Научная статья на тему 'Хизмат тушунчасининг моҳияти ва унинг ривожланиш эволюцияси'

Хизмат тушунчасининг моҳияти ва унинг ривожланиш эволюцияси Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
520
81
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
хизмат / сервис / иқтисодий категория / меҳнат / қиймат / моддий / номоддий / услуга / сервис / экономическая категория / труд / стоимость / материальный / не материальный

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Абдуллаев Илёс Султанович, Қўзибоев Беҳзод Ҳамидович, Аллаёров Сардор Фрунзеевич

Мақолада «хизмат» тушунчасининг иқтисодий моҳияти ва ривожланиш эволюцияси тадқиқ этилган. Шунингдек, хизмат тушунчасининг сервис тушунчасидан фарқли томонлари кўрсатилган ва унга таъриф келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

СУЩНОСТЬ ТЕРМИНА «УСЛУГА» И ЭВОЛЮЦИЯ ЕГО РАЗВИТИЯ

В статье проанализирована экономическая сущность термина «услуга» и эволюция его развития. Также показано отличие между терминами «услуга» и «сервис», даны варианты определения понятия услуга.

Текст научной работы на тему «Хизмат тушунчасининг моҳияти ва унинг ривожланиш эволюцияси»

>

АБДУЛЛАЕВ Илёс Султанович,

Урганч давлат университети «Касбий таълим» кафедраси мудири, иктисодиёт фанлари доктори, доцент; КУЗИБОЕВ Бе^зод ^амидович Урганч давлат университети «Туризм» кафедраси укитувчиси; АЛЛАЁРОВ Сардор Фрунзеевич, Урганч давлат университети «Иктисодиёт» кафедраси тадкикотчиси

ХИЗМАТ ТУШУНЧАСИНИНГ 1ЩИЯТИ ВА УНИНГ РИВОЖЛАНИШ ЭВОЛЮЦИЯСИ

УУК 338.46

АБДУЛЛАЕВ И.С., КУЗИБОЕВ Б.Ц., АЛЛАЁРОВ С.Ф. ХИЗМАТ ТУШУНЧАСИНИНГ МОЦИЯТИ ВА УНИНГ РИВОЖЛАНИШ ЭВОЛЮЦИЯСИ

Маколада «хизмат» тушунчасининг иктисодий мох,ияти ва ривожланиш эволюцияси тадк,ик, этил-ган. Шунингдек, хизмат тушунчасининг сервис тушунчасидан фаркли томонлари курсатилган ва унга таъриф келтирилган.

Таянч иборалар: хизмат, сервис, иктисодий категория, мех,нат, киймат, моддий, номоддий.

АБДУЛЛАЕВ И.С., КУЗИБОЕВ Б.Х., АЛЛАЁРОВ С.Ф. СУЩНОСТЬ ТЕРМИНА «УСЛУГА» И ЭВОЛЮЦИЯ ЕГО РАЗВИТИЯ

В статье проанализирована экономическая сущность термина «услуга» и эволюция его развития. Также показано отличие между терминами «услуга» и «сервис», даны варианты определения понятия услуга.

Ключевые слова: услуга, сервис, экономическая категория, труд, стоимость, материальный, не материальный.

ABDULLAEV I.S., KUZIBOEV B.H., ALLAYAROV S.F. THE ESSENCE OF «SERVICE» CATEGORY AND ITS DEVELOPMENT EVOLUTION

In this article the economic essence and evolution of development of «service» category are investigated. As well, the category of service is exactly described.

Keywords: service, economical category, labor, value, material, immaterial.

Мамлакатимизда миллий ицтисодиётни таркибий узгартириш ва диверсификация цилишни чуцурлаштириш, бандликни таъмин-лаш, ацолининг даромади ва турмуш сифатини оширишнинг муцим омил ва йуналишларидан бири тарицасида хизмат курсатиш ва сервис соцасини жадал ривожлантириш устувор масалалардан бири цисобланади. Шунинг учун цам мамлакатимизда хизмат курсатиш соцасининг ролини оширишга царатилган ицтисодий ислоцотларни изчиллик билан амалга ошириш долзарб масалалардан цисоб-ланади.

