Научная статья на тему 'ХАЛҚАРО ХУСУСИЙ ҲУҚУҚДА КОЛЛИЗИОН НОРМАЛАР ТУШУНЧАСИ ВА МОҲИЯТИ'

ХАЛҚАРО ХУСУСИЙ ҲУҚУҚДА КОЛЛИЗИОН НОРМАЛАР ТУШУНЧАСИ ВА МОҲИЯТИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
559
50
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
хорижий мамлакат / коллизия / чет эл элементи / чеклаш / мувофиқ / шартнома / халқаро хусусий ҳуқуқ / савдо одатлари / миллий ҳуқуқ. / foreign country / conflict / foreign element / restriction / conformity / treaty / international private law / trade customs / national law.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Шахноза Мухаммаджановна Юлдашева

Мазкур мақолада коллизион тушунчаси, коллизион нормаларнинг бошқа ҳуқуқ соҳалари нормаларидан асосий фарқи нимадан иборатлиги ҳамда ушбу соҳадаги қарашлар ва фикрлари таҳлил қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CONFLICT NORMS IN INTERNATIONAL PRIVATE LAW CONCEPT AND SIGNIFICANCE

This article analyzes the concept of conflict, what is the main difference between conflict norms from the norms of other areas of law, as well as views and opinions in this area.

Текст научной работы на тему «ХАЛҚАРО ХУСУСИЙ ҲУҚУҚДА КОЛЛИЗИОН НОРМАЛАР ТУШУНЧАСИ ВА МОҲИЯТИ»

ХАЛЦАРО ХУСУСИЙ ХУКУВДА КОЛЛИЗИОН НОРМАЛАР ТУШУНЧАСИ ВА МО^ИЯТИ

Шахноза Мухаммаджановна Юлдашева

Узбекистон Республикаси Судьялар олий кенгаши хузуридаги Судьялар олий

мактаби магистратура тингловчиси

АННОТАЦИЯ

Мазкур маколада коллизион тушунчаси, коллизион нормаларнинг бошка хукук сохалари нормаларидан асосий фарки нимадан иборатлиги хамда ушбу сохадаги карашлар ва фикрлари тахлил килинган.

Калит сузлар: хорижий мамлакат, коллизия, чет эл элементи, чеклаш, мувофик, шартнома, халкаро хусусий хукук, савдо одатлари, миллий хукук.

CONFLICT NORMS IN INTERNATIONAL PRIVATE LAW CONCEPT AND

SIGNIFICANCE

Shakhnoza Muhammadjanovna Yuldasheva

The Supreme Court of the Republic of Uzbekistan High School of Judges under the

Council master's student

ABCTRACT

This article analyzes the concept of conflict, what is the main difference between conflict norms from the norms of other areas of law, as well as views and opinions in this area.

Keywords: foreign country, conflict, foreign element, restriction, conformity, treaty, international private law, trade customs, national law.

КИРИШ

Бугунги кунда республикамиз худудида хорижий инвесторлар иштирокида турли ташкилий хукукий шаклга эга булган корхоналар фаолият олиб бормокда. Бир пайтнинг узида хорижий мамлакатларда хам миллий жисмоний ва юридик шахслар турли куринишдаги тадбиркорлик билан шугулланаётганлигини кузатишимиз мумкин. Халкаро муносабатларда фукаролар ва маълум бир давлатга тегишли юридик шахсларнинг хукукларини химоя килишда конун нормаларни тугри куллай олиш ва конун устиворлиги танлаш мухим ахамият касб этади. Чет эл элементи билан мураккаблашган фукаролик-хукукий муносабатларни тартибга солишдаги муаммоларлардан бири тарафлар уртасидаги масалаларни хал этишга каратилган ва кулланиладиган хукукни танлашдан

иборат.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Амалиётда суд ва бошка хукукни мухофаза килувчи органлар чет эл элементи билан мураккаблашган муносабатлардан келиб чикккан низоли ишларни куриб чикиш жараёнида уларнинг олдида куйидаги саволларга жавоб бериш зарурати туради, яъни бу муносабатлар кайси хукук нормалари билан тартибга солинади ва масалани хукукий тартибга солиувчи орган низони хал килишда кайси давлат конунчилигига асосланиши лозим. Юкорида курсатилган муносабатларнинг тартибга солиниши зарурати махсус турдаги хукук нормаларини - хар кандай давлатнинг халкаро хусусий хукук асосини ташкил килувчи коллизион хукук нормаларини куллашни такозо килади.

