Научная статья на тему 'Grammatical skills formation of the Crimean Tatar language in children'

Grammatical skills formation of the Crimean Tatar language in children Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
183
49
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
КЪЫРЫМТАТАР ТИЛИНИ ОГРЕТЮВ УСУЛИЕТИ / ГРАММАТИК МЕЛЕКЕЛЕРНИ ИНКИШАФ ЭТТИРЮВ / КЕНДЖЕЛЕРНИ ОГРЕТЮВ / THE CRIMEAN TATAR LANGUAGE TEACHING METHODS / GRAMMAR SKILLS DEVELOPMENT / YOUNGER SCHOOLCHILDREN TRAINING / МЕТОДИКА ПРЕПОДАВАНИЯ КРЫМСКОТАТАРСКОГО ЯЗЫКА / РАЗВИТИЕ ГРАММАТИЧЕСКИЗ НАВЫКОВ / ОБУЧЕНИЕ МЛАДШИХ ШКОЛЬНИКОВ

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Асанова Лейля Нуриевна

В статье рассматривается методика обучения родному языку младших школьников и детей дошкольного возраста. Показана важность грамматических навыков, без которых невозможно свободное владение языком. Предлагается следующая последовательность работы по развитию грамматических навыков: определение уровня владения детьми конкретным грамматическим навыком;мотивация к усвоению нового грамматического материала; 3) ознакомление детей с изучаемой грамматической конструкцией, показ её значения и роли в речи; 4) овладение грамматической конструкцией в процессе следующих упражнений: а) репродукция, имитация с использованием дидактических игр; б) замена слов в грамматической конструкции другими, добавление ранее изученных слов; в) использование новой грамматической формы и изученных ранее конструкций в одном тексте, выполнение различных упражнений; 5) использование различных грамматических конструкций в устных речевых ситуациях в классе.I

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

n the article the native language teaching methods of younger schoolchildren and pre-school age children are considered. The grammatical skills importance, without which fluency in the language is impossible, is shown. Based on the studied scientific and methodological literature and work experience, the following work sequence on the grammatical skills development is proposed: 1) determining the level of children in a specific grammar skill; 2) the motivation to learn new grammatical material; 3) familiarization of children with the studied grammatical construction, showing its meaning and role in speech; 4) mastering the grammatical structure during the following exercises:a) reproduction, imitation using didactic games; b) replacing words in grammatical construction with others, adding previously studied words; c) the use of the new grammatical form and the constructions studied earlier in one text, the performance of various exercises;5) the use of different grammatical structures in oral speech situations in the classroom.Макъаледе кенджелерге къырымтатар тилини огретюв эснасында грамматик мелекелернинъ шекиллендирюв усулиети тариф этиле. Балалар грамматик мелекелерни менимсемегендже сербест къонушып оламазлар. Мезкюр мелекелерни шекиллендрюв иши бойле тертипте алып барыла: 1) талебелерде белли бир грамматик мелеке насыл севиеде олгъаныны бельгилев; 2) янъы грамматик материалны менимсемек ичюн талебеде истекдогъурув; 3) огрениледжек грамматик къалыпнен танышув, онынъ манасыны ве нутукъта ролюни анълатув; 4) грамматик къалыпны бойле мешгъулиетлер ярдымынен менимсетелер: а) дидактик оюнлардан файдаланып къалыпны чокъ кере текрарлайлар; б) къалыптаки сёзлерни алмаштырув, эвель огренильген сёзлерни ишлетюв; в) янъ огренильген ве чокътан менисенильген грамматик материалны айны метинде ишлетюв, чешит мешгъулиетлер ярдымынен пекитюв; 5) менимсенильген мелекени лакъырды вазиетлерде ишлетюв.

Текст научной работы на тему «Grammatical skills formation of the Crimean Tatar language in children»

МААРИФ ИШЛЕРИ - ДЕЛА ПРОСВЕЩЕНИЯ

Анълатма. Макъаледе кенджелерге къырымтатар тилини огретюв эснасында грамматик мелекелернинъ шекиллендирюв усулиети тариф этиле. Балалар грамматик мелекелерни менимсемегендже сербест къонушып оламазлар. Мезкюр мелекелерни шекиллендрюв иши бойле тертипте алып барыла: 1) талебелерде белли бир грамматик мелеке насыл севиеде олгъаныны бельгилев; 2) янъы грамматик материалны менимсемек ичюн талебеде истекдогъурув; 3) огрениледжек грамматик къалыпнен танышув, онынъ манасыны ве нутукъта ролюни анълатув; 4) грамматик къалыпны бойле мешгъулиетлер ярдымынен менимсетелер: а) дидактик оюнлардан файдаланып къалыпны чокъ кере текрарлайлар; б) къалыптаки сёзлерни алмаштырув, эвель огренильген сёзлерни ишлетюв; в) янъ огренильген ве чокътан менисенильген грамматик материалны айны