Научная статья на тему 'Халқаро иқтисодий интеграция жараёнларини ўрганишда илмий концепцияларнинг тутган ўрни'

Халқаро иқтисодий интеграция жараёнларини ўрганишда илмий концепцияларнинг тутган ўрни Текст научной статьи по специальности «Социальная и экономическая география»

CC BY
2486
228
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по социальной и экономической географии, автор научной работы — Нурмухамедова Ф. Х.

Жаҳон иқтисодиётининг ривожланиши мамлакатларга халқаро иқтисодий алоқаларини таркибий жиҳатдан такомиллаштиришга, миллий иқтисодиётни ривожлантириб, минтақавий интеграцион бирлашмаларда уюшган ҳолда фаолият олиб бориш имкониятини яратади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Халқаро иқтисодий интеграция жараёнларини ўрганишда илмий концепцияларнинг тутган ўрни»

Нурмухамедова Ф.Х.,

Прогнозлаштириш ва макроиктисодий тадкикотлар институти аспиранти

ХАЛКАРО ИКТИСОДИЙ ИНТЕГРАЦИЯ ЖАРАЁНЛАРИНИ УРГАНИШДА ИЛМИЙ КОНЦЕПЦИЯЛАРНИНГ ТУТГАН УРНИ

Жацон ицтисодиётининг ривожланиши мамлакатларга халцаро ицтисодий алоцаларини таркибий жицатдан такомиллаштиришга, миллий ицтисодиётни ривожлантириб, минтацавий интеграцион бирлашмаларда уюшган цолда фаолият олиб бориш имкониятини яратади.

Минтацавий интеграция жарёнларида мамлакатлар иштироки, давлатлараро савдо-нинг ривожига, эркин рацобатнинг турри шак-лланишига, халцаро мехнат тацсимотининг чуцурлашувига, жахон бозорига кириб бориш имкониятининг ортишига замин яратиб беради. Ицтисодий интеграциянинг ахамиятини Узбекистан Республикаси Прези-денти И.Каримов «Давлатлар эмас, уларнинг мафкура ва сиёсатдан холи ицтисодиёти ва бозорлари интеграциялашуви лозимлигини алохида цайд этишни истар эдим"1, деб аниц курсатиб берган. Шундай цилиб Узбекистан жахон хужалилигига интеграциялашуви жара-ёнини хар цандай сиёсат ва мафкурадан холи тарзда амалга оширади.

Ицтисодиётда цулланиладиган бир цатор атамалар каби "интеграция"0^едга^о) атамаси хам лотин тилидан кириб келган булиб "цисмларни бутунлик таркибида бирлаштириш" маъносини ифодалайди. Машхур "Oxford English Dictionary" лугатида юцоридаги таъриф илк бор 1920 йилда ишлатилганлиги маълум цилинади2. Жахон ицтисодиётида интеграцион жараёнлар

1 Каримов И.А. Бунёдкорлик йулидан.Т.: Узбекистан, 1996. Т. 4. 345 - б.

2 MAChLUP,F."A History of Thought on Economic Integration" Economic

Integration, World Wide, regional, sectorial (Ed.f. Machlup), The Macmillan

Press Ltd. London, 1978, 61 p.

туррисида мутахассислар орасида ягона царашлар концепцияси мавжуд эмас. Интеграция мавзусида теран тадцицотлар олиб борган ва интеграция назариясини ривож-лантиришга улкан хисса цушган Б.Балаша, ицтисодий интеграцияга ягона таъриф беришнинг урнига, уни булиб таърифлашни афзал курган. Унга кура, энг оддийдан энг илгор босцичигача булган интеграцион жараёнлар цуйидагича тизимлаштирил-ган: савдода тусувчи унсурларни бартараф цилиниши савдо интеграциясини, мамла-катлараро фактор харакатларига эркинлик берилиши - фактор интеграциясини, миллий ицтисодий сиёсатларни халцаро ицтисодий алоцаларнинг фойдасига уйгунлаштирилиши - сиёсий интеграцияни ва нихоят уларнинг бирлашиши натижасида шаклланган - тулиц интеграцияга ажратган. Тулиц интеграцияга бирдан эришиб булмайди. Ицтисодий тузилмаларнинг турлилиги, сунгги босцичга эришиш учун, бундан аввалги босцичларни муваффацият билан босиб утилишини тацазо цилади. Шунинг учун бир босцичдан утаётганда, кейинги босцичнинг шартларига хам тайёрланиш лозим булади3.

