаларни хал этиш эса, илмий-амалий муаммоларни чукур тадкик этишнинг зарурлиги тадкикот мавзусининг долзарблигини белгилайди.

Хурмо махсулотга ёкимли ва ширин таъм берадиган углеводларга бой. Курук мева таркибида аёллар саломатлиги учун фойдали саналган фолий кислотаси куп булгани учун айникса кадрланади. Шунингдек, РР, В ва А витаминлари хам куп. Махсулот таркибида темир, цинк ва магний микдори куп мева хисобланади [2].

Хурмо меваларини куритишда пишиб етилган, аммо хали юмшаб улгурмаган таранг мевалар ишлатилади. Арчилганда мева учки кисмида озгина

пустлок колиши керак, акс холда куп суюклик окиб кетади. Осилган мевалар офтобда 30-50 кун давомида куритилади. Бир хилда тукима тузилишига эга булиши ва таъми яхшиланиши учун хар 4-5 кунда кулда эзFилаб ишлов бериш керак булади. Куригандан сунг «терлашлари» учун туп-туп килиб ураб куйилади. Натижада, хурмо юзасида шакар кристалл доначалари хосил булади. Кейинги боскичда шамолда куриши учун яна осиб куйилади. Япония ва Хитойда «Хачия» нав мевалари таранг холида узиб олинади. Пустлок териси арчилади. Шамоллатиб куритилиши учун сим дорлар ёки устунларга боFланади [3].

Юртимизда хурмо асосан янгилигича истеъмол килинади. Куритиш ва кайта ишлаш буйича хурмо меваси эътибордан четда колиб кетяпти десак адашмаймиз. Вахоланки республикамиз иклим шароитининг харорати юкори, хавонинг намлиги паст булиши меваларни офтобда куритиш учун жуда кулай булиб хисобланади.

Куритиш икки хил яъни табиий ва сунъий йул билан амалга оширилади. Махсулотни очик хавода сувсизлантириш табиий куритиш дейилади. Бу жараён факат узокрок вакт талаб этади.

Озик-овкат саноатида махсулотларни куритишда сунъий усулдан хам фойдаланилади. Бунда махсус куритиш курилмаларидан фойдаланилади. Мева сабзавотларни куритишда офтобда куритилган махсулот сунъий куритилганга нисбатан сифати буйича жуда юкори бахоланади [5].

Тадкикотлар Тошкент вилояти Бустонлик туманининг тоFли худудларида утказилди. Тадкикодлар икки йил давомида 4 та такрорийликда ва 3 вариантда олиб борилди:

I. Пусти арчилган холатда ипга осиб куритиш;

II. Пустини арчиб кайнок сувга ботириб олиб ипга осиб куритиш;

III. Пустини арчиб тузли эритмага ботириб олиб ипга осиб куритиш.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Хурмо мевасини куритиш учун Узбекистон республикаси худудида экиш учун тавсия этилган кишлок хужалик экинлари давлат реестрига киритилган Зенджи-мару, Хиакуме, Тамопон ва интродукция килинган Шенг, Фую, хамда Королек хурмо навларидан фойдаланилди. Бу танланган навларимиз асосан курук моддаси 16% дан юкори ва меваси каттиклиги жихатдан ажралиб туради. Тадкикотимизда хурмонинг Хиакуме нави назорат сифатида олинди.

Тадкикотлар Тошкент вилоятининг Бричмулло урмон хужалиги атрофидаги фермер хужалигида олиб борилди. Бу худудларнинг релефи турли

баландликлардан иборат булиб, кияликлар купрок 13-400 ни ташкил этади. Айникса Пском, Окбулок ва Кук сув худудлари рельефи узига хосдир. Ушбу худуддан Чирчик, Куксу, Чоткол ват Пском дарёлари кесиб утади. Шу боисдан рельефи турличадир. Шунинг учун бу худудда шамол яхши эсиб туради. Шу сабабли ушбу худуд экологик тозалиги ва хар доим шамол эсиб туриши айнан бизнинг тадкикот утказишимиз учун мос жой хисобланади. Мева-сабзавотларни куритишда шамолни яхши эсиб туриши жуда мухим ахамиятга эга хисобланади.

Барчага маълумки, хурмо меваси сентябр ойининг охири октябр ойининг биринчи ун кунлигида пишиб етилади. Айнан шу ойларда ушбу худудда хаво харорати бир оз пасайиши кузатилади ва уртача 200С атрофини ташкил этади.

Тадкикот ишимиз буйича икки йил давомида 3 та вариантда тажрибалар утказилди. Дастлабки вариантимиз хурмо мевасини пустини арчиб оддий усулда яъни бошка кушимча ишловлар берилмасдан ипга осиб куритилди (1-жадвал, 1-илова).

1-жадвал.

Хурмо мевасини куритиш давомийлиги, чикиш микдори ва органолептик

ба^олаш натижалари.