Узбекистан Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги «Узбекистан Республика-сини янада ривожлантириш буйича Харакатлар стратегияси туFрисида»ги 4947-сон фармонининг 1-иловасида келтирилган «2017-2021 йилларда Узбекистан Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Харакатлар стратегияси»да «хизмат курсатиш сохасини жадал ривожлантириш, ялпи ички махсулотни шакллан-тиришда хизматларнинг урни ва улушини ошириш, курсатилаётган хизматлар таркибини, энг аввало, уларнинг замонавий юк,ори технологик турлари хисобига тубдан узгартириш» вазифаси куйилган. Бугунги кунда дунё ялпи ички мах,-сулотида хизматларнинг улуши 69 фоизни ташкил килади. Юкори даромадга эга давлатларда эса 73 фоизни ва паст даромадли давлатларда 47 фоизни ташкил килади. Шунингдек, дунё иктисодиётида бандларнинг 50 фоизи мазкур сохада фаолият курсатишади1.

Узбекистонда 2017 йилда жами 116,8 триллион сумлик хизматлар курсатилган булиб, бу соханинг ялпи ички махсулотдаги улуши 47,3 фоиз ва 2016 йилга нисбатан усиш суръати 8,9 фоиз хисобланди. Шунингдек, республикада жами иш билан бандларнинг 49,7 фоизи хизматлар сохасида мехнат килмокда. Хизматларнинг усиш омили сифатида, хизматлар бозорида янги хизматлар ва интернет-савдонинг пайдо булиши, янги савдо марказлари, овкатланиш жойлари ва мехмонхоналарнинг очи-лиши, таълим ва кунгилочар хизматларнинг кен-гайишини асосий омиллар сифатида курсатиш мумкин2.

Хизматлар тушунчаси кенг камровли булиб бир канча тушунчаларни уз ичига олади. Маълумки, кейинги пайтларда иктисодий билимларнинг

1 www.worldbank.org

2 Узбекистан Республикаси Давлат статистика кумитаси маълумотлари.

ривожланиши натижасида бир-бирига ухшаш иктисодий категориялар пайдо була бошлади. Масалан, бизнес ва тадбиркорлик, минтака ва худуд, хизмат ва сервис кабилар шулар жумласи-дандир. Шунинг учун ушбу тадкикотда хизмат тушунчасининг мохияти ва унинг сервис тушун-часидан фаркли ва ухшаш жихатларини тахлил килишга харакат килдик.

Хизматлар иктисодий фаолият тури сифатида куп вактлардан бери мавжуд. Биринчи булиб, «хизмат» тушунчасини фанга классик иктисодий мактаб намоёндаси, француз иктисодчиси Жан Батист Сей киритган. У хизматларни фак,ат инсон томонидан эмас, балки жисм ва табиат кучи томо-нидан хам курсатилади, деб хисоблаган3.

Классик ик,тисод мактаби асосчиси Адам Смит уз тадкикотларида хизматлар сохасини алохида тадкик килмаган. Олим хизматга мехнат сифатида карайди ва мехнат (хизмат) ишлаб чикарилиш жараёнининг узида истеъмол булиши, унумли ва унумсиз мехнат (хизмат)ларга булинишини айтиб утган. Шунингдек, Смит мехнат (хизмат) киймат яратмаслигини, киймат факат моддий сохада яра-тилишини эътироф этган4.

Марксизм мактаби асосчиси Карл Маркс хам хизматларни алохида тадкик этмаса-да, уз асар-ларида «самарали хизмат» тушунчасини ишлатади. Хусусан, у транспорт хизматларини саноат риво-жида самарали хизматлар сифатида бахолайди. Шунингдек, Маркс жамиятда капиталист ва ишчи-ларни пулнинг чикиш манбаи сифатида, хизмат курсатувчиларни пулни кириш манбаи сифатида эътироф этади5.

3 Жан Батист Сей, Фредерик Бастиа. Трактат по политической экономии. - М.: «Дело», 2000.

4 Адам Смит. Исследование о природе и причинах богатства народов. - М.: «Эксмо», 2016.