3 Balassa.Bela " Types of Economic Integration" Economic Integration..., Ed. Machlub,.17-40p.

«Интеграция» атамаси Fарбий Европа мамлакатлари давлатлараро институтларни ярата бошлаганда, шунингдек и^тисодий сиё-сатни координациялаш ва савдо эркинлигини таъминлаш ма^садида и^тисодий бирлашма-ларни тузиш ва^тида хал^аро муносабатларда ишлатила бошланди. Шуниси ^изи^арлики, Европа интеграциясини тахлил ^илувчи олим-лар орасида ушбу минта^а доирасидаги дав-латлар интеграциясига нисбатан шу кунгача ягона бир ёндошув ишлаб чи^илмаган. Лекин шу билан бирга, уларнинг хаммаси интеграция ижобий ходиса эканлигини, шунингдек бу «хамма иштирок этувчи томонлар учун бир ^атор устунликларга эга булишга ^аратилган жараён»4 эканлигини эътироф этишган. Айнан Европа минта^асидаги давлатларга нисбатан Жан Моннэ ^уйидагича фикр билдирган: «Агар минта^а давлатлари уз миллий сувере-нитетларига устувор йуналиш сифатида ^араб ривожланадиган булишса, Европада хеч ^ачон тинчлик булмайди. Чунки бундай ривожла-ниш давлатларнинг устунлик ^илиш сиёса-тига ва миллий и^тисодий протекционизмига олиб келади. Европа давлатлари ёлгиз холда уз хал^лари учун етарли даражадаги турмуш шароитини яратиб бера олмайдилар. Зарурий ривожланиш динамикасига фа^ат шу нарса билан эришиш мумкинки, бунда минта^а давлатлари федерация ёки бош^а бир «Европа конфедерациясига» бирлашадилар, бу эса уз навбатида и^тисодий ягоналикни келтириб чи^аради»5.

Баъзи тад^и^отчилар томонидан "анъа-навий назария" деб юритиладиган назария фа^атгина божхона иттифо^ини тузишга асос-ланади (савдо туси^ларидан воз кечиш, маъ-лум чекловларни олиб ташлаш ва х.к.). Бу назария тарафдорлари, хам божхона иттифо^и доирасида - хам бош^а мамлакатлар ичида, савдо о^имининг ортишига ю^оридаги йул билан эришиш мумкинлигини таъкидлайди-лар. Шу назария доирасида "trade diversion" ва " trade creation" терминлари вужудга келиб, улар "савдонинг диверсификацияси, товарлар о^ими диверсификацияси" хамда "савдо прин-

4 Кизима С.А., Бабкин А.И. Системные аспекты организации и функционирования Европейского союза // Европейский союз: история, политика, экономика, право. Международная научно-практическая конференция (17-18 декабря 1997 года, Минск). Сб. науч. Тр. Мн.: Белго-суниверситет, 1998. С.106.

5 Kohl H., Die Europaische Gemeinschaft - Bilans und Perspective // Europe - unzere Zukunft. Herford. 1989 - S.21

ципларини яратиш, янги товар о^имларини яратиш" деган маъноларни билдиради. Бу назарияга кура интеграциялашган мамлакатлар уртасида узаро янги товар о^имларининг пайдо булиши кузатилади. Натижада давлат ичкарисида ишлаб чи^ариладиган товар-ларга нисбатан арзонро^ товарлар кириб келади. Кейинчалик, айнан шу товарлар учинчи мамлакатдан импорт ^илинадиган товарлар урнини босади. Интеграциялашув доирасида янги товар о^имларини яратиш ишлаб чи^ариш самарадорлигининг ортишига, мутахассислар махоратининг юксали-шига ва уз узидан иштирокчи мамлакатлар хаёт даражасининг усишига олиб келади. Бу назария узининг салбий жихатларига хам эга, у куп холларда стандарт вазиятларда ^ул келади. Интеграцион жараёнларда иштирок этувчи давлатлар и^тисодий ривожланиши хар доим хам бир текис булмаслиги мумкин. Масалан баъзи сохаларда маълум бир мам-лакат бош^аларга нисбатан яхширо^ натижа-ларга эришган булса, савдо чекловларининг йу^лиги унинг и^тисодиётига салбий таъсир курсатиши мумкин.