Мазкур муносабатларда чет эл элементининг мавжудлиги бизнинг хукукий доктринамизда мавжуд булган "коллизия" вазиятини келтириб чиккаради. Коллизия - лотинча "со11Ыо" сузидан олинган булиб, "тукнашиш" ёки "тукнашувчи иш" маъносини англатади1. Муносабатларни хукукий тартибга солувчи конунлар коллизияси тугрисида суз юритилар экан, турли давлатлар конунларида хукукни танлаш зарурати кузда тутилади. Хукук коллизияси хусусиятларига кура икки холат, яъни халкаро хусусий муносабатларда чет эл элементнинг мавжудлиги ва ушбу муносабатга боглик; булган турли мамлакатларнинг хукукларини турли мазмуни билан белгиланганлиги билан фаркланиб туради. Таъкидлаш лозимки, коллизион муаммо асосан у ёки бу хукукий муносабатларга нисбатан кулланиши лозим булган хукукни танлашдан иборат булиб, мазкур муносабатлар халкаро хусусий хукук нормалари билан тартибга солинади.

Агар бошка мамлакатлар хукук сохасида конунлар коллизияси масаласи иккинчи даражали масала булса, бу ерда айнан коллизион муаммоларни келиб чикиши ва уни бартараф этилиши мазкур хукукий соханинг мазмунини ташкил килади. Бир катор мамлакатларда, хусусан Англия, АКШ, Япония ва бошка

л

давлатларда "коллизион хукук" деб номланади .

У ёки бу давлат коллизион нормаларнинг бирлиги уша давлатнинг "коллизиявий хукукини" ташкил килади. Коллизион норма муайян муносабатларга нисбатан кайси давлатнинг хукуки кулланиши мумкинлигини курсатиб туради. Коллизион нормаларнинг бошка хукук сохалари нормаларидан асосий фарки шундан иборатки, унинг воситасида кулланилиши учун керак булган хукукни курсатиш йули билан коллизион муаммо бартараф этилади.

Хукукий адабиётларда низоли ва хавола килувчи коллизион нормалар

1 Карает: Халкаро хусусий хукук // ХРРахмонкулов ва бошк. - Тошкент.: Иктисодиёт ва хукук дунёси, 2002. 51-бет.

2 Каранг: Уша дарслик. 52-бет.

тушунчасини кузатишимиз мумкин. Коллизион норма, одатда маълум бир муаммоларни бартараф этишда тегишли давлат хукукий тизимнинг моддий нормаларига мурожаат килади ва йуналтиради, лекин уз холича масалани охиригача хал этмайди. Шунинг учун аник айтиш мумкинки, коллизион нормалар тегишли давлат конун хужжатларига хавола килиш хусусиятига эга булганлиги туфайли ундан факат хавола килинган бошка моддий хукукий нормалар, яъни мазкур масалани куриб чикувчи конунчилик нормалари билан биргаликдагина фойдаланиш мумкин бирок, мазкур норма факат кайси давлатнинг конунлари кулланилиши лозимлигини курсатишга карамай, унинг ахамияти бу билан бахоланмайди. Чунки муаммонинг бартараф килиниши таклиф килаётган моддий хукукий нормалар билан биргаликда коллизион норма фукаролик муомиласи иштирокчилари учун муаян коидаларни ишлаб чикади.

Юридик адабиётларда олимларнинг коллизион нормалар ахамиятини ёритиб беришга каратилган бир неча карашлар мавжуд. Хусусан, И.С.Перетерский ва С.Б.Крыловларнинг таъкидлашларича, коллизион хукук муайян масалаларнинг ечимини мустакил эмас, балки у мурожаат килаётган хукук манбаси билан биргаликда тартибга солинади . М.М.Богуславский замонавий халкаро хусусий хукукдаги коллизиявий хукук ахамияти тугрисида суз юритар экан, мазкур хукукий норма хукукни кулловчини муайян хукукий тизимга нафакат йуналтиради, балки тартибга солинаётган хукукий муносабатларни тартибга солиш учун мувофик булган хукукни кидиришга хам ёрдам беради4.

МУ^ОКАМА

Келиб чиккан муаммоларни тартибга солувчи нормаларни аниклашда бир-бирига карама-карши булган фикрлар хам мавжуд. Унга кура, коллизион нормалар чет эл элементи билан мураккаблашган фукаролик-хукукий муносабатларини тартибга солади деб хисоблаш нотугри, чунки коллизион нормаларнинг вазифаси факат бир холатда - тартибга солиниши лозим булган муносабатларни муайян хукукий тизимга йуналтиради. Хукукий муносабатларнинг кейинги тартибга солиниши мазкур тизим моддий нормалари коидаларига кура амалга оширилади .

Коллизион нормаларни кулланилиши хусусиятлари унда хеч бир хукук сохасига хос булмаган методининг мавжудлигидадир. Коллизион хукук метод оркали тегишли муносабатларга миллий ёки хорижий конун нормаларини куланилишида чекловчи воситаларининг бирлигини курсатади. Белгиланган чеклаш конун чикарувчи орган томонидан алохида коллизион нормаларни кабул килиши билан амалга оширилади. Тартибга солишнинг коллизион усули куйидаги

3 Каранг: Перетерский И.С., Крылов С.Б. Международное частное право. - Москва.: 1959. - С.11.

