Научная статья на тему 'ГЁТЕНИНГ “ФАУСТ” ФОЖИАНОМАСИ ЎЗБЕК ТИЛИДА'

ГЁТЕНИНГ “ФАУСТ” ФОЖИАНОМАСИ ЎЗБЕК ТИЛИДА Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
485
81
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
shoh asar / «Faust» / fojianoma / tarjima ilmi / “Oyna” jurnali / asliyat tili. / masterpiece / Faust / tragedy / translation studies / Oina magazine / original language.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Рахимов, Хуррам

Ushbu maqolamizda olmon tilida yaratilgan shoh asarlardan biri – Yohann Volfgang Gyote «Faust» fojianomasining o‘zbekcha tarjimalariga munosabat bildirish orqali tarjima ilmi va san’atiga yana bir bor e’tibor qaratishdan iborat.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

GOETHE'S TRAGEDY "FAUST" IN UZBEK LANGUAGE

In this article, we once again pay attention to the science and art of translation, reacting to the Uzbek translations of the tragedy ";Faust" by Johann Wolfgang Goethe, one of the masterpieces created in German.

Текст научной работы на тему «ГЁТЕНИНГ “ФАУСТ” ФОЖИАНОМАСИ ЎЗБЕК ТИЛИДА»

TRANSLATION FORUM - 2022 VOLUME 2 | SPECIAL ISSUE 28

ФОРУМ ПЕРЕВОДОВЕДОВ-2022 ISSN 2181-1784

TARJIMASHUNOSLAR FORUMI- 2022 ^ SJIF 2022: 5.947 | ASI Factor = 1.7

ГЁТЕНИНГ "ФАУСТ" ФОЖИАНОМАСИ УЗБЕК ТИЛИДА

d https://doi.org/10.24412/2181-1784-2022-28-182-189

Хуррам РАХИМОВ,

УДЖТУ профессори,

Тошкент, Узбекистан Тел: +998 90 961 40 92;

E-mail : raximovx@gmail .com

Annotasiya. Ushbu maqolamizda olmon tilida yaratilgan shoh asarlardan biri -Yohann Volfgang Gyote «Faust» fojianomasining o 'zbekcha tarjimalariga munosabat bildirish orqali tarjima ilmi va san 'atiga yana bir bor e 'tibor qaratishdan iborat.

Kalit so'zlar: shoh asar, «Faust», fojianoma, tarjima ilmi, "Oyna" jurnali, asliyat tili.

Аннотация: В данной статье мы еще раз обратим внимание на науку и искусство перевода, отреагировав на узбекские переводы трагедии «Фауст» Иоганна Вольфганга Гёте, одного из шедевров, созданных на немецком языке.

Ключевые слова: шедевр, «Фауст», трагедия, переводоведение, журнал «Ойна», язык оригинала.

Abstract: In this article, we once again pay attention to the science and art of translation, reacting to the Uzbek translations of the tragedy "Faust" by Johann Wolfgang Goethe, one of the masterpieces created in German.

Key words. masterpiece, Faust, tragedy, translation studies, Oina magazine, original language.

Таржима тарихи бир асарнинг турли талкин ва таржималарига бенихоя бой манба сифатида адабиётшунос ва таржимашуносларнинг эътиборини азалдан-абад узига жалб килиб келмокда. Бадиий асарнинг у ёки бу адабиётдаги урнига караб хар хил талкин ва таржималарнинг сони ва сифати, савияси ва салохияти камрови хам ривожланиб бормокда. Бир асарнинг турли таржималари пайдо булишининг узи шу асар ва унинг муаллифининг миллий ва ёки жахон адабиётидаги урнини белгилайди.

Ушбу маколамизда олмон тилида яратилган шох асарлардан бири - Иоханн Волфганг Гёте «Фауст» фожианомасининг узбекча таржималарига муносабат билдириш оркали таржима илми ва санъатига яна бир бор эътибор каратишдан иборат.

