CC BY
5GRAVITATSION O'ZARO TA'SIR MEXANIZMIGA YANGICHA YONDASHUV
1 U.R. Bekpo'latov, 2B.X. Xamidov
1Navoiy davlat pedagogika instituti doktoranti, f.f.f.d.(PhD)., dots.
2Navoiy davlat pedagogika instituti tayanch doktoranti https://doi.org/10.5281/zenodo.10991695
Annotatsiya. Maqolada gravitatsion o'zaro ta'sir mexanizmini aniqlash muammosi metodologik jihatdan tahlil etilgan. Bunda gravitatsion o'zaro ta'sir elektromagnit va kvant tabiatiga ega bo'lgan plank zarrachalari vositasida hosil qilinadi, - deb faraz qilingan va turli matematik hisoblashlar hamda mulohazalar orqali asoslashga harakat qilingan.
Kalit so'zlar: gravitatsion o'zaro ta'sir, butun olam tortishish qonuni, gravition, fazoning egrilanishi, yorug'lik tezligi, plank zarrachasi, Kulon qonuni, gravitatsion maydon energiyasi.
Аннотация. В статье методологически проанализирована проблема определения механизма гравитационного взаимодействия. При этом было выдвинуто предположение, что гравитационное взаимодействие создается с помощью планковских частиц, которые имеют электромагнитную и квантовую природу, и была предпринята попытка обосновать это с помощью различных математических расчетов, а также рассуждений.
Ключевые слова: гравитационное взаимодействие, закон всемирного тяготения, гравитация, искривление пространства, скорость света, частица планка, закон Кулона, энергия гравитационного поля.
Abstract. The article methodologically analyzes the problem of determining the mechanism of gravitational interaction. At the same time, it was suggested that the gravitational interaction is created with the help of Planck particles, which have an electromagnetic and quantum nature, and an attempt was made to substantiate this with the help of various mathematical calculations, as well as reasoning.
Keywords: gravitational interaction, the law of universal gravitation, gravity, the curvature of space, the speed of light, the Planck particle, Coulomb's law, the energy of the gravitational field.
Fundamental fizikaning eng dolzarb muammolaridan biri bu shubhasiz gravitatsion o'zaro ta'sirlashuvning hosil bo'lish mexanizmini aniqlash hisoblanadi. Nyuton barcha jismlar orasida o'zaro tortishish kuchini aniqlash formulasini kashf etishi gravitatsion kuchlar tabiatini bilishda dastlabki katta qadamlardan biri ekanligini aytib o'tsada, bu qonun tortishish kuchlarining hosil bo'lish mexanizmi haqida aniq xulosalarni bera olmasligini ham ta'kidlab o'tadi. Nyutondan so'ng qariyib, 16 mingdan ko'proq olimlar ushbu masala ustida bosh qotirgan bo'lsada, lekin hanuzgacha uning yechimi topilganicha yo'q. Bizningcha, ushbu muammoni yechish uchun dastlab, gravitatsion doimiylikning mohiyatini tubdan qayta qarab chiqish lozim.
Fundamental fizikaning doimiyliklari (G-gravitatsion doimiy, k-Kulon doimiysi, h - Plank doimiysi, c - yorug'likning vakuumdagi tezligi) olamning zamonaviy fizik manzarasini anglashda katta ahamiyatga ega. Bu doimiyliklar materiyaning turli xil shakllarini, xossalarini fundamental jihatdan ifodalasada, ular orasida uzviy bog'lanishlarning mavjudligi olib borilgan ilmiy - nazariy tahlillarda ma'lum bo'ldi. Bu doimiyliklar olamning paydo bo'lish masalasini yechishda ham katta ahamiyatga ega. Tabiatdagi eng fundamental ta'sirlardan biri bo'lgan gravitatsion o'zaro ta'sirlar megaolam masshtablarida asosiy rolni o'ynaydi. Ma'lumki, massaga ega bo'lgan har qanday jism yoki zarracha atrofida gravitatsiya(tortishish) maydoni mavjud bo'lib, bu xulosa fanda ham nazariy ham eksperimental jihatdan isbotlangan. Lekin shunga qaramay bu maydonning hosil
bo'lish mexanizmi va strukturasi, tabiati haqida turlicha qarashlar mavjud bo'lib, hozirgacha bir to'xtamga kelinmagan.