4 Каранг: Богуславский М.М. Международное частное право. - Москва.: Норма, 1994. - С.87.

5 Каранг: Матвеев Г.К. Международное частное право. - Киев.: 1985. - С.18.

Uzbekistan www.scientificprogress.uz Page 1240

хукукий шаклда амалга оширилади: яъни, давлатлар уртасида тузилган халкаро шартномалар белгиланганмаган ва унификацияланган коллизион нормалар оркали ишлаб чикилган миллий хукукий нормалардан иборат булади.

Бундан ташкари тегишли муносабатларни тартибга солишда коллизион норма халкаро шартномаларга хам йуналиш бериши мумкин. Шу уринда коллизион нормаларни бир жихатини аниклаб олишимиз кераки, коллизион тартибда халкаро шартнома тузишдан асосий максад муносабатлардан келиб чиккан низоларни хал этишда суд карорнинг кайси давлат конунига асосан чикарилганлиги эмас, балки унинг коллизион тамойилларга асосланганлиги мухим ахамият касб этади. Миллий хукук доктринасига кура чет эл элементи билан мураккаблашган фукаролик-хукукий муносабатлар иштирокчилари уртасида пайдо булган низоларга кулланилиши мумкин булган у ёки бу давлат хукукини танлаш хукукини беради.

Умумий коидага кура халкаро хусусий хукук субъектларининг хукук ва мажбуриятлари улар томонидан тузилган шартномада ва келишилган тартибда тегишли танланган давлат хукуки буйича белгиланади. Лекин амалиётда кулланиладиган хукукни танлаш тугрисидаги масалани хал этишда маълум бир муаммолли вазиятлар вужудга келади, чунки муносабат субъектларни хар бири бошка мамлакатнинг хукукига салбий караб, уз мамлакати хукукини куллашга харакат килади. Бу уз навбатида субъектларни хорижий хукукнинг нафакат мазмуни, балки психологик характердаги масалалари билан хам изохланади (конунчиликдаги номаълумлик, муносабатни хорижий тилда тартибга солиши ва куллашини тугрисидаги изохлар). Бундай холларда томонлар кулланаётган хукук тугрисидаги масалани умуман тушириб колдиришади ёки учинчи "нейтрал" мамлакат хукукини куллашни кузда тутади. Мисол тарикасида келтириб утиш лозимки, Узбекистон Республикаси ва Англия компаниялари уртасида тузиладиган ташки иктисодий битимларида Германия ёки Россия давлатларининг моддий хукукини куллашни кузда тутишлари мумкин.

НАТИЖА

Тарафлар тегишли муносабатларни хукукий тартибга солишга кулланиладиган хукук тугрисидаги масала ечимини топа олишмаса, низони бартараф этиш ишни кураётган арбитраж ёки суд жойлашган давлат конунинига биноан коллизиявий нормани куллашади. У ёки бу давлатнинг хукуки ёки хукук тизимини курсатиш коллизиявий нормаларга эмас, балки моддий хукукнинг узига хавола килиш деб белгиланиши лозим. Баъзи холларда шартномаларда низоларни бартараф этишга кулланиладиган хукук курсатилмаган такдирда суд органи коллизион нормаларга мувофик хукукни куллайди. Шуни алохида таъкидлаб утиш лозимки, барча холларда битимга нисбатан кулланадиган савдо одатларини

хисобга олган холда шартнома шартлари бажарилади. Халкаро хусусий хукукнинг манбаси сифатида эътироф этиладиган халкаро хукукий шартномаларда мавжуд коллизиявий нормаларга конун кучини берилиши асосан Узбекистон Республикаси Сенати томонидан ратификация килинганидан кейингина амал килади.

ХУЛОСА

Хозирги вактда конунчиликда чет эл элементи мавжуд булган фукаролик хукукий муносабатларни тартибга солувчи ягона кодекслашган хукукий нормалар йигиндиси мавжуд эмас. Турли хукукий муносабатлардан келиб чикккан низоли ва муаммоли масалалар коллизион нормалар асосида бартараф этилар экан, асосан коллизион нормалар халкаро шартномаларда, амалдаги кодекслар, миллий конунларда мавжуд нормалар оркали хукукни куллаш ва тадбик этилиши лозим булган фаолиятини бироз мураккаб холатларга олиб келади.

REFERENCES

1. Халкаро хусусий хукук //ХРРахмонкулов ва бошк. - Тошкент.: Иктисодиёт ва хукук дунёси, 2002. 51-52 бет.;

2. Перетерский И.С., Крылов С.Б. Международное частное право. - Москва.: 1959. - С.11.;

3. Богуславский М.М. Международное частное право. - Москва.: Норма, 1994. - С.87.;

4. Матвеев Г.К. Международное частное право. - Киев.: 1985. - С.18.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.