ХАДЖУ КИРМАНИ, ПОСЛЕДОВАТЕЛЬ НИЗАМИ ГЯНДЖЕВИ И ЕГО ПОЭМА «КАМАЛНАМЕ» Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

ФИЛОЛОГИЧЕСКИЕ НАУКИ

ХАДЖУ КИРМАНИ, ПОСЛЕДОВАТЕЛЬ НИЗАМИ ГЯНДЖЕВИ И ЕГО ПОЭМА

«КАМАЛНАМЕ»

ZЭHRA ALLAHVERDiYEVA

АМЕА №2аш1 ОЭПСЭУ1 Gэncэvi adma Эdэbiyyat ^йШШ https://orcid.org/0000-0002-8697-0395

Аннотация. Развитие эпической поэзии в восточной литературе, в том числе в «Хамсе» Низами Гянджеви остается одной из актуальных проблем литературоведения. Теоретический аспект проблемы является одним из основных направлений науки ХХ века и находится в постоянном центре внимания. А.Е.Крымский, Е.Э.Бертельс, В.М.Жирмунский, Ф.Копрюлю, А.Сырри Лавенд, Х.Араслы, М.Мюбариз, Г. Алиев, Р. Алиев, Р. Азаде, Г. Бегдели, Халил Юсифли, Н. Араслы, И. Гамидов, Т. Керимли, М. Казымов, А.Б.Куделина, А. В. Михайлова, М. Ю. Борева и др.

В представленной статье к исследованию привлечен маснави «Камалнаме» из произведения «Хамса» Хаджу Кирмани, последователя литературной школы Низами, известного поэта-философа XIV века. Исследования показывают, что «Хамса» Хаджу Кирмани является продолжением гуманистических идей и особенностей художественного стиля Низами Гянджеви, гениального представителя азербайджанской поэтической школы, модернизированная в духе средневековья.

Поэма состоит из 12 глав. Каждая глава содержит комментарии по истории и сущности исламско-суфийской философии, философско-дидактические рассказы, отражающие социальные и нравственные воззрения того времени.

Она отражает богатые идейно-философские взгляды и художественную силу Хаджу Кирмани. Завершается произведение разделами, в которых поэт оказывает почтение Джамаледдину Абу Исхаку Инджу, наставляет его сына Муджираддина Абу Саиду Али, демонстрируя прекрасные художественно-философские черты творчества Хаджу Кирмани.

В статье к исследованию привлечено дидактическое произведение Хаджу Кирмани философского содержания под названием «Камалнаме», которое до сих пор полностью не исследовано; здесь рассматриваются историко-философские проблемы и поэтические искания поэта.

Ключевые слова: Низами Гянджеви, Хаджу Кирмании, «Камалнаме», дидактический

стиль.

NiZAMi GBNCBViNiN DAVAMCISI XACU KiRMANi УЭ ONUN "KAMALNAMB" POEMASI

Annotasiya. §arq dddbiyyatinda epik §eirin inki§afi, o cumladan Nizami Gdncdvinin "Xdmsd " movzularinin tasir dairasinin oyranilmasi adabiyyat§unasligin aktual problemlarindan biri olaraq qalmaqdadir. Problemin nazari aspektlari XX asr elminin asas sahalarindan biri olaraq daim diqqat markazinda olmu§dur. A.Y.Krmski, Y.E.Bertels, V.M.Jirmunski, F.Koprulu, A.SirriLavand, H.Arasli, MMubariz, Q.dliyev, Rdliyev, R.Azada, Q.Beqdeli, Xalil Yusifli, N.Arasli, i.Hamidov, T.Karimli, M.Kazimov, A.B. Kudelin, A.V.Mixaylov, M.Y.Borev va ba§qalari bu sahada ahamiyyatli elmi-nazari fikirlar yurutmu§lar.

Taqdim olunan maqalada Nizami adabi maktabinin davamgisi, XIV asrin ma§hur filosof-§airi Xacu Kirmaninin "Xamsa" yaradiciligindan "Kamalnama" masnavisi tadqiqata calb olunur. Ara§dirmalar gostarir ki, Xacu Kirmaninin "Xamsa"si Azarbaycan poeziya maktabinin dahi

numayandasi Nizami Gdncdvinin humanist ideyalarmm vd badii uslub xususiyyatlarinin yeni - orta dsrldr dovruna uygun olaraq modern tarzda davamidir.