Gravitatsion maydon masalasi 1915 yili Eynshteyn tomonidan umumiy nisbiylik nazariyasi yaratilgandan keyin boshqacharoq xarakterga ega bo'ldi. Eynshteyn tortishish kuchi tushunchasini og'ir jismlar atrofida fazo-vaqtni egrilanishi tushunchasi bilan almashtirdi. Bu nazariyaga ko'ra, massaga ega bo'lgan har qanday jism uzluksiz ravishda o'zidan tezligi yorug'lik tezligiga yaqin bo'lgan "gravitionlar"ni nurlantiradi va o'z atrofidagi fazo sohasini egrilanishga olib keladi, natijada egrilangan maydon fazosiga tushib qolga jismlar bu massaga tortiladi[2]. Lekin Eynshteyn nazariyasida quyidagi masalalar ochiq turibdi:
- massa qanday qilib "fazoni egrilaydi"?;
- gravitatsion to'lqinlar qanday muhitda va qanday usul bilan tarqaladi? Axir Eynshteyn o'z nazariyasini yaratishda Koinotni absolyut bo'shliq deb hisoblagan;
- massa yorug'lik tezligidagi "gravitionlar"ni nurlantirsa ya'ni energiya chiqarsa, u tashqaridan energiya olishi ham zarur. Agar shunday bo'lmasa, energiyaning saqlanish qonuni buziladiku?
- "gravitatsion to'lqinlar" yorug'likning vakuumdagi tezligiga teng tezlik bilan tarqalsa qanday qilib, bir-biridan milliardlab yorug'lik yili masofada joylashgan osmon jismlari o'zaro muvofiqlashgan holda harakatlanadi? Axir bunday uzoq masofalardan tarqalgan gravitatsion to'lqinlar o'zaro ta'sirlashishi(uchrashishi) uchun millardlab yillar kerak bo'ladiku? Bundan gravitatsion to'lqinlarning tezligi yorug'likning vakuumda tezligidan katta bo'lishi zarur degan xulosa kelib chiqadi. Bu xulosa esa Eynshteyning nazariyasining cheklanganligini anglatadi.
Gravitatsion kuchlarning modda bilan juda ham zaif ta'sirlashishi sababli ularning tabiatini o'rganish o'ta murakkab masala hisoblanadi. Lekin, muammoga simmetriya tamoyili asosida yondashuv asosida bu kuchlarning tabiati haqida yangi bilimlarga ega bo'lish mumkin. Bunda dialektikaning "sabab - oqibat" kategoriyasini teskari, noan'anaviy yo'sinda "oqibatning sababga ta'siri" nuqtai nazaridan qarasak bo'ladi. Odatda sabab keltirib chiqaradigan oqibatlar o'rganiladiyu, bu jarayonda oqibatning sababga ta'siri inobatga olinmaydi. Bizningcha, umumiy holda tabiatda ham jamiyatda ham aksariyat voqea - hodisalar, jarayonlar simmetrik tarzda shu ikki yo'nalishlarda yuz beradi. Shu fikrga asoslanib, gravitatsiya doimiylikni (oqibatni) bilgan holda gravitatsion kuchlarning elektr va kvant tabiatga ega ekanligini(sababni) bilishimiz mumkin. Buning uchun kvant fizikasining asoschilaridan biri M. Plank tomonidan aniqlangan fundamental kattaliklar (uzunlik, massa, vaqt) dan foydalanamiz. Plank yorug'likning vakuumdagi tezligi c, gravitatsiya doimiysi G va plank doimiysi h bo'lgan fundamental kattalliklar asosida koinotning
istalgan nuqtasida, istalgan vaqtda va svilizatsiyada ham o'zgarmay qoladigan kattalliklarni topdi.
io-33sm, io-5g, 10-43 s-
Lekin, Plank bu fundamental kattaliklar tabiatdagi qaysi va qanday zarrachaga tegishli ekanligini ayta olmadi. Hatto hozir ham bu fundamental kattaliklarning "egasi" topilganicha yo'q.
