Научная статья на тему 'Харажатлар таснифидан фойдаланишнинг амалий жиҳатлари ва уни такомиллаштириш'

Харажатлар таснифидан фойдаланишнинг амалий жиҳатлари ва уни такомиллаштириш Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
1186
204
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
давлат бюджети / бюджет таснифи / харажатларнинг функционал таснифи / харажатларнинг иқтисодий таснифи / маблағлар манбалари ва бюджет даражалари / ҳудудий тасниф / public budget / budget classification / functional classification of budget expenditures / economical classification of expenditures / classification of sources and budget level / territorial classification

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Раҳмонов Расул Неъматович, Цой Наталья Валерьевна

Ушбу мақолада Ўзбекистон Республикаси давлат бюджети таснифидан фойдаланишнинг амалий жиҳатлари ва уни қўллашда вужудга келаётган камчиликлар ҳамда уларни бартараф этиш борасидаги масалалар кўриб чиқилган. Жумладан, харажатларнинг функционал ва иқтисодий таснифлари танқидий таҳлил этилиб, уларни такомиллаштиришга доир таклифлар ишлаб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PRACTICAL ISSUES OF BUDGET EXPENDITURE CLASSIFICATION AND ITS PERFECTION

There us considered in the article practical issues and emerging shortages in implementation of the budget classification of Uzbekistan Republic, as well as the ways of those elimination. In particular, functional and economical classification of budget expenditures were critically analyzed, given some recommendations for its improvement.

Текст научной работы на тему «Харажатлар таснифидан фойдаланишнинг амалий жиҳатлари ва уни такомиллаштириш»

давлат бюджети ва fазначилик тизими / государственный бюджет и казначейская система

>

Ра^монов Р.Н.,

Узбекистон Республикаси Молия вазирлиги х,узуридаги Ук,ув маркази, ик,тисод фанлари номзоди; Цой Н.В.

Узбекистон Миллий университети Иктисодиёт факультети «Иктисодиёт назарияси» кафедраси ук,итувчиси

ХАРАЖАТЛАР ТАСНИФИДАН ФОЙДАЛАНИШНИНГ АМАЛИЙ ЖИЩЛАРИ ВА УНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ

Бюджет жараёнини бюджет таснифисиз тасав-вур этиб булмайди. Чунки бюджет таснифи мамлакатда бюджет тизимининг ягоналигини, бюджет тизимининг барча даражадаги бюджетла-ри уртасидаги маълумотларни таццослаш цамда кейинги йилларда бюджет маблагларидан мацсадли фойдаланишни янада такомиллаштириш имконини беради.

Маълумки, Узбекистон Республика- 1. Давлат бюджети даромадлари си Молия вазирининг 2010 йил 20 ав- таснифи.

густдаги «Бюджет таснифини куллаш буйича йурикномани тасдиклаш х,акида»ги 65-сонли буйруFи би-лан янги бюджет таснифи ишлаб чикилган булиб, у 2011 йил 1 январ-дан бошлаб давлат бюджетига жорий килинди. Мазкур буй рук иловаси-да бюджет таснифидан фойдаланиш

V V V V

буйича йурикнома ишлаб чикилган.

Хозирда Узбекистонда Давлат бюд-

2. Давлат бюджети харажатлари-нинг вазифа жих,атидан, ташкилий ва иктисодий таснифи.

3. Давлат бюджети такчиллигини молиялаштириш манбалари таснифи.

Бундан ташкари, яна 2 та кушимча бюджет таснифлари х,ам ишлаб чикилган. Кушимча бюджет тасниф-ларига:

а) маблаFлар манбалари ва бюджет

жети таснифи куйидаги таснифларни даражалари таснифи;

уз ичига олади:

б) х,удудий таснифлар киради.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 12

~ддвлдтбюджётивдтдзначйлйктйзймит государственный бюджет и казначейская система _.

Йурикномага мувофик Давлат мо-лиясини бошкаришнинг ахборот ти-зими (ДМБАТ) жорий килингандан сунг юкорида келтирилган кушимча таснифлар даромадлар х,амда хара-жатлар таснифи билан биргаликда ишлатилади.

Бюджет таснифининг турлари аник бюджет операцияларини (яъни да-ромад ёки харажат) ифодалашга хиз-мат килади. Мисол учун, даромад (3111100 - жисмоний шахслар даромад солиFи буйича тушум) ёки харажат (4252110 - товар моддий захи-раларини сотиб олишга харажатлар) операцияларини акс эттиради.