5 Карл Маркс. Капитал. - Санкт-Петербург: ИГ Лениз-дат, 2013.

1-жадвал. Кишилик жамиятининг ривожланиш эволюцияси1.

Аграр жамият Индустриал жамият Постиндустриал жамият

Фаркли хусусиятлари

К,ишлок хужалиги Саноат Хизматлар курсатиш

Амал килиш даврлари

Инсоният пайдо булганидан бошлаб XVIII асрнинг иккинчи ярмигача XVIII асрнинг иккинчи ярмидан XIX аср охирларигача XX асрнинг 60-йилларидан х,озирги вактга кадар

Неоклассик мактаб вакили Алфред Маршалл хизматлар тyFрисида анча дадил ва шу билан бир каторда, мантикан асосланган фикрларни май-донга ташлаган ва хизмат курсатиш сох,асининг назарий асосларини шакллантиришда узининг муносиб х,иссасини кушган. У хизматларни мех,-натнинг номоддий, сезги органлари воситасида илFаб булмайдиган натижалари сифатида талкин килган. Айнан, А.Маршалл барча неъматларни моддий ва номоддий неъматларга булар экан, уларнинг барчаси мамлакатдаги ижтимоий бой-ликни шакллантиришда бирдай мух,им эканлигини исботлашга алох,ида эътибор каратган. У биринчи булиб, инсоннинг х,аёт фаолиятида ва эх,тиёжини кондиришида моддий ноз-неъматнинг ута мух,им ва зарур эканлигини эътироф этиш билан бир каторда, куз билан илFаб булмайдиган турли номоддий ноз-неъматлар ва хизматларнинг х,ам катта ах,амияти борлигини илмий жих,атдан асос-лаб берди2.

XX асрларгача иктисодчи олимлар хизматларни кузга куринмаганлиги сабабли, уни алох,ида категория сифатида талкин этмаганлар. Кейинчалик саноат ва фан-техника ривожланиши натижасида хизматлар сох,аси алох,ида иктисодий тизим сифатида ажралиб чикди. Натижада, постиндустриал жамият юзага келди (1-жадвал).

Постиндустриал жамиятнинг ривожланиши «хизмат» категориясини х,ам бойитди. Эндиликда, киймат моддий бойликда эмас, жонли мех,натда, яъни хизмат курсатишда яратилиши х,акидаги назариялар илгари сурилди. Бу назария тараф-дори Кейнсчилар мактаби асосчиси Жон Мейнард Кейнс булиб, у инсон омилисиз х,ар кандай мод-

1 С.Н.Диянова, А.Э.Штезел. Маркетинг сферы услуг. Учебное пособие. - М.: «Магистр», 2012.

2 Альфред Маршалл. Принципы экономической науки. - М.: «Прогресс», 1993.

дий бойлик котиб колиши ва киймат яратмасли-гини таъкидлайди3.

Аграр хужалиги жамиятида инсон табиатга таъ-сир килади ва индустриал жамиятда инсон фой-дали казилмаларга ишлов беради. Постиндустриал жамиятда эса инсон бевосита ёки билвосита бошка бир инсонга хизмат курсатиш оркали таъ-сир килади. Постиндустриал жамиятда марказий уринни табиат ёки моддий бойлик эмас, балки инсон эгаллаганлиги сабабли хизмат курсатишни ривожлантиришнинг асосий омили булиб, инсон капитали х,исобланади.

Узбекистонлик иктисодчи олим М.Э.Пулатов уз тадкикотларида инсон капиталига куйидагича таъриф беради: инсон капитали - кишиларга тааллукли уларнинг кузга куринадиган энг мух,им жи^атлари, жумладан, корхона ходимларининг малакаси, амалий куникмалари, иш тажрибалари, шунингдек ижодий ва фикрлаш кобилиятлари, бу фазилатлардан максадли фойдаланилиши турли даражаларда (индивид, корхона ёки жамият) даромад ва фойда ошишига, иш сифати х,амда самарадорлигини оширишга имкон беради4.

Хакикатан х,ам, инсон капиталини ошириш инновацияларнинг купайишига, натижада, курса-тиладиган хизматларнинг сони ва сифати кен-гайишига замин яратади.