Poema 12 babdan (fasildan) ibaratdir. Har bir fasilda islami-sufi falsafanin tarixi va mahiyyati haqqinda §arhlar, dovrunun ictimai-axlaqi goru§larini aks etdiran falsafi-didaktik mazmunlu hekayalar verilmi§dir.

dsarin sonunda §airin Camaladdin dbu ishaq incuya sitayip, oglu Muciraddin dbu Said dliya nasihati va kitabin xatm olunmasi haqqinda bolmalar Xacu Kirmani sanatinin mukammal badii-falsafi xususiyyatlarini numayi§ etdirir.

Maqalada Xacu Kirmani "Xamsa "sinin indiyadak tam tadqiq olunmayan halqasi-"Kamalnama" adli falsafi mazmunlu didaktik asari tadqiqata calb olunur; burada tarixi-falsafi masalalar va §airin poetik axtari§lari nazardan kegirilir.

Agar sozlw. Nizami Gancavi, Xacu Kirmanii, "Kamalnama ", didaktik uslub

"KAMALNAME" MASNAVi BY KHAJU KiRMANi, THE SUCCESSOR OF NiZAMi

GANJAVi

ZAHRA ALLAHVRDiYEVA

Institute of Literature named after Nizami Ganjavi of ANAS https://orcid.org/0000-0002-8697-0395

Abstract. The development of epic poetry in oriental literature, including Nizami Ganjavi's "Khamsa" remains one of the urgent problems of literary criticism. The theoretical aspect of the problem is one of the main directions of science of the twentieth century and is in the constant focus of attention. A.E.Krymsky, E.E.Bertels, V.M.Zhirmunsky, F.Koprulu, A.Syrri Lavend, H.Arasly, M.Myubariz, G.Aliyev, RAliyev, RAzade, G.Begdeli , Khalil Yusifli, N. Arasly, I. Gamidov, T. Karimli, M. Kazymov, A.B. Kudelina, A. V. Mikhailova, M. Yu. Boreva and others. In the presented article, the masnavi "Kamalname" from the work "Khamsa" by Khaju Kirmani, a follower of the literary school of Nizami, a famous poet-philosopher of the XIV century, is involved in the study. Studies show that "Hamsa" by Khaju Kirmani is a continuation of the humanistic ideas andfeatures of the artistic style of Nizami Ganjavi, a brilliant representative of the Azerbaijani poetic school, modernized in the spirit of the Middle Ages.

The poem consists of 12 chapters. Each chapter contains comments on the history and essence of Islamic-Sufi philosophy, philosophical and didactic stories that reflect the social and moral views of that time.

It reflects the rich ideological and philosophical views and artistic power of aju Kirmani. The work ends with sections in which the poet pays respects to Jamaladdin Abu Ishaq Inju, instructs his son Mujiraddin Abu Saeed Ali, demonstrating the wonderful artistic and philosophical features of Khaju Kirmani's work.

In the article, the didactic work of Khaju Kirmani ofphilosophical content called "Kamalname " is involved in the study, which has not yet been fully investigated; here historical and philosophical problems and poetic searches of the poet are considered.

Keywords: Nizami Ganjavi, Khaju Kirmani,"Kamalname ", didactic style

Giri§ / Introduction

Dun ya xalqlari ma d э niyy э tind э э d э bi t э sirin tarixi-ictimai

qanunauygunluqlarinin э d эbiyyat §unas ligin aparici metodoloji t э l эЬ1 э ri 9ev^ sind э, э sas э n hermenevtik metodun prinsipl эп uz^ h э yata ke 9irilm э si vacibdir. Bu c э h э t-dэn, Nizami Gэncэvi yaradiciliginin эdэЫ qaynaqlarinin ara§dirilmasini a§agidaki

prinsipl э r asasinda apar maq vacibdir: 1. Problemin h э llin э dünya xalqlari ma d э niy-y э tl э rinin dialoqlari müs t avisind э yanaçil masi.2. Möv zu, ideya v э süjet orijinal liq-larinin öy гэ nilm э si. 3. Konseptual v э kulturoloji prinsipl э r э sasinda mü qayis э li t э h-lill эrin aparilmasi.