Кушимча бюджет таснифи эса асо-сий бюджет таснифлари билан биргаликда кулланилиб, тулдирувчи маъ-лумотни ифодалашга хизмат килади. Мисол учун, келиб тушаётган даромад кайси манбанинг дарома-ди (1000 22, 1000 10, 4001 21 ва х,.к. ) ва у кайси туман/шах,арда (03 401, 26 266, 30 401, 35 207 ва х,.к.) бажари-лаётгани ёки харажатлар кайси ман-бадан сарфланаётгани ва кайси ту-ман/шах,арда амалга оширилаётгани-ни билдиради.

Бу эса, уз навбатида, мо-лия органлари х,амда Fазначилик булинмаларига бюджет маблаFлари х,амда бюджет ташкилотларининг бюджетдан ташкари маблаFларидан окилона ва самарали фойдаланиш жараёнида кулайлик ва аникликни таъминлаб беради.

Харажатлар таснифи ва ундан фойдаланиш жих,атларини ёритиш, мод-даларини аниклаштириб бориш ва

такомиллаштириш х,озирги куннинг долзарб масалаларидан х,исобланади.

Давлат бюджети харажатларининг таснифи х,аражатларни функционал, ташкилий ва иктисодий жих,атдан тас-нифлашдан иборат.

Давлат бюджети харажатларининг функционал (вазифа жих,атидан) таснифи давлат бошкаруви органлари, мах,аллий давлат х,окимияти органлари, шунингдек, бошка бюджет ташки-лотлари томонидан ижро этиладиган асосий вазифалар буйича харажат-ларни гурух,лашдан иборат булади. Соддарок айтганда, харажатлар мил-лий иктисодиётнинг сох,алари буйича гурух,ларга ажратилади.

Узбекистон Республикаси давлат бюджети харажатларининг функционал таснифи харажатлар 10 та йирик сох,а буйича (Умум ах,амиятдаги давлат хизматлари; мудофаа; жамоат тар-тиби ва хавфсизлиги; иктисодий ма-салалар; атроф-мух,итни мух,офаза килиш; уй-жой ва коммунал хизмат-лар; соFликни саклаш; дам олиш, ма-даният, спорт ва дин; таълим; иж-тимоий х,имоя) х,амда мазкур сох,аларни яна таркибан кичик сох,а ва йуналишларга булиш оркали тас-нифланган.

Хозирги кунда харажатларнинг функционал таснифидан амалиёт-да тулик фойдаланилмаяпти х,амда баъзи камчиликлар мавжуд. Аввал-лари тулов-топширикномаларнинг «тулов максади» кисмида функционал (булим, параграф), ташкилий (боб) ва иктисодий (модда) тасниф ёзилган булса, х,озирда мазкур жойда

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 12

Ддв^атбюдЖётИвлТдз^Ач^тйктйзймИТ-

.__государственный бюджет и казначейская система

факатгина иктисодий таснифнинг узи ёзилмокда.

Бунинг сабаби, «тулов максади» де-ган жойга атиги 169 символ сиFади, холос. Шунингдек, функционал ва ташкилий таснифлар туловчининг шахсий хисобракамида (ШХР) хам акс эттирилгани учун уни такро-ран ёзиб, 10 та символнинг жойи-ни олмаслик максадида хам ёзил-маяпти. Аслида, функционал тас-ниф харажатнинг бевосита кайси сохага йуналтирилаётганини ифода-лайди. Бирок хар доим хам ШХРда келган функционал тасниф хара-жат йуналтирилаётган функционал таснифга туFри келмайди. Маса-лан, бюджетдан ташкари маблаFлар буйича махсус ШХРларда ягона код - 7 950 100 фойдаланилади. Харажат йуналтирилаётган соха эса тамоман бошка булади. Шунингдек, ижтимо-ий харажатлар хам ШХРдаги функционал таснифда эмас, балки 7 100 000 булимдан бошланувчи таснифда акс эттирилиши лозим.

Бизнингча, тулов максади акс эт-тириладиган хужжат ва хисоботларда функционал тасниф бевосита ишла-тилиши максадга мувофик. Шунда-гина харажатларнинг кайси сохага йуналтирилаётганини аник куриш ва тахлил килиш имкони мавжуд булади.

Давлат бюджети харажатларининг ташкилий таснифи функционал таснифнинг мантикий давоми булиб, ха-ражатларни вазирлик, кумита ва бошка юкори турувчи ташкилотлар буйича гурухларга ажратишни билди-ради. Мисол учун:

054 Узбекистон Республикаси СоFликни саклаш вазирлиги;

075 Узбекистон Республикаси Халк таълими вазирлиги;

092 Узбекистон Республикаси Мо-лия вазирлиги.