№ Навлар номи Кун Мевалар OFирлиги, гр Куритилган Умумий

Курити Куритишд махсулот органале

шдан ан кейинги чикиш птик

олдинги микдори, % бахолаш

баллари

I вариант

1 Хиакуме (назорат) 28 1630 580 30,5 4,5

2 Зенджи-мару 30 1500 470 31,3 4,5

3 Тамопон 30 1550 430 27,7 4,0

4 Шенг 15 1250 300 24,0 3,0

5 Фую 28 1410 350 24,8 4,5

6 Королек 21 1300 320 24,6 3,5

II вар шант

1 Хиакуме (назорат) 28 1700 620 29,1 4,5

2 Зенджи-мару 28 1520 450 29,6 4,5

3 Тамопон 28 1600 510 30,1 4,0

4 Шенг 15 1300 320 24,6 3,0

5 Фую 28 1450 400 27,5 4,5

6 Королек 21 1320 350 26,5 3,5

III BapnaHT

Хиакуме (назорат) 28 1600 620 29,2 4,5

Зенджи-мару 27 1510 420 27,8 4,5

Тамопон 28 1580 450 28,4 4,0

Шенг 15 1300 340 26,1 3,0

Фую 28 1400 330 23,5 4,5

Королек 21 1240 310 25,0 3,5

Тажриба натижаларига хар бир навдан уз хусусиятига кура 24,0-31,3 % гача куритилган махсулот олишга эришилди. Энг юкори куритилган махсулот чикиши Хиакуме (назорат) - 30,5%, Зенджи-мару - 31,3%, Томапон - 27,7% ва Фую - 24,8% навларида кузатилди. Урганилаётган колган иккита навимиз Шенг ва Королек навларимиздан куритилган махсулот чикиш микдори бироз камрок, яъни 24,0 - 24,6 % ни ташкил килди (1-расм).

Тадкикотларимиз натижаларида олинган куритилган махсулотларимиз лаборатория шароитида органалептик бахолаш оркали сифатига бахо берилди. Бунда махсус дегустация комиссияси тузилиб 100 балли бахолаш тизимида бахоланиб мухимлик коффициенти буйича баллар куйилди ва энг сифатлилари ажратиб олинди.

Биринчи вариантимиздаги бахолаш натижаларига кура Хианкуме, Зенджи-мару ва Фую навлари юкори яъни 4,5 баллдан бахоланди. Органалептик бахолаш натижасига кура энг паст 3,0 балл Шенг навига берилди.

Тадкикотимизниг иккинчи варианти яъни хурмо мевасини пустини арчиб кайнов сувга ботириб олиб ипга осиб куритиш буйича тажрибалар утказилди. Ушбу тажриба натижаларига кура куритилган махсулот чикишибуйича энг юкори курсаткич Хиакуме ва Томопон навларида кузатилди ва 29,1-29,6 % ни ташкил килди. Энг кам куритилган махсулот чикиш микдори Шенг навида кузатилди яъни 24,6 % ни ташкил килди (1-расм).

Тадкикотимизниг учинчи вариантида икки йиллик тажрибаларимизда яъни хурмо мевасини 3 % ли тузли эритмага пустини арчиб олинган холда ботириб олиб куритилганда маFсулот чикиш микдори Хиакуме ва Томапон большой навлари пешкадамлик килди ва 27,8 - 29,2 % ни ташкил этди.Тадкикот

утказилган икки йил давомида ушбу вариантда хам энг паст курсаткич Фую нави 23,5 % ни ташкил килди.

Органолептик бахолаш натижаларига кура ушбу вариантда хам Хиакуме энг юкори 4,5 балл билан бахоланди. Тадкикотда иштирок этаётган Зенджи-мару, Томапон, Фую, Королек навлари бир хил яъни уртача 4,0 балл билан бахоланди. Тажриба натижаларига кура Шенг нави энг паст бахоланди ва 3,5 баллни ташкил килди (1-расм).

^уритилган ма^сулот чикиш микдори, %

100

50

& ч<5*

Хиакуме (назорат) Зенджи-мару Тамопон большой Шенг Фую Королек

III вариант 29,2 27,8 28,4 26,1 23,5 25

■ II вариант 29,1 29,6 30,1 24,6 27,5 26,5

■ I вариант 30,5 31,3 27,7 24 24,8 24,6

1-расм. Хурмо мевасидан куритилган ма^сулот чикиш микдори, %

ХУЛОСА

Утказилган икки йиллик тадкикотлар натижасида куйидаги хулосаларни келтириш мумкин:

Кузатишлар шуни курсатадики, тажриба утказилган икки йил давомида оддий усулда хурмо мевасини пустини арчиб куритилган вариантимизда сифати ва куритилган махсулот чикиш микдори буйича Хиакуме(назорат) - 30,5%, Зенджи-мару - 31,3%, Томапон большой - 27,7% ва Фую - 24,8% навларида кузатилди.

0

Тадкикотимизниг иккинчи вариантида икки йиллик тажрибаларимизда яъни хурмо мевасини 3 % ли тузли эритмага пустини арчиб олинган холда ботириб олиб куритилганда махсулот чикиш микдори Хиакуме ва Томапон большой навларида 27,8-29,2 % ни ташкил этди.

Органолептик бахолаш натижаларига кура ушбу вариантда хам Хиакуме энг юкори 4,5 балл билан бахоланди.

Тадкикотимизниг учинчи варианти яъни хурмо мевасини пустини арчиб кайнок сувга ботириб олиб ипга осиб куритиш буйича тажрибаларда энг кам куритилган махсулот чикиш микдори Шенг навида кузатилди яъни 24,6 % ни ташкил килди.

REFERENCES

1. Узбекистан Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги "Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича харакатлар стратегияси туFрисида" ги ПФ-4947-сонли Фармони. Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2017 й., 6-сон, 70-модда.

2. Орипов А., Аброров Ш. Хурмо етиштириш технологияси, 2013.

3. https://parstoday.com/uz/radio/uncategorised-i42631

4. https://www.kp.ru/putevoditel/eda/yagody/khurma/

5. agronet.uz

6. my.garden.uz

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.