§э rq э d э biyyatinda epik §ei rin inki§afi, o cüm l э d э n Nizami G э nc э vinin "Хэ m-sэ" mövzularinin tэsir dairэsinin öyrэnilmэsi эdэbiyyat§ünasligin aktual problem-l э rind э n biri olaraq qalmaqdadir. Prob lemin n э z э ri aspektl э ri XX э sr elminin э sas sah э l э rind э n biri olaraq daim diqq эt m э rk э zind э olmuçdur. A.Y.Krims ki, Y.E.Ber-tels, V.M.Jirmuns ki, F.Köprülü, A.Sirri L эv э nd, H.Aras li, M.Mübariz, Q.öli yev, R.eli yev, R.Azad э, Q.Beqdeli, X. Yusifli, N.Aras li, ГНэ midov, T.K э rimli, M.Ka-zimov, A.B. Kudelin, A.V.Mixaylov, M.Y.Borev v э ba§ qalari bu sa h э d э э h э miyy э tli elmi-n э z э ri fikirl эг yürütmü§ l э r.

Viktor Jirmuns ki §э rq э d э biyyatinda э d э bi э laq э l э r z э minind э yaranan э s э r-l э rin roman tik xü susiyy э tl э ri v э tipoloji nöq t э l э rinin müэ yy э nl э§ dirilm э sinin mexa-nizmi э trafinda müэ yy э n t э dqiqatlar apar mi§dir. O, Yaxin vэ Orta §э rq xalqlari э d э -biyyatinda analoji tэzahürlэrin sosial-tarixi qanunauygunluqlar oldugunu, qэdim xalq eposlarinin öz ye rini psixoloji möv zulara, m эh эЬЬ эt romanlarina verdiyini göst э гэ гэ k ya zirdi: "Seçilmi§ qэ hr э manlari birl э§ dir э n sevgi hissinin э z э m эt li "ro -man tik" xa rakteri, eçqin "xid m э^' mэ nasin da anlayiçi, bu hiss l э rin t э sviri, a§i qin sevgilisini gö r э nd э keçir diyi hallar, n э hay э t, bu stereotipik emosional h э y э canlar (ümu miyy э tl э, introspektiv monoloqlar, dialoqlar, lirik mesaj lar §э klind э ) tamamil э yeni bir s э n эt tipi ortaya çi xartmaq z э rurэ ti yatarmi§dir. Bu baxim dan, Fran siz Kretyenin poetik romanlari ti poloji ola raq, çag da§ э d эbiyyatda fars dilind э, э sl э n azэ rbaycan li olan Ni zami (t э xmin э n 1140-1203) poemalarina bir janr v э bir tarixi dövrün э s э ri olaraq o q э d э r yaxinlaçir ki, qarçiliqli э d эbi t э sir m э s э l э l э rind э n d э daniçmaq olar". [5, s.190 ]

Э d э bi э laq э l эri "müx t э^ dövr l э rd э s э rh э d v э zaman k э siyi ta nimayan m э d э ni dialoq lar" ad lan diran n э z э riyy эçi alim Yu ri Borev bu э n э n э nin 16 tipini gös t э rir ki, bizim t э dqiqata c э lb etdiyimiz möv zuya uy gun olaraq, onlardan yal niz 6-na diqq э t yetirm э k kifay э tdir:

1) Эпэ n э nin novatorluq э sasin da davami;

2) S э l э fin yaradiciligina yaxinliq hiss olun sa da, yaradiciliq prin sipl э rind э zidd möv qe;

3) Bir э s э rin b э dii sistem elementl э rinin (süjet, t э rz, q э hr э manlarin xa rakteri v э kompozisiya) ba§ qa bir э s э rd э t э tbiqi. Eyni zamanda, yeni э s э rd э m э nb э d э n f э rqli c э h э tl эrin möv cudlugu;

4) Yaxinliq tipi. Müэ llif t э sirl э ndiyi s э l э finin yaradiciliq tэ c rüb э sinin b э zi c э h э tl э rini götürür; bu rada orijinalin üs lubi xü susiyy э tl эп göz l э nilmir v э yaran mi§ э s э r yeni hadis э olaraq ortaya çixir.

5) T э qlid - lakin t э qlidin d э müx t э lif d э r э c э l э ri var dir.Ye ni m эtnin orijinala tam ox çarligi. Sэ l эПп dün yagörü§ü sis teminin, эsas üs lubi xü susiyy э tl э rin, yaradiciliq ma nerasinin ey nil э sur э tinin yaradil masi.