Biz tadqiqotlarimizda gravitatsion maydonning zarrachasini aynan Plankning fundamental kattaliklari orqali ifodaladek va uni "plank zarrachasi" deb atadek. Galdagi vazifa bu zarrachaning elektromagnit tabiatga ega ekanligini isbotlash edi. Buning uchun dastlab, Plank zarrachasini elektr zaryadga ega, deb hisobladik. Ma'lumki, zarrachaning elektromagnit tabiatga ega ekanligini miqdoriy jihatdan xarakterlash uchun Kulon qonunidan foydalaniladi. Kulon qonuni qo'zg'almas zaryadli zarralar hosil qilgan elektr maydonlari uchun yaratilgan. Lekin, tabiatda har qanday zarracha doimo harakatda yoki uzluksiz ravishda hajmiy kengayish va torayishda bo'ladi. Bunday
garmonik jarayonda zarracha atrofidagi elektr maydoni o'zgaradi va bu o'z navbatida magnit maydonini hosil qilib, zaryadli zarrachalar orasida elektromagnit o'zaro ta'sir vujudga keladi. Zarrachaning hajmiy kengayish va torayishi natijasida uning elektromagnit maydoni ham o'zgaradi va bunda zarracha elektromagnit to'lqin manbaiga aylanadi. Biz shu farazlarga asoslangan holda Plank zarrachasini elektromagnit to'lqin manbai, deb hisobladik (1-rasm).
zarrachaning hajmiy kengayishi
—7 za
$3
zarrachaning hajmiy torayishi —► zarrachaning eng turg'un holati
E- elektr maydon kuchlanganligi
H- magnit maydon kuchlanganligi
1-rasm. Plank zarrachasining hajmiy o'zgarishi natijasida elektromagnit maydonning hosil bo'lishi.
Soddalik uchun, vakuumda bir - biridan 1 metr masofada turgan Plank zarrachalarning faqat elektr o'zaro ta'sirini(2-rasm) Kulon qonuni orqali quyidagicha ifodalashimiz mumkin:
(1)
Fel=kq-^ = k^
c-t ^2
^ lrpetr
2-rasm. Ikkita Plank zarrachasining vakuumdagi elektr o'zaro ta'siri.
Plank zarrachalari orasidagi gravitatsion o'zaro ta'sir kuchi esa Nyutonning butun olam
tortish qonuni orqali aniqlanadi.
m1m2 r mp* /0x
Fg = G—~t = G~ (2)
(1) va (2) ifodalarni tenglashtirib, Plank zarrachasining zaryadini aniqlash formulasini topamiz:
" " " Ig
b-p2 — r mp2-k~ = ;
JCmP2
Plank zarrachasining massasi mp=10 g=10 kg, k- Kulon doimiysining son qiymati
9,1 -109
N • m ' kl2
, gravitatsiya doimiysi G= 6,67 • 10
ii
N • m2
ekanligini bilgan holda Plank
zarrachasining zaryadini hisoblaymiz:
\b,6710-11
qp = mpJz = 10 "kg
Nm2 kg2
9,110'
Nm2 kl2
1,6• 10-19Kl.
Demak, Plank zarrachasining zaryadi taqriban elektronning zaryadiga teng ekan. Bu esa haqiqatdan ham gravitatsion kuchlarning elektromagnit tabiatga ega ekanligini isbotlaydi.