Давлат бюджети харажатларининг иктисодий таснифи туловларнинг иктисодий вазифаси ва турлари буйича харажатларни гурухлашдан иборат булади. Бюджет иктисодий таснифининг асосий вазифаси бюджет ва харажатлар сметасида уз акси-ни топган харажатларни белгилаб бе-ришдан иборат булиб, «нима учун харажат килинмокда?» деган саволга жавоб беради. Мисол учун, 4111100 -иш хаки бериш учун, 4354920 - компьютер сотиб олиш учун, 4232200 но-турар жой бинони жорий таъмирлаш учун харажат килинмокда деганини билдиради.

Бирок харажатларнинг иктисодий таснифида хали такомиллаштири-лиши лозим булган жихатлар мавжуд. Биринчидан, баъзи умум-лашган харажат моддаларининг тулик шархи мавжуд эмас (маса-лан, 4252110, 4299990, 4821190 каби). Мазкур моддалар буйича акс эттирилиши мумкин булган барча харажатлар руйхатини ишлаб чикиш ва уни расман тасдикланган холда ама-лиётга жорий этиш лозим. Хозирда Fазначилик органлари фойдаланаёт-ган шарх тулик эмаслиги билан бир каторда факатгина тавсиявий харак-терга эга, холос.

Иккинчидан, бюджет

маблаFларидан янада максадли фой-даланишни таъминлаш учун баъ-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 12

давлат бюджети ва fa3ha4i^mk тизими / государственный бюджет и казначейская система

МаблаFлар манбаси ва бюджетлар даражаси таснифи Харажатлар-нинг вазифа жихатдан таснифи Ташкилий тасниф Харажатлар-нинг иктисодий таснифи Худудий тасниф

х ххх х х х ххх ххх ххх хх хх ххх хх ххх

зи моддаларни деталлаштириш, яъни кичик моддаларга ажратиш лозим. Мисол учун, 4252300 - озик,-овк,ат махсулотлари сотиб олиш модда-сини 4252310 - гушт махсулотлари, 4252320 - полиз экинлари, 4252330

- нон ва нон махсулотлари, 4252340

- мевалар, 4252350 - сут ва сут махсулотлари каби кичик моддаларга ажратиш мумкин1.

Учинчидан, йурикномада келти-рилган модда изохини бир укишда баъзи моддалар бир-бирини та-крорлагандай булади. Аслида, эса улар узларининг асл максадлари би-лан фаркланади. Масалан, 4232200 хамда 4252110 моддалар буйича бир вактнинг узида курилиш модда-ларини сотиб олиш мумкин. Лекин 4232200 моддадан жорий таъмир-лаш учун кетадиган харажатлар, би-рор пудратчи ва бошка корхона то-монидан курсатиладиган жорий таъ-мирлаш хизматини расмийлаштириш учун фойдаланилади. Бунда жорий таъмирлашга кетадиган курилиш ма-териаллари ва бошка харажатлар яго-на жорий таъмирлаш хизматига хара-жат сифатида акс эттирилади. 4252110 модда буйича сотиб олинадиган курилиш моллари эса ташкилотнинг ходимлари томонидан ёки кейинча-лик зарурат туFилганда фойдаланиш мумкин булган курилиш моллари ва

1 Ушбу кичик гурухларга ажратиш муаллифнинг уз тахминий фикридир.

бошка товар моддий захиралар сотиб олинганда кулланилади. Бунинг саба-би, ташкилот сотиб олган товар моддий захира унинг омборига кирим ва чиким килинади, бу эса уз навбати-да бухгалтерия кодлари билан бюджет таснифи кодларида айнан бир хил операцияни акс эттириш имкони-ни беради. Йукса, товар моддий захи-ралар сотиб олишга кетадиган харажатлар уртасида хисоботларда фарк ва ноаникликлар келиб чикади.

Умуман олганда, бюджет таснифи доимо такомиллашиб борадиган бир категория хисобланади. Бунинг икки-та объектив сабаби бор: вакт утиши билан харажатларнинг янги тури пай-до булади ва у харажатлар иктисодий таснифига янги модда кушилишига олиб келади.