6) Epiqonçuluq - yaradici tэ qlidl э deyil, э h э miyy э tsiz d э r э c э d э d э yiçik likl э r-l э orijinali tэ krarlamaq. [2,s. 11]

Yaxin §э rq э d э biyyatinin li rik v э epik-m э sn эvi jan ri orta çag lar m э rh э l э sind э yüksэk inki§af zirvэsinэ çatmasi vэ zэnginliyilэ seçilmэsindэ эhэmiyyэtli dэrэcэdэ Nizami G э ncэvi "Хэ ms э'^ n э borcludur. Nizami öz ya radiciligi йэ Yaxin §э rq э d э -biyyatinda mürэkkэb, zэngin mэzmunlu vэ çoxçaxэli, bitkin süjetli epik-mэsnэvi jan rinin in kiçafina v э t э kmill э§ m э sin э daha ge ni§ im kan lar açmiçdir vs "Хэ ms э"

эnэnэlэrindэ fars, türk v9 hind эdэbiyyatinin böyük bir пэsli yeti§mi§, Nizami möv-zularin da yaz diq lari epik-romantik s э pkili э s э rl э ril э orta э srl э r э d э biyyatinin b u is-tiqam э td э inki§afini tэ min et mi^ r.

dsas hissэ/Main Part

Nizami G э ncэvi "Хэ msэ"sinэ, ömir Xosrov Dэ h^vid э n sonra, XIV э srd э öz "Хэ msэ" yaradiciligi i1э cavab vermi§ Xacu Kirmani istedadi vэ z эkasma görэ öz müasir1эri arasinda se9i^ n s э n эtkardlr. Xacu Kirmaninin hэyat v э yaradiciligina dair dünya ^rq^ünasliginda §.Rye, P.Xammer, F.Erdman, §efer, Pitsi, E.Braun, A.Krimski, Y.E.Bertels, Y.Ripka, Z.Sэfa, M.Moin, ö.S.Xansari, S.Nэ fisi, K.Ayni, S.N.Kirmani, F. Köprülü, N.Sayfiyev, H.Arasli, А^Хэ v эnd, Q.öliyev, M.Kazimov, M.M э h э mmэ di, B. Quliyeva v э ba§qa a1im1э rin э h э miyy э tli t эdqiqat1arl mövcuddur.

Xacu Kirmaninin "Хэ msэ" halqasinda 4 - cü mэ snэvisi olan "Kama1namэ" hicri 744/miladi 1343-cü i1dэ yazilmi^dir. §air özü э s эrin sonunda poemanin yazilma tarixini qeyd etmi§dir:

j Jjj ^J ^iajji jj

U^-frJ j* jj jj Jlj

... U^J-^ UJ^J* Jdj JJ Aji j jL^ j j ^jjij aj

jl£j j^ ^jj! <Jilj jjl

[4,s. 197]

T эrcümэ si:

Dey(qi§) ayi idi, sincabi(boz dэ l э r эng1i)göy1э r,

Gümü§ü buludlarin arxasinda giz^nmi^di.

Qizil Zal Вэ hmэ nin m э§ЫЫууэ tind э,

Mavi zirehin altina girmi§di...

Yeddi yüz qirx dörd tarixindэ,

Bu Az э ri n эq§i gözэ l kimi (b э z э ndi).

"Kama1namэ" hэcm etibarilэ Xacunun эvvэ1ki poemalarindan azdir. Эsэr 1884 beytd э n ibar эtdir. Poema Nizami G э ncэvinin "Yeddi gözэ1" э s э rinin v э znin э uygun - x э fif b э hrind э yazilmi^dir.

M э snэvinin elmi-t э nqidi m эtni ilk d э f э iran alimi Sэ id Niyaz Kirmani t э r э find э n hazirlanaraq, Xacu Kirmaninin "Хэmss" (1370) külliyatina daxil edilmi^dir. Bu m эtnin mükэ шшэ l э1yazma nüsxэ si hicri 750-ci ild э katib M э h э mmэd bin imran t э r э find эп yaziya alinmi^dir. iran alimi Nida bin ölinin verdiyi ma lumata э sas э n, "Kama1namэ"nin bu э1yazma nüsxэsi 5980 nömrэ1i ^гэ altinda iran Milli kitabxanasinda saxlanilir." [6,s.19]