Plank zarrachasining kvant tabiatga ega ekanligini isbotlashga harakat qilamiz. Buning uchun dastlab, gravitatsion maydon energiyasini quyidagi formula orqali aniqlaymiz:
m2 m2 „N^m2 10(-8) kq
WPG = G — = G—= 6,67 • 10-11—^---_ -- = 6,67 • 108Joul
PG r lp kg2 10-3Sm J
Eynshteyn nazariyasiga ko'ra, har qanday jism yoki zarracha Wkv = mc2 energiyaga ega. Shunga binoan Plank zarrachasining kvant energiyasini hisoblaymiz:
WPkv = mPc2 = 10-8kg • 9 • 1016— = 9 • 108Joul
s
Demak, Plank zarrachasining gravitatsion maydon energiyasi shu maydonning kvantlanish energiyasiga taqriban teng (WP kv « WP.G) ekan. Kvant mexanikasida kichik farqlarni e'tiborga olmasa ham bo'ladi va bunda jarayonni fizik mohiyati o'zgarmaydi. Bizningcha, butun fazo plank zarrachalaridan iborat bo'lgan energiya akkamulyatorlari bo'lib, o'ta murakkab va o'zaro kirishilgan moddiy-energetik strukturalar bilan to'ldirilgan. Bizning yuqoridagi mulohazalarimiz, gravitatsion o'zaro ta'sir mexanizmlarini aniqlashda muhim ahamiyatga ega bo'ladi, deb hisoblaymiz.
REFERENCES
1. Ньютон Исаак. Математические начала натуральной философии. - М.: Наука, 1989, 688 стр.
2. С.Хокинг, В.Израэль. Общая теория относительности. М.: Мир, 1983, 464 стр.
3. Bekpulatov U.R. Physical style of thinking - methodological basis for the formation of a scientific worldview. ISJ Theoretical & Applied Science. 2020, 09 (89), p. 480. Philadelphia, USA.
4. U. R. Bekpulatov, M. U. Musurmonov. The relation of conservation laws to the symmetry of space and time// Uzbek Scholar Journal Volume-25, February, 2024, pp.225-231. www.uzbekscholar.com
5. Bekpulatov U. Worldview aspects of symmetry and conservation laws in thermodynamics. ACADEMICIA An International Multidisciplinary Research Journal. India, Vol. 11, Issue 10, October 2021. pp. 1327-1335.
6. Bekpo'latov U.R. Materiyaning turli ontologik darajalarida simmetriya va uning buzilish qonunlari. Ilm sarchashmalari, 2023 yil, 37-43 b.
7. U.R.Bekpulatov. "Physical style of thinking-methodological basis for the formation of a scientific world view". Theoretical&Applied Science. 09(89). 183-188.
8. Х,амроева Севара Насриддиновна, Камолов Ихтиёр Рамазонович. "Педагогика олий
таълим муассасаларида булажак физика фани укитувчиларининг мантилий фикрлаш кобилиятини stem таълим дастури асосида ривожлантириб укитишни такомиллаштириш". Science and innovation International scientific journal. volume 1. issue 6. UIF-2022. 2181-3337.
9. У.Д.Шеркулов, А.М.Музафаров, Т.И.Солиев. Determination of mixing factors of daughter radionuclides in the uranium decay chain. Neuroquantology. September. 2022. Volume 20. Issue 11. London.
10. Ж.М.Абдуллаев, Л.И.Очилов. "Изъятие пресной воды из подземных вод при помощи гелиоустановки водоносного опреснителя". Молодой учёный научный журнал. 2015/5. 274-276.
11. Tursunboy Izzatillo ugli Soliyev, Amrullo Mustafoyevich Muzafarov, Bahriddin Faxriddinovich Izbosarov. Experimental determination of the radioactive equilibrium coefficient between radionuclides of the uranium decay chain. International Scientific Journal Theoretical&Applied Science. 801-804.
12. С.С.Канатбаев, И.Р.Камалов, Д.И.Камолова, Г.И.Сайфуллаева. "Universum: технические науки". Россия. Декабрь, 2016. №12(33). 38-40 стр.
13. Хушвак;тов Бекмурод Нормуродович. "Innovative Fundamentals of Non-Traditional Teaching (on The Example of The Optics Department)" Journal of Ethics and Diversity in International Communication". e-ISSN: 2792-4017. www.openaccessjournals.eu. Volume.1 Issue.3.