Маълумки мазкур асарнинг биринчи кисми дастлаб 1789 йили олмон тилида чоп этилди ва шундан буён 1832 унинг 2-кисми яратилиб, у дунёнинг 80 дан ортик тилларига таржима килиниб

о

келмокда. Гёте асарлари Узбекистонда укиб-урганилиб ва таржима килиниб келинаётганига юз йил булсада ( 1913 йил Иброхим Даврон

о

Гётедан "Май кушиги", "Урмон шохи" каби шеърларини угириб, Махмудхужа Бехбудий тахриридаги "Ойна" журналида чоп эттирган), "Фауст"нинг узбекча таржимасига ватанимизда илк бор 1972 йилда Эркин Вохидов кул урган. Аслият тилини билмаган таржимон таржима учун фожианоманинг русча таржималарини асос килиб олган. Русча таржималар сони 15 дан ортик (Ф.Галченков, А. Мамонтов, А. Фет, А. Гончаров, А. Соколовский, Н. Морозов, Аничков, В.П. Вронченко, Э. И. Губер , Г. Плисецкий, В. Брюсов, А.Струговщиков, К. Иванов, Н.Греков, П.И. Калашников ва б.) булсада, Э.Вохидов дастлаб Б. Пастернак таржимасини урганган ва унданда коникмай, асарнинг энг аник Н. Холодковский таржимасига хам мурожаат килган. Бу асар украин тилига 4 марта (И. Франко, Д. Загул, Н. Улезко, Н. Лукаш), француз тилига 28 марта,инглиз тилига эса 51 маротаба (!) угирилган. Туркий тилларда эса асар озарбойжон, козок, чуваш, татар, турк ва узбек тилларига агдарилган. ^изиги шуки, турк тилига асарнинг 4 та назмий ва 3 та насрий агдармалари амалга оширилган.

Фаустнинг узбек тилида пайдо булиши узбек маданий хаётида катта вокеа булди. Комил инсон образини Шарк суфиёна

о

газалларидан таъсирланиб дилига жо килган И.В.Гёте Оврупо адабиётида машхур булган доктор Фауст сиймосида курмокчи булган ва шу образ оркали узи янги Фауст образини яратишга харакат килган. Рахмон ва Шайтон уртасидаги курашни Хдйнрих Фауст ва Мефистофел образларида янгича талкин килиш учун умрининг карийб ОЛТМИШ йилини сарфлаган. Комил инсон образини яратишга уринишлар барча адабиётларда куринади. Алишер Навоий уз Хамсасидаги Фарход образида уз идеалини курсатмокчи бзлганидай олмон аадабиётида Гёте ана шундай мураккаб Фауст образини яратган. Шу сабадан Гётенинг фаусти нодон, ахмок, гул, жохил,тентак шахс эмас, у аклдан озган хам эмас, у телбасимон,

узини том маънода онглаёлмай кийналиб жинни булаёзиб комилликка интилаётган ИНСОН образидир.

Узбек адабиётшунослигида бу асар таржимасига багишлаб куплаб такриз ва танкидлар эълон килинган булсада, уларнинг ичида асар ва унинг таржимасини бевосита киёсий урганилганлиги холати коникарли эмас. С.Назаровнинг докторлдик диссертацияси ана шу образни урганишга харакат килган лингвофилологик тадкикотлардан бири албатта. Аммо бу ишда хам бош кахрамон Фауст образи хали тулалигича очиб берилмаган. Купчилик чикишларда асарнинг бадиий киммати ва таржимоннинг шижоати ва гайрати тилга олиниб, таржима тахлилига деярли урин берилмаган. Аммо бу асар ва унинг икки узбекча таржимаси катта-катта илмий тадкикотлар учун хам тадкикот предмети, хам тадкикот материали булиши лозимки, бу энди келгуси изланишларнинг вазифасига айланиши лозим.

Табиийки, таржима пайдо булгач, унга аслият тилини билгувчи чет тил мутахассислари хам эътибор кила бошлайди. Шундай холда Фаустнинг узбекча таржимасини биз олмоншунослар хам ургана ва унга муносабат билдира бошладик. Бу йуналишда таржимашуносларнинг сардори Еайбулла Салом ва унинг узбек олмоншунос шогирдлари Сано Саидов, Пошали Усмон, Салим Жабборов, Шавкат Каримов ва бошкаларнинг маколалари пайдо булиши, колаверса бу асар таржимасини диссертацион тадкикот материали сифатида урганилиб бориши табиий хол булди, албатта. Бирок бу борада ажойиб журъат - асарни кайта таржима килиш кераклиги хакида хам жиддий фикр-мулохазалар пайдо булди. Бу масалада устоз Е.Саломов даъвати билан Самарканд Чет тиллар институтининг тажрибали олмоншуноси Пошали Усмон дадил харакат бошлади ва асарнинг 1-кисми таржимасини 2000- йиллардан олдин бошлаган булсада, уз таржимасини 2007 йилда А.Навоий кутубхонаси нашриётида чоп эттирди. Энди бизга олмонча аслиятнинг русча таржималардан Урта Осиё туркий тилларига угирилган вариантлари билан унинг ИККИ узбекча таржимавий талкининигина эмас, асарнинг бошка туркий тилларга (жумладан Усмонли туркчага, козок, коракалпок, татар, озарбойжон тилларига таржималарини хам кузатиш, киёслаш ва уларга танкидий муносабат

билдириш имкони пайдо булди. Асарнинг бадиий ва таржимавий талкинига эътибор куплигидан у турк тилида 7 марта угирилган экан, шу таржималарнинг 3 таси насрий услубда бажарилганлиги билан ахамиятлидир. Бу маънода олмон-узбек таржималари бобида яна бир ухшаш холат пайдо булдики, биз хам турклардан колишмайдиганга ухшаймиз. Фридрих Ницшенинг «Зардушт таваллоси»(аслиятда "Also sagte Zarathustra") асарини забардаст таржимон устозимиз Иброхим Гофуров русча оркали прозаик шаклда узбек тилига угирган эди. Якинда шу аслиятнинг «Зардушт нидоси» номли шеърий таржимасини шоир Абдухамид Пардаев яратдики, насрий асарни назмий шаклга туширган узбюек шоирнинг журъатига койил колмай иложиимиз йук. (Одатда назмий асарни чукуррок англаш учун унинг насрий таржимаси ёки хатто унинг насрий баёни яратилади. бажарилар эди-да, худди "Фауст" туркча насрий таржимларидай).

^уйида айрим фикр-мулохазаларимизни сиз зукко фаустхонлар билан маслахатлашишни ният килдик. Бир макола доирасида бир асар таржимасининг барча масалалрига тухталишнинг иложи йук албатта. Бунда биз асарнинг биринчи кисми бошида учраган бир-икки эътиборталаб жихатга мурожаат килмокчимиз.

Таржима асарига бахо беришнинг жиддий талаб ва тамойиллари мавжудки, уларга амал килмасликнинг иложи йук, албатта. Бунда асар аслиятда кайси жанр ва услубда яратилганлигини инобатга олиш мухимдир. Бадиий асар таржимасида етакчи талаб ана шу бадиийликни кайта яратилиши асосий мезондир. Бадиийликнинг узагини образлилик ташкил этади. Образлиликнинг турлари куп: асар кахрамонлари образи, асар асар яратилган бадиий давр, яъни замон ва макон образлари ва хк. Шеърий асар таржимасида эса асарнинг метрикаси ва образлари сакланиши кузатилса, насрий таржимада асосан бадиий образ ва албатта муаллиф индивидуал бадиий услуби кайта яратилганлигига эътибор каратилиши лозим.

Фаустнинг икки узбекчаси таржимасига келсак, унда кузга ярк этиб ташландиган холат Экрин Вохидовнинг гузал шеърий таржимаси албатта. Таржима худди аслиятда яратилгандай силлик, гузал ва равон. Пошали Усмон таржимасини эса маълум маънода

академик, илмий таржима дегим келади. Барча суз ва иборалар, сатрма-сатр бир-бирига мукобил. Бирок ... Энди бевосита тахлилга утсак.

Асарнинг 1-кисмидаги Тун (Nacht) эпизоди аслиятда шундай бошланади.

"Habe nun ach, Philosophie

Juristerei und Medizin,

Leider auch Theologie

Durchaus studiert

mit heißem Bemühen.

Da steh ich nun

Ich armer Tor,

bin so klug als wie zuvor "

Шуни назарда тутмок керакки, Эркин Вохидов немис асарини русча Б.Пастернак таржимасидан угирган. Русчада бу парча куйидагича жаранглаган:

"Я богословием овладел, Над философией корпел, Юриспруденцию долбил, И медицину изучил. Однако я при этом всем Был и остался дураком ".

Мана шу матннинг Э.Вохидов кайта яратган узбекчаси:

„Илоуиёт ила банд булдим,

Файласуфи хирадманд булдим,

Илми ууцуц, илми табобат -

Барчасини ургандим, фацат,

Фацат менга бир нарса аён:

Нодон эдим, нодонман уамон ".

Биринчидан, аслиятда муаллиф энг аввал фалсафани тилга олган, чунки Еарбда хам, Шаркда хам илму аввал фалсафа булган ва бугун хам барча гуманитар фанлар буйича бериладиган илмий даража "фалсафа доктори"лигидир. Эркин Вохидовда эса бу парча таржимаси Илоуиёт билан бошланган. Илохиётни эса автор хатто "афсус" - (leider) сузи билан матнга киритган. Сатрларнинг бу хил

урин алмашинуви кандай содир булган экан деб Эркин Вохидов учун асосий аслият вазифасини утаган Борис Пастернакнинг русча таржимасига карасак, масала ойдинлашади-колади. Рус таржимони шундай сатр алмашувини мувофик деб топган экан, унинг бу хатосини узбек хам огишмай такрорлаган. Лекин шу эпизод бошида муаллифнинг узи хам илоуиётни биринчи уринга куйиши мумкин эдику, 60 йил ёзган асарининг сунги тахрир вариантида! Нега биз Гётега суз ва тушунча куллашни ургатамиз?! Бунга хаддимиз хам, хаккимиз хам йук. Айникса таржимонга бундай эркинлик килиш ножоиз.

Мазкур олмонча парчани аслиятга анча мукобилрок ёндошган бошка рус таржимони Холодкоский куйидагича угириб. Пастернакнинг "дурак"ини унинг синоними "глупец" билан алмаштириб, шу парчани куйидагича русчалаштирган: "Я философию постиг. Я стал юристом.стал врачом... Увы! сусердинм и трудом И в богословие проник,... И не умней я стал в конце концов, Чем прежде был...Глупец я из глупцов!

Бирок шунча фанларни цайноц иштиёц билан урганган Фаустнинг хулосаси узини уз тилида «da stehe ich, ich armer Tor, und bin so klug als wie zuvor», деб ифода этилган. Бу таржима Б.Пастернакнинг "был и остался дураком» каби угирмасига айланган. Эркин Вохидовда эса бу русча хулоса "нодон эдим, нодонман уамон" тарзида узбекчалаштирилган. Энди мантикий савол пайдо булади: уша даврнинг энг асосий фанларини кайнок эхтирос ва иштиёк билан урганган, шу фанлар тадкикотига уз онгли хаётини бахшида килган олим кандай килиб "дурак"- нодон булади? Бу русча дуракни козок ва коракалпок таржимонлари аумацка айлатирган. Ушбу холатни Пошали Усмон аслиятдаги "Ich armer Tor, bin so klug als wie zuvor'^ "Мен уша гур, телба бечора" тарзида узбекчалаштириб мантикан тугри мукобил топган. Бу таржима аслият рухи ва маъносига тула якин талкин. Олмончадаги der Tor нинг таржима вариантларида русчада дурак, глупец. сумаседший, идиот каби

маънолар,узбекчада эса гул.ахмок.тентак.жинни. телба каби маънолари мавжуд. (Достоевскийнинг Телбасини эсланг...). Аслият сузининг охирги маъноларини урганиб.бошкахрамон шахси ва унинг хакикатга комилликка интилишини англаган хамкасбимиз рахматли Пошо Али Усмон мазкур парчани куйидагича таржима килган: "Дилга жо булмиш фалсафадек уикмат, Хуцуцшунослик ва илми табобат. Курастиб сабот, узни аямайин, Ургандим уатто илоуиёт илмин. Ацлим эскича, булмади дубора, Мен уамон уша гур, телба бечора!"

Бу матндаги олмонча der Tor сузи русчада дурак (Пастернак), глупец (Холодковский), нодон (Вохидов), гур телба(П.Усмон), ахмац(озарча ,коракалпокча ва козокчада) каби таржима ва талкинлари мавжудлиги таржимонлар олдида таржима тилининг бой имконияларидан хабардорлик талабива муаммосини куйган ва таржимонлар уз талкиналрида аслият ва таржима тилидаги салохиятларини намоён килган.

Юкоридаги дастлабки аслият матнидаги асар кахрамонининг уз илму-ижодиддан коникмаслиги рухий холатини акс эттирувчи бошка бир кичик олмонча ach сузи - юклама ва ундан сунг куйилган ундов( ! ) аломати ва бунинг турлича таржимавий холатларига хам эътиборингизни каратмокчимизккки. Бунда бизни харфхурликда айбламассиз деб умид киламиз. Русча Б. Пастернак таржимасида бу фонетик бирлик таржимаси йук, демакки Эркин Вохидовда хам, Пошали Усмонда хам йук, Николай Холодковскийнинг таржимасида эса бу суз учинчи каторда увы деб ишлатилган. Аммо туркча вариантларда эса бу суз Iste, ah, .аклида. озарчада heyhat!, козокчада эса Уа,дуние-ай! каби мукобилларда саклаб колингани эътиборга лойик холат эмас-ми? Шу уафсаласи пирликни ва норозилик ,афсус-надомат ифодасини узбекча Э вох; , эссиз деб берсак булмайдими?!

Юкоридаги дастлабки киёсий кузатувлар бу фожианома таржимаалридаги яна бир канча мугим холатлар,Гретхен образини кайта гавдалантириш борасида учрайдиган образли ввоситаларнинг кайта яратишини урганиш оркали Гёте наздидаги комил инсон

R.

o#

o6pa3HHH apamnumu TapHXH,Ta®pu6acH Ba 6y o6pa3HHHr 6om^a TH^^apga peцeпцнacннн ypraHum Tap®HMamyHoc.napHHHr HaB6argara go^3ap6 Ba3H^anapHgaH 6upHgup.

Oonga^aHH^raH agaSHer Ba MaHSa^ap:

1. CaugoB A. KuecHH agaSueTmyHocnuKKa Kupum. -TomKeHT, F.FynoM HampueTH, 2020.

2. CanoMOB F. Tap®HMa HasapuacHra Kupum. - T, YKUTyBHH,1978

3. reTe H.B. Oaycr.1972.3.BoxugoB Tap®;.

4. reTe H.B. OaycT. 2007. n.YcMoH Tap®.

5. reTe H.B. OaycT. M., 1980. E.nacrepHaK Tap®.

6. reTe H.B. OaycT. M., 1980. H.XonogKoBCKHH Tap®.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.