Poema 12 babdan (f э sild э n) ibar эtdir. H э r bir f э sild э islami-sufi f э lsэ f э nin tarixi v э mahiyy эй haqqinda §э rhl эг, dövrünün ictimai - эx1aqi görn^ rini э ks etdir э n f э lsэ fi-didaktik m э zmunlu hekay э l эг verilmi^dir. Мйэ llif bu э s э rdэ islam f э lsэ f э si vэ эx1aqlnda mühüm rol oynami§ olan sufizm tэriqэtinin mahiyyэtini, mэrhэlэlэrini §эrh edir, elэcэ dэ, mэ§hur islam filosof vs ^eyx^rinin hэyat vэ fэaliyyэtlэrinэ aid b э dii hekay э l э r vasit э si il э c э miyyy э t э ümumbэ§э ri ideyalar v э yüksэ k э xlaq t э lqin edir.

Эsэr minacat, nэ^ §airin mür§idi öbu ishaq Kaziruninin mэdhi, seyri-süluk, salikin kamil n э fsэ yeti§mэ si, al эmin §эгЫ, salikin 4 ünsür1э - su, torpaq, yel v э odla müka1imэsi, odla müka1imэ d э can al э minэ ^гэ etm э si, seyri-sülukla sэ f э r etm э, mütэnahi (sonu olan )dünyadan namü - t эnahi (sonu olmayan) dünyaya ke9id, ov9u könü11эrin bэyanl, susmagin fэzilэti vэ onun xüsusiyyэtlэri, Aristatalisin hekayэsi, dövranin vэfaslz1lgl haqqinda, ömir эl-möminin imam ölinin mübariz

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

a§iqla doyu§u, cavan qazi va Rum qeysarinin qizinin hekayasi, Hasan Basri haqqinda hekay a, ibrahim 9dham haqqinda, Sultan M ahmud Q a zna vi v a Hindistan pad§ahinin oglunun hekayasi, imam Qa zali v a qarda§inin hekayasi, daim Xizri arzulayan pad§ah haqqinda hekaya, sozun ilkinliyi, yani Allaha bagli olmasi va m a naya h asr olunmu§ xususi ba§liqlar va ba§qa maraqli ma zmunlu hiss a l a r Xacu Kirmaninin z a ngin ideya-falsafi goru§larini va sanatkarliq qudratini aks etdirir. 9sarin sonunda §airin Camaladdin 9bu ishaq incuya sitayi§i, oglu Muciraddin 9bu Said 9liya nasihati va kitabin xatm olunmasi haqqinda bolma l a r Xacu Kirmani s a n atinin muka mma l b a dii-f a lsafi xususiyyatlarini numayi§ etdirir.

Xacu Kirmani yaradiciliginda qoyulan ictimai-falsafi masalalar mahiyyat etibaril a Nizami ideyalarinin davamidir. Nizaminin "Sirla r x azin asi"ndan ba§layaraq, butun poemalari boyu qoyulmu§ humanist sufi- islami ideyalar Xacu yaradiciliginda dovrun modern fikirla ri v a simvolik uslubu asasinda yenida n poeziyanin predmetina 9evrilmi§dir. insan - Allah birliyi, insanin Allahin ta c allasi olaraq yer uzunda ki aliliyi, onun kamilliy a yuksa lmasi, konul azadligi, ma n a vi muxtariyyatinin qorunmasi va sair masalalar "Kamalnama" poemasinin asas ideyasidir.

Xacu Kirmani oz a s arini minacatla ba§layir: jaVI AJIV

olj.*.^ jj jj ^i] ujc j I j j^ j£

jl j£ ^^.llc.

[4,s. 101]

Allahin adi ila,

Soz sa n a ti v a m anani (yaradan) Qadir (Allah) ki, o, gunah va eyibd an uzaqdir, O, bir al amdir ki, §ubhasiz, muqa dda sdir.

Yaxud:

[ 4,s. 116]

S anin ugrunda 9ali§iram, könlümü a9, M a n n a f a si k asilmi§a bir yol gösta r.

Jj^jj ^^ jlj^ jl j^J JJ"^

[4,s. 117]

Gecanin qaranligindan gün i§igini parlat, §ahid üzünü (güna§i) qasabdan1 9ixarib göstar!

9 s a rda §airin ta riq at mür§idi §eyx 9bu ishaq Kazeruniya h a sr etdiyi hiss a diqq a ti c alb edir. Xacunun mür§idiyya t a riq a tin a m ansub oldugunu, §eyx 9bu ishaq Kazeruninin müridi oldugunu tadqiqat9ilar qeyd etmi§la r.