Иктисодчи олим М.М.Мухаммедов «хизмат» тушунчасига куйидагича таъриф беради: «моддий куринишга эга булмаган, инсон мех,нати билан яратилган барча неъматлар, улар олди-сотди объектига айланиши ёки айланмаслигидан катъий назар, битта ибора билан, яъни «хизмат» ибораси билан номланади. Унинг таркибига эса олди-сотди воситасида бозор оркали истеъмолчига бориб

3 Жон Мейнард Кейнс. Общая теория занятости, процента и денег. - М.: «Гелиос АРВ», 2012.

4 Пулатов М.Э. Интеллектуал капитал х,исоби ва аудити методологиясини такомиллаштириш. Иктисодиёт фан-лари доктори диссертацияси автореферати. - Т.: ТМИ, 2017. -66-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 6(114)

1-расм. Сервис тушунчасининг кенг ва тор маъноларда кулланилиши.

етадиган хизмат хам, умуман бозорга дахлдор булмаган кисми хам киради1».

Яна бир иктисодчи И.С.Очилов «хизмат» тушун-часига «инсон, мехнат жамоаси, худуд, давлат ва жамиятнинг маълум бир эхтиёжини кондиришга каратилган кишиларнинг наф келтирадиган онгли курсатилиши мумкин булган фаолияти» деб, «хизмат курсатиш»га эса «инсон, мехнат жамоаси, худуд, давлат ва жамиятнинг маълум бир эхтиёжини кондиришга каратилган кишиларнинг наф келтирадиган онгли фаолияти амалга оши-рилган кисми» дея таъриф келтиради. Яъни «хизмат курсатиш»га аник манзилга йуналтирилган хизмат сифатида карайди2.

Шу уринда сервис тушунчасига хам алохида эътибор бериш лозим. Чунки купчилик иктисод-чилар ушбу иктисодий категорияларни бир-биридан фарклашларида куплаб зиддиятлар пайдо булмокда. Айримлари хизматни кенг маъ-нодаги тушунча сифатида эътироф этишса, бош-калари карама-карши фикр билдирган холда сервис хизматга караганда кенг мазмунда эканлигини билдиришмокда. Иктисодчи олим Ф.О.Абдуллаев

1 Мухаммедов М.М. ва бошкалар. Хизмат курсатиш ва туризмнинг назарий асослари. Монография. -Самарканд: СамИСИ, 2016.

2 Очилов И.С. Хизмат курсатиш сохаси корхонала-

рида самарадорликни ошириш йуллари. Иктисодиёт фанлари номзоди диссертацияси автореферати. -Самарканд: СамИСИ, 2010. -26-б.

эса иккала назарияга хам кушилган холда 1-расмдаги таърифни таклиф этган3.

Фикримизча, хизмат курсатиш тушунчаси сервис тушунчасига караганда кенгрок маънони бил-диради. Яъни хизмат курсатиш - бирор-бир сама-рага эришишга каратилган хар кандай фаолият-дир. Миллий хисоблар тизимида хам иктисодиёт сохаси сифатида хизматлар сохаси киритилгани, яъни сервис сохаси атамаси мавжуд эмаслиги хам фикримизнинг исботидир.

Сервис эса хизмат курсатишнинг таркибий кисми хисобланади. Масалан, туризм хизматлари кенг маънода, бирок унинг таркибига кирувчи мехмонхона сервиси тор маънода кулланилади. Шунингдек, айрим холларда сервис дейилганда товар сотилганидан кейин курсатиладиган хизмат (етказиб бериш, урнатиш, таъмирлаш ва хоказо) тушунилади. Бу маънода ёндашадиган булсак, сервис - мижознинг товарни сотиб олганидан кейин эхтиёжларининг тулик кондирилишидир. Шунингдек, хизмат курсатиш бевосита амалга оширилса, сервис билвосита амалга оширилади. Хизмат - фойдали мехнат сарфи хисобланса, сер-виснинг фойдали ёки фойдасизлигининг ахамияти йук, сервис шунчаки инсон томонидан пайкалса булгани. Мисол учун, стоматолог тиббий хизмат курсатади. Стоматолог хузурида навбат кутаёт-

3 Абдуллаев Ф.О. Иктисодиётни модернизация килишда лизинг хизматлари ва сервисини ривожлан-тиришнинг ташкилий-иктисодий омиллари (Хоразм вилояти мисолида). Иктисодиёт фанлари номзоди диссертацияси. - Самарканд: СамИСИ, 2011. -177-б.