Энди бевосита интеграцион жараёнларни кузатиш ва урганишда, шунингдек тизимли тахлил ^илишда ^улланиладиган ёндашув-ларга тухталиб утсак. Энг биринчи ва шу билан бирга сиёсий хисобланадиган ёнда-шув - бу федерализмдир. А.Спинеллининг (машхур италиялик федералист, Европа федерал харакатининг етакчиси) фикрича, "давлатлараро интеграцион бирлашмани яратишда фа^ат федератив модель томонга кескин бурилиш бутун Европани бирлаштиришда ижобий натижаларни бериши мумкин"6.

Баъзи бир тад^и^отчиларнинг фикрича, ушбу ёндашув айрим сиёсий бирликларни битта ягона структурага бирлаштириш асо-сида ётган жараёнларнинг ^онуниятларини ва ахамиятга молик ало^аларини тушунтириб беришга харакат ^илса хам, уз мохиятига кура назария була олмайди 7.

Европа интеграцион жараёнига нисбатан федералистлар узларининг назарий моде-лини ишлаб чиедилар ва тегишли фикрла-

6 Pistone S. Altiero Spinelli and the strategy for the United States of Europe // The European Union: readings on the theory and practice of European integration\ Ed by B. Nelsen and A. Stubb. Boulder: Reinner, 1994. P.69 - 75.

7 European integration: theories and approaches / Ed. by H.Michelmann. P. Soldatos. Lanham, MD: University Press of America, 1994. P.8.

рини олра сурдилар. Унга кура минтацада мах-сус (федерал) институционал тузилма (яъни, интеграцион гурух) вужудга келиши керак. Ушбу тузилма интеграцияланаётган бирли-клар орасидаги муносабатни ва хар бирининг ваколатини белгилаб бериши билан бирга, "ягона марказ"ни яратишга хам сабаб булади.

Интеграцион жараёнларни урганувчи бошца назарияларга нисбатан, боши цадимги Антик даврлар ва урта аср сиёсий билимла-рига бориб тацаладиган "федерализм" чуцур фалсафий илдизларга эга. Шундай булса хам, федералистик фикрлашнинг асоси сифатида цуйидаги иккита манба курсатилади:

1. XVII - XVIII асрларда Европада тин-чликни мустахкамлаш туррисидаги бир цатор режалар;

2. Америка Кушма Штатлари Конституци-яси8.

Айницса, АКШ Конституциясининг пайдо булиши, шубхасиз, федералистик царашларнинг ривожланишига кучли туртки булиб хизмат цилди. Лекин цайси модель (Америка, Швейцария ёки бошца давлатларнинг моделлари) дунёда кечаётган интеграцион жарёнларни чуцурлаштиришда асос булиб хизмат цила олишини айтиш жуда цийин. Масалан, айнан шундай моделлар федератив усулда Европа ёки Марказий Осиё минтацаси давлатларини бирлаштира олиш ёки олмас-лиги хам мушкул масаладир.

Халцаро интеграция назарияси сифатида "федерализм" шу нарсани таъкидлайдики, интеграцияда иштирок этувчи давлатларнинг узаро муносабати асосида иттифоц давлат-нинг модели ётиши керак, шунингдек ушбу модельга охирги натижавий махсулот сифа-тида хам царалиши лозим булади. Федералист-ларнинг фикрича, федерациянинг тузилиши давлатлар орасида юзага келадиган низо-ларни хал цилишда тинч йулларни цуллашга олиб келади, чунки тинчлик ва хавфсизлик федерациянинг асосий цадриятларидан биридир. Шунингдек, ушбу йуналиш вакил-ларининг таъкидлашларича, айнан федерация "мацсадли, демократик ва етарли дара-жада самарали" ташкилот сифатида фаолият курсата олади9.

8 Mutimer D/ Theories of political integration //European integration: theories and approaches / Ed. By H. Michelmann, P. Soldatos. Lanham, MD: University Press of America,1994. P.16.