S.N. Kirmani "Xamsa" külliyatinin müqa ddim a sind a yazirdi ki, "Xacu Mür§idi ta riq atinin imami olan §eyx 9bu ishaq Kazeruni ta limin a baglanmi§, §eyx 9laüddövla Simnaninin t a s avvüfa dair görü§la rind a n talim almi§dir" [4,s.26].

Abdürrazak Türk "9rzurumun qandillari" asarinda 9bu ishaq Kaziruni haqqinda ma lumat ver a r ak yazir: "Ebu ishak künyesiyle ve Kazeruni nisbesiyle me§hur olmu§tur. M.963, h.352 senesi Ramazan ayinin yarisina rastlayan Pazartesi

1 Qasab-qizil quma? (burada:goy QzQ manasinda)

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

gunu §iraz civarindaki Kazerun kasabasinda dunyaya geldi. Miladi 1034, h. 426 Senesinde Kazerunda vefat etti. Kabri §erifleri oradadir" [1,s.288].

Xacu "Divan"inda da §eyx 9bu ishaq Kazerunini yad edэ r эк yazmi§dir:

QlSjjj jl ^J oJjj

[3,s.264]

Xacunun kamali- гШЬэ si h эmin o miqdardadir Ki, b э ndэ likd э 9bu ishaqin Ьэ ndэ sidir.

Xacu Kirmaninin tэsэvvufi g6ru§lэrindэ §eyx Эlaudd6vlэ Simnaninin tэsiri g6runmэkdэ dir. M эlumdur ki, §eyx Эlaudd6vlэ Simnani (1261-1336) Kubravilik tэriqэtinin mur^^indэп olmu§dur. Xacu Simnanda о^Лэп, §eyx Эlaudd6vlэ Simnaninin tэ1imi sayэsindэ э1 эvi g6ru§lэrinэ yiyэlэпш^ v9 bu tэ1im onun ^г1э rind э g6runmэ kdэ dir:

J^ Aj j£ jA

J^ ^ j I jj^ j^ A j Q j.^

' . ' ' [3]

H эг kim ЭП imrani ilэ olsa, Xizr kimi dirilik suyuna 9atar.

"Kamalnamэ" mэ snэ visind э islami f э 1sэ f э nin t э m э1 g6ru§lэ ri э ks olunur. Xacu Kirmani ^rq filosofu ibn Sinanin "Mabda v9 Maad"(Sэfэr -seyri-suluk vs qayitma) эsэrindэ qoyulan fэ1sэfi problemlэп - insanin(salikin) hэm 6zunu, hэm dэ yaradanini dэrk etmэsi, 4 unsurun bir-birnэ ke9mэsi (od,hava,torpaq,su) vэ sair m э s э 1 э 1 э ri bu m э snэ vid э geni§ ^rh etmi§dir.

"Kamalnamэ"dэ dini-tarixi ^xsiyyэt1эr haqqinda dэrin fэЬэП mэzmun1u эx1aqi-tэrbiyэvi hekayэ 1 эг muhum yer tutur. imam ЭНуэ(э) hэsr olunmu§ bir hekay э ni n э z э rdэn ke9irэ k.

Mэ1umdur ki, Hэzrэt Эmir э1-m6minin imam Эli(э) Allahin vэ onun Яэsulunun sevib-se9diyi i§iqli bir simadir. Mэhэmmэd Peygэmbэrin xэlifэsi, heyrэtedici ustunluk^r sahibi Эli ibn Эbu Talibin igidlik уэ qэhrэmanllqlarl, islamin but6vluyu уэ musэlmanlarln birliyi ugrunda vuru§lari, Allah yolunda cihadi din tarixind э mustэ sna yer tutur. H эzrэt Эli(э) kamillik v э uzaqg6rэn1iyi, alic эnabllgl,tэ m эnnaslzlllgl, inami, sэbr v э d6zumu уэ sair эx1aqi d э y э г1э ril э d э b э§э riyy э t tarixind э nadir insanliq numunэ sidir.