2-жадвал. Хизмат ва сервис тушунчаларининг фарк,ли хусусиятлари1.

Фарк килиши Хизмат Сервис

Камраб олиш даражасига кура Умумий Хусусий

Такдим килинишига кура Бевосита Билвосита

Такдим килинадиган вакти Товар ёки хизмат сотилаётган пайтда Товар ёки хизмат сотилишидан олдин ёки кейин

Фойдалилик хусусияти Иктисодий фойда келтиради Иктисодий фойда келтириши х,ам келтирмаслиги хам мумкин

ганда мижозга кофе ичиш, журнал мутолаа килиш таклиф этилса, бу сервис х,исобланади (2-жад-вал).

Шу уринда айтиш жоизки, «сервис» «хиз-мат»нинг таркибий к,исми х,исобланар экан, сер-виснинг сифатини ошириш х,ам ута мух,им маса-лалардан х,исобланади.

Истеъмолга ярокли мавжуд хизмат ва сервис турлари иктисодиётда иштирок этадиган ва ишти-рок этмайдиганларга булинади, бошкача айтганда иктисодий ва потенциал хизматлар. Иктисодий хизматлар инсон томонидан бошка бир инсонга курсатилган хизматлар, потенциал хизматлар эса

мавжуд лекин х,али курсатилмаган хизматлар х,исобланади.

Умуман олганда, хизмат ва сервис тушунчаларининг мох,иятини англашда ягона кабул килинган яхлитлик йук, улар маъно жих,атдан бир-бирини тулдиради. Бу икки иктисодий категорияларни бир-биридан фарклашда доимо иктисодчи олим-лар орасида узаро зиддиятлар пайдо булиб келмокда. Шундай булса-да, купчилик иктисодчи олимлар томонидан эътироф этилганидек, хизмат тушунчаси нисбатан кенгрок маънони ифода-лайди ва буни назарий жих,атдан тулик асослашга х,али куп илмий изланишлар талаб этилади.

Адабиётлар руйхати:

1. Сей Ж.Б., Бастиа Ф. Трактат по политической экономии. - М.: «Дело», 2000.

2. Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов. - М.: «Эксмо», 2016.

3. Карл Маркс. Капитал. - Санкт-Петербург: ИГ Лениздат, 2013.

4. Маршалл А. Принципы экономической науки. - М.: «Прогресс», 1993.

5. Кейнс Ж.М. Общая теория занятости, процента и денег. - М.: «Гелиос АРВ», 2012.

6. Диянова С.Н., Штезел А.Э. Маркетинг сферы услуг. Учебное пособие. - М.: «Магистр», 2012.

7. Мухаммедов М.М. ва бошкалар. Хизмат курсатиш ва туризмнинг назарий асослари. Монография. - Самарканд: СамИСИ, 2016.

8. Пулатов М.Е. Интеллектуал капитал х,исоби ва аудити методологиясини такомиллаш-тириш. Иктисодиёт фанлари доктори диссертацияси автореферати. - Т.: ТМИ, 2017. -66- б.

9. Очилов И.С. Хизмат курсатиш сох,аси корхоналарида самарадорликни ошириш йуллари. Иктисодиёт фанлари номзоди диссертацияси автореферати. - Самарканд: СамИСИ, 2010. -26-б.

10. Абдуллаев Ф.О. Иктисодиётни модернизация килишда лизинг хизматлари ва серви-сини ривожлантиришнинг ташкилий-иктисодий омиллари (Хоразм вилояти мисолида). Иктисодиёт фанлари номзоди диссертацияси. - Самарканд: СамИСИ, 2011. -177-б.

1 Тадкикотлар асосида муаллифлар томонидан тузилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.