9 Топорин Б.Н. Европейское право: Учебник. М: Юристь,1998.С.154.

Иккинчи йирик ёндашувлардан бири функ-ционализмдир. Халцаро муносабатларни урганишда мавжуд анъанавий ёндашувлар-нинг номукаммаллиги XX асрнинг биринчи чорагидаёц намоён булди. Вульфнинг таъ-кидлаб утишича, "... дунёни давлат ёки мил-лат деб номланувчи маълум бир блокдан иборат деб, уларни шу куринишда урганиб булмайди. Реал борлицда ушбу блоклар бир биридан ажралган холда мавжуд эмасдирлар, шунингдек халцаро муносабатлар нодавлат даражада хам мавжуддир ва ривожланиб боради...". Д.Митрани издошлари билан бирга бу рояларини тадциц цилишни давом эттир-дилар ва тарихий узгариш халцаро муноса-батларнинг янада ривожланишига олиб кел-ганлигини, шунингдек сахнага кенг оммавий харакатларнинг чиццанлигини ва турли дав-латлар фуцаролари орасидаги алоцаларнинг купайганлигини курсатиб беришди10.

Иктисодий-назарий ёндашув. Хозирги пайтда интеграцион жараёнларни ицтисодий билимлар доирасида урганиш мухим ахамият касб эта бошлади. Турри, XX асрнинг 70 - йил-ларигача давлатлараро муносабатларнинг "интеграция" ёки "иттифоц тузиш" каби тур-лари етарли даражада ижобий ицтисодий натижаларни бериши мумкинлиги бир мунча ишончсизлик турдирарди. Шунга царамасдан, сунгги йилларда жахонда ицтисодий асос-даги турли хил интеграцион бирлашма-ларнинг пайдо булиши, шунингдек Европа Хамжамияти ицтисодий сиёсатининг ривож-ланиши, айницса, ЕИ доирасидаги ягона бозор, кейинчалик эса ицтисодий ва валюта иттифоцларининг тузилиши интеграцион жараёнларни урганишда ицтисодий - назарий ёндашувнинг ривожланишига кучли туртки булиб хизмат цилди.

Анъанавий давлатлараро муносабатларга турли хил ицтисодий келишувларнинг таъ-сири, шунингдек интеграцион жараёнларнинг механизмларини такомиллаштириш муаммо-лари ицтисодий-назарий ёндашув доирасида алохида ахамият касб эта бошлади. Интеграцион жараён натижасида олинадиган нафацат фойда, балки вужудга келадиган маълум бир зарарларни иштирокчи давлатлар орасида

10 Mitrany.D. The progress of international Government, London,1932; The Functional Theory of Politics, London,1975; The Concept of International Organizations,1981.

о^илона та^симланиши муаммолари асосий саволлардан бири булиб ^олди. Ушбу муаммо-нинг мураккаб томони шундаки, давлатлараро интеграция ижобий жараён булиб ^аралгани билан, ушбу жараён натижасида ривожланган давлатлар бир мунча зарар куришади, камро^ ривожланганлари эса бундай я^инлашишдан улар хисобига маълум бир юту^ларга эриша-дилар11. Бундай хол эса, бош^а иштирокчи-ларга нисбатан бир мунча купро^ и^тисодий ривожланиш даражасига эришган давлат-ларни интеграция жараёнларида иштирок этишдан са^лаб туради. Шуни хам таъкид-лаб утиш лозимки, ушбу ёндашув вакиллари орасида интеграция жараёни натижалари туррисида ягона бир тухтамга келингани йу^. Улардан баъзилари минта^авий интегра-цияни эркин савдони яратиш билан чекла-ниб ^олиши мумкин деб хисоблайдилар. Шу сабабли интеграция товарлар ва хизматларни эркин айланишига тус^инлик ^илувчи омил-ларни йу^отишга ^аратилган жараён булиши лозим деб биладилар. Бош^алар эса, турли сохаларда интеграция жараёнини фаоллаш-тириш тарафдорлари хисобланишади. Улар-нинг фикрича, ягона бозорни ташкил ^илиш - барча иштирокчи давлатларнинг умумий и^тисодий ахволларини яхшилаши мумкин булган ягона йул деб биладилар.