Com э rdliyi v э §ucaэ til э Heyd эг (aslan) adini da§iyan Эmir э 1-m6minin Хэ lif э Э linin q э hrэmanllqlarl mэ§hurdur уэ klassik э d эbiyyatda "§ahe-m эrdan"-m э rdl эrin §ahi -ЭП ibn Эbu Talibэ sonsuz ehtiram v э m э h э ЬЬэ t1э saysiz hekayэ 1 э r h эsr olunmu§dur. Xacu Kirmani d э "Kamalnamэ" шэ snэ visind э bu m6vzuya muraciэt etmi§, '^mir э 1-m6minin ЭП(э) vэ mubariz a§iq" эhvalatlndan Ьэhs edэп bir hekayэ ilэ onun q э hrэmanllq уэ э z э m э tini t э r эnnum etmi§dir.

Novella xarakterli, orijinal sujet эsaslnda qurulmu§ bu hekayэ 6z Ьэdii-fэЬэfi m э zmunu il э diqq э ti c э lb edir. Hekay э d э n э ql olunur ki, h э 1 э he9 k э sin m эglub edэ bilmэdiyi §ahi-mэrdan Эli ibn Эbu Talib bir gun atini kэnara surmu§du. Qэf1эtэn Yэmэп yolundan ildirim kimi §igiyan bir atli ilэ rastla§di. Нэmэп atli Cэhэппэm odundan qa9mi§ divэ bэnzэyirdi. Da§ u^yindэ qэzэЬ qaynayirdi. Нэmэп adam niz эsini Эlinin nizэ sin э atib onunla vuru§du. Da§in bagrinda qan 9e§mэsi a9dilar. Dinin §iri Эli qeyzindэn du§mэni torpaga yixdi уэ b э bir kimi onun sin э sind э oturdu, qilincini 1э rzэ y э g эtirib da§i qana boyadi. Rэ qibi э Ыэп du§mu§du уэ sanki b эЫпп э siri olmu § bir ahu idi. Эlinin(э) ovu olan o g э nc ah-nal эш 6zunэ sip э r edib, f эgana gэ1 di: "Heyf ki,cani tэrk edirэm vэ cahandan kam almadan gedirэш..."

imam 9li ondan soru§du:"Sa n bu dava v a kininl a n a ist a yirdin? V a n a ü9ün indi nal a edirs a n? Sin a nda ki bu a h tüstüsü na d andir?"

O zirehli cavan cavab verdi: "Manim konlüm bir ahu gozlünün ovu olmu§, onun sa9lari ka m a ndin a b and olmu§dur. Ne9a müddatdir ki, konlüm a ldan getmi§ va adamlardan x acil olmu§am. Qanimi i9an o §ahla gozlü ma nda n Heyd arin (0linin) ba§ini ista yir. Odur ki,davaya g almi§am. Ah 9a kir am ki, konlümü barbad etmi§dim, indi d a canimi yela ver a c a y am."

Mardlarin ba§9isi 9li(a) bu sozlari elidan kimi onu oldürmakdan vaz ke9di. X a ncarini 9ixarib oz ba§i üstünda tutdu v a dedi:"Bu ma n-9li, bu da ma n im ba§im! Qüssa yem a, xa ncari 9a k va ürak kamini al!"

Hekay a d a m a zmun davam etdirilir ki, bu m a rdan a h a r a k ati il a 3li(a) küfr qarasini o cavanin üra yind a n sildi, q a flat p a rdasini onun gozündan a9di; onu islam yolunu tutmaga 9agirib soyladi: "Sa n a m a(büta,goza l a) ita at etm a kdan ke9!"

9hvalat nikbin sonluqla ba§a 9atir. Ha zrat 9li(a) atlandi, ozü o ga nca yolda§ olub, onun sevdiyinin qala hasarina dogru galdi va ganci oz mahabbatina qovu§durdu. Hekaya d a c a miyy a tda ki ictimai-dini münasibatlar iki a§iq-q a hra man timsalinda poetik sa hna l a rla aks olunmu§dur. Din, Ha qiq at a§iqi, qa hra man H a zra t 9 li v a gozal (büt) a§iqi ba§qa bir qa hraman qar§ila§dirilir. Mominla rin amiri 9linin m a n a vi kamilliyinin yetkinliyi v a cavan a§iqin ma n a vi t akamülüna gosta rdiyi t a sir hekay a nin a sas qay a sini t a§kil edir.