Хозирги кунда амалиётда харажатларнинг функционал, ташкилий ва иктисодий таснифидан (булим, кичик булим, боб ва модда) фойда-ланилаётган булсада, ДМБАТ жорий килингандан сунг харажатлар таснифи тузилмаси махсус дастурда куйидаги 28 та ракам билан ифодала-нади: (TAB)

Юкорида келтирилган 28 та ракамли код 1 та харажат опера-циясини ифодаловчи код булиб, у харажатга доир маълумотлар-ни батафсилрок ифодалашга хизмат килади. Хусусан, 1-6 кодларда харажат кайси манба ва бюджет даража-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 12

^"32 дАвлАт^юджётИвАТАзнАчйлйктйзймй"/-

.__государственный бюджет и казначейская система

1-мисол. Тошкент шах,ар Юнусобод туманидаги умумтаълим мактаби ходимларига иш х,ак,ига

харажат амалга оширилиши к,уйидагича булади.

МаблаFлар манбаси ва бюджетлар даражаси таснифи Харажатлар-нинг вазифа жихатдан таснифи Ташкилий тасниф Харажатлар-нинг иктисодий таснифи Худудий тасниф

1 000 2 2 7 092 100 075 41 11 100 26 266

2-мисол. Самарканд вилояти Жомбой туманидаги боfчага ота-она бадалидан шаклланган

мабла^а озик,-овк,ат мах,сулоти сотиб олиш харажати.

4 005 2 2 7 091 100 075 42 52 300 18 209

3-мисол. Навоий вилояти Хатирчи туманидаги ^ишло^ врачлик пункти ходими касаллик

варак,асига харажат.

1 000 2 2 7 101 100 054 47 11 120 12 251

4-мисол. К,ашк,адарё вилояти Яккабоf туман ^окимиятда ишловчи пенсионерга 50%ли пенсия

нафа^асига харажат.

4 002 2 2 7 102 402 018 47 11 430 10 250

сида амалга оширилиши; 7-13 код-ларда харажат кайси сохага сарф-ланаётгани, 14-16 кодларда харажат йуналтирилаётган вазирлик ёки юкори турувчи орган; 17-23 кодларда нима максадда харажат килинаётгани хамда 24-28 кодларда кайси худудда амалга оширилаётгани ифодаланади.

Ушбу харажатлар таснифини ми-солларда куриб чикиш максадга мувофик булади.

Тошкент шахар Юнусобод тумани-да (03 401) Юнусобод тумани бюдже-тидан (1000 22) умумтаълим мактаби-га (7 092 100) иш хакига (41 11 100) харажат килинади.

Одатда, касаллик варакасига харажатлар (47 11 120) иш хаки фон-дининг иктисод килинган маблаFи хисобидан, яъни бюджетдан (1000 22) амалга оширилади. Юкорида таъкид-

лаганимиздек, харажат кишлок врач-лик пунктининг саклаш харажати булмаганлиги боис, 7 072 130 функционал таснифига эмас, балки, ижти-моий соха - касалликка килинаётган ижтимоий мухофаза харажатларига олиб борилади (7 101 100). Харажат СоFликни саклаш вазирлиги доираси-да амалга оширилгани учун 054 таш-килий тасниф коди ёзилади, холос.

Харажат хокимиятнинг саклаш харажати булмаганлиги сабабли 7 011 204 функционал таснифга эга эмас, балки ишлаётган пенсионерлар-га нафакалар буйича харажатлар ко-дида акс эттирилади (7 102 402). Харажат хокимият доирасида амалга оширилгани учун 018 ташкилий тас-ниф коди ёзилади.

Умуман олганда, Узбекистонда 2011 йилдан давлат бюджетига жо-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 12

~ддвлдтбюджётивдтдзначйлйктйзймит 3г государственный бюджет и казначейская система _.

рий килинган замонавий бюджет таснифи аниклиги, шаффофлиги ва узаро мувофиклиги каби хусусият-лари билан собик таснифдан устун-лик килади. Бу эса, уз навбатида, Узбекистон Республикаси Молия ва-зирлиги, Fазначилик бошкармалари

ва булинмалари, бюджет ташкилотла-рининг молия-х,исоб булинмалари хо-димларининг бюджет ижроси буйича х,исобот ва хисоб шаклларини янада аник ва самарали тузишларига катта х,исса кушади.

Адабиётлар:

1. Узбекистон Республикасининг Бюджет кодекси. Узбекистон Ре-спубликасининг 2013 йил 26 декабрдаги УРК.-360-сонли Конуни билан тасдикланган.

2. Сирожиддинова З.Х. Бюджетная система Республики Узбекистан: Учебник. - Т., 2010.

3. Budget Classification. Prepared by Davina Jacobs, Jean-Luc Helis, and Dominique Bouley. Fiscal Affairs Department. International Monetary Fund, 2009.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 12

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.