И^тисодчиларнинг фикрича, хал^аро и^тисодий интеграция - бу чу^ур узаро богли^лик ва миллий хужаликлар ораси-даги иш та^симотининг ривожланиши, хар хил шаклдаги ва турли даражадаги ишлаб чи^ариш структураларининг хамкорлиги асо-сида давлатларнинг хужалик-сиёсий бирла-шув жараёнидир.

11 Ушбу фикрни тасди^ловчи далил сифатида шуни айтишимиз мум-кинки, бугунги кунда ЕИга аъзо булган Германия бирлашма бюджети-нинг асосий туловчиси хисобланади, шунингдек у Греция ва Португалия каби давлатларга молиявий ёрдам курсатишга мажбур.

Микродаражада бу жараён (узаро и^тисодий келишувлар тизимини яратиш, чет давлатларда махаллий булимларни яратиш ва хоказолар ор^али) бир-бирига я^ин жойлаш-ган давлатлардаги хужалик юритувчи субъ-ектларнинг капиталларини бирлаштириш ор^али олиб борилади. Давлатлараро дара-жада интеграция давлатлараро и^тисодий бирлашмаларни яратиш ва миллий сиёсат-ларнинг узаро келишувлари асосида амалга оширилади 12.

Ушбу ёндашув вакилларининг фикрича, и^тисодий интеграциянинг энг мухим омил-лари ^уйидагилардир:

хужалик юритишнинг байналминалла-шувини усиши;

хал^аро мехнат та^симотининг ривож-ланиши;

илмий-техник ин^илобнинг таъсири; миллий и^тисодиётларнинг очи^лигини ошиши.

Хулоса ^илиб айтадиган булсак, ю^орида билдирилган фикрлар асосида ^уйидагиларни айтиш мумкин: бугунги кунда интеграцион жараёнларни урганиш ва тахлил ^илиш тизимида ю^орида курсатилган йуналишлар уз урнини топган. Бунда уларнинг тур-лича булиши ажабланарли хол эмас, балки ^онуниятдир. Давлатларнинг интеграцион жараёнда иштирок этишдаги узаро муно-сабатларини турли холат ва хар хил ну^таи назардан ^араш хамда тахлил ^илиш зарурий холдир. Албатта, хар бир йуналиш узининг хусусиятига ва индивидуаллигига эга. Бу эса, уларнинг хар бирини ^айсидир жихатдан бош^а йуналишлардан маълум бир дара-жада устун ^илиб ^уяди. Шундай экан, мав-жуд булган барча ёндашувлар яшаб ^олиш ва ривожланиш ху^у^ига эга.

12 Спиридонов И.А. Мировая экономика. М. : Инфра-М, 1999. С.

XAflKAPO MKTMCOflMET / MEWAYHAPOflHAfl 9KOHOMMKA

OoMganaHMnraH afla6ueTnap pyMxaTM

1. KapMMOB M.A. "ByHeflKop^MK i/iy.nMgaH". 15 T. -T.: Y36eKMCTOH, 1996.

2. CnwpMflOHOB M.A. MwpoBaa экoнoммкa. M. : MH^pa-M, 1999.

3. KM3MMa C.A., Ba6KMH A.M. CwcreMHbie acneKTbi оpгaнмзaцмм M ^yH^MOHMpoBa-HMA EBponei/icKoro coro3a // EBponei/icKMi/i coro3: McropMa, no^MTMKa, экoнoммкa, npaBO. Me^gyHapoflHaa Hay^Ho-npaKTM^ecKaa кон^еpенцмa (17-18 geKa6pa 1997 roga, Mmhck). C6. Hay^. Tp. Mh.: Be.nrocyHMBepcMTeT, 1998.

4. Machlup,F. "A History ofThought on Economic Integration" Economic Integration, World Wide, regional, sectorial (Ed.f. Machlup), The Macmillan Press Ltd. London, 1978.

5. Kohl H., Die Europaische Gemeinschaft - Bilans und Perspective // Europe - unzere Zukunft. Herford. 1989.

6. Pistone S. Altiero Spinelli and the strategy for the United States of Europe // The European Union: readings on the theory and practice of European integration\ Ed by B. Nelsen and A. Stubb. Boulder: Reinner, 1994

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.