Tasvir olunan ahvalat ham9inin §arq xalq hekaya9iliyina xas incaliyi va islamin mühüm axlaqi m a ziyy atlarini ozünda c a mla m a si il a diqq ati c a lb edir. Xacu Kirmani oz hekayasinda Hazrat 9linin humanist górü§larini- insana sevgi va m a rha m a tini, a dal atini, kamillik haqqinda islami-f a lsa fi t a f akkürünü, a qid a ugrunda donmazliyini maharatla a9ir. Qilinci ila yenilmaz olan 3li ham da xeyirxah, insanp a rva r v a m a rha m atli bir §axsiyy atdir. O, Allahin lütf va m a rha m atinin ni§ana sidir.

Dini-tarixi a d abiyyatda "Allah-t aalanin aslani" adi ila taninan 9li obrazi Xacu yaradiciliginda da bu ma§hur epitetla t aqdim olunur. Novellanin orijinal sonlugunda §air yazir:

•iüljj^j j^ ¿jj jl A^il

(4,s.134)

Bu yolun ov9usu mard aslanlardir, O üzdan, qilincdan boyun qa9irmazlar. Hekay a d a §air poetikanin estetik imkanlarindan geni§ istifada eda r a k z a ngin obraz sistemi yaradir. Sozü gizli man asi ila §eira düzmayi bacaran Xacu Kirmani bu hekay a d a d a q a hramanin daxili alamini, onun xarakterini a9maq ü9ün ta§bih, istiara, t a lmihl a rdan geni§ istifada edir.M a s a l an, 9li ila doyü§a g a l an a§iq ga ncin q a z a bini ifad a etm ak ü9ün §air a§agidaki poetik formani yaradir:

AJ^J JIJ AJ J.^ ú^j AJ^^. JJJJ jl J^J

(4,s. 132)

C a h a nnam(odundan) qa9mi§ div kimiydi, Buna gora d a ata§ kimi yela bagliydi. Burada q a z abli insan v a yanar at a§ obrazi müqayisa edil a r a k, t a§bih yaradilir. §air 9linin obrazini "bahar na f asli","yel ayaqli"ifada l a rla t a§bih edir.

(4,s. 134)

Mürta za bahar yelin a b a nza r n a f a si il a,

Yel (t ak)ayaga qalxdi va atlandi.

Müallif burada imam ölinin(a) epitetlarindan birini- Mürtaza adini içladэгэk, q a hramanin na f a sini onun a m a lla rin a uygun - a dal atli, xoç va göza l bahar yelin a b a nzatmiç va t açbihin inca poetik nümuna sini yaratmiçdir. Nэ tic э/Conclusion

Göründüyü kimi, Xacu Kirmaninin "Kamalnama" a s a rinin asas ideyasi islami -humanizmin tarannümü va tabligidir. Nizami Gancavinin Allah, insan va eçq haqqinda ta s avvüfa bagli fa lsafi konsepsiyasi Xacu Kirmani a s a rla rinin m a zmun v a üslubunda modern ça kild a dövrün poeziya an a n a sin a uygun olaraq davam etdirilmiçdir.

Xacu Kirmaninin "Xa msa" mövzularinda qa l a m a aldigi a s a rla rin m a zmun v a süjetinda simvolik elementl arin üstünlüyü diqqati c alb edir. §air simvollaçma yolu il a §a rq mistik f a lsa f a sil a xalq yaradiciliginin mifik elementla rini sintezl açdira n qüdra tli s a n a tkarlardan biridir.

9D9BiYYAT/REFERENCES

1. Abdurrezak Türk. Erzurum'un Kandilleri, istanbul 2014, s. 288.

2. Борев Юрий. Художественный процесс.(проблемы теории и методологии) Художественные взаимодействие как внутренние связи художественного процесса. В книге:Методология анализа литературного процесса. Москва, Наука, 1989, с.11

3.

1374 tjUjS fj*

о» 470

4.

al£ Ûnb t^jlmijl ^jc. ùLijjI a^^ niibt^jl^jS jUj m АлЛдл j Aj t ^jl-^jS ^ja.1ji A m^

1370tj1*j£ JiA л^

5. Жирмунский Виктор. Средневековые литературы как предмет сравнительного литературоведения.Известия АН СССР. Отделение литературы и языка. T.XXX. Вып. 3. М., 1971, c.190

6.

^ 'ЛЗ

t^-jj Jim t ^jJ ajj J t ^j^lji Ал13 Jl^S ^jlajjl ^jjj^a 1390 j jljj-л t

46 ajl^m ^jljS