14. Э. А. Кудратов Э. А. Аллаберганова, Г. М., Кутбеддинов, А. К., Каримов, А. М., Интерактивные методы обучения студентов естественных специальностей на основании радиационных факторов экосистемы. Педагогика и современность ISSN: 2304-9065
15. B. I Xojiyev, N.A. Ulugberdiyeva, AA Xo'jayev, AA Amonov Studying the transition processes in physics lessons Galaxy International Interdisciplinary Research Journal 10 (5), 873-876, 2022
16. Sayfullaeva Gulkhayo Ikhtiyor Kizi, Shodiev Khamza Ruziculovich, Xaitova Shakhnoza G'olibjon Kizi // CONDITIONS FOR THE FORMATION OF TEACHING INNOVATION ACTIVITIES// Journal of Pharmaceutical Negative Results Volume 14. Issue 2. 2023. 242024233 pp
17. Sayfullayeva Gulhayo Ixtiyor qizi, Norqulov Madina Hamza qizi Astronomiyani аxbоrоt tа'lim muhitlаridаn fоydаlаnib о'qitishning pеdаgоgik tamoyillari// «Zamonaviy dunyoda innovatsion tadqiqotlar: Nazariya va amaliyot» nomli ilmiy, masofaviy onlayn konferensiyasi 104-109 https://doi.org/10.5281/zenodo.10443860
18. Sayfullayeva Gulhayo Ixtiyor qizi Namozova Nilufar Tuxtamurodovna Astronomiya fanini o'qitishda elektron darsliklarning o'ziga xos xususiyatlari va afzalliklari// Journal of Universal Science Research 1 (10), 873-877
19. Н Намозова, Г Сайфуллаева Астрономия фанига интеграциялашган медиатаълимнинг фаолиятли тузилмаси// бюллетень педагогов нового Узбекистана 1 (7), 21-23
20. Aziza Bozorova, Gulhayo Sayfullayeva kredit-Modul Ta'lim Tizimida Talabalarning Mustaqil Ta'lim Jarayonini Tashkil Etish// Бюллетень студентов нового Узбекистана, 2023
21. Haydarova Dilorom, Sayfullayeva Gulhayo Pyton dasturida astronomiyadan animatsiya yaratish // Journal of Universal Science Research, 2023
22. А.А.Ахмедов, Э.А.Кудратов, Д.М.Холов. Инновационные Технологии В Науке И Образовании" сборник статей победителей международной научно-практической конференции. 2016. Издательство: Наука и Просвещение. Пенза.
23. Б.Ф.Избосаров, А.А.Ахмедов, И.Р.Камалов. Инновационные подходы к проведению лабораторных работ по физике". Новые технологии в образовании. 106-109.
24. Kamolov Ikhtiyor Ramazonovich Features of using mathematical knowledge and laws of physics in teaching astronomy Uzbek scholar journal volume- 24, january, 2024 www.uzbekscholar.com 152-157
25. I.R. Kamolov, G.I. Sayfullaeva -Formation of teacher's competence in the performance of laboratory and experimental works Journal of critical reviews. ISSN-2394-5125, 2020
26. Сайфуллаева Гулхаё Ихтиёровна, Негматов Сайибжан Садыкович , Абед Нодира Сайибжановна, Камолов Ихтиёр Рамазонович, Баракаева Сарвиноз Тулкуновна, Камалова Дилнавоз Ихтиёровна МЕТОДИКА ПОЛУЧЕНИЯ КОМПОЗИЦИОННЫХ ОБРАЗЦОВ НА ОСНОВЕ ТЕРМОРЕАКТИВНЫХ ФУРАНО-ЭПОКСИДНЫХ ПОЛИМЕРОВ И ОРГАНОМИНЕРАЛЬНЫХ НАПОЛНИТЕЛЕЙ// Универсум технические науки январь, 2021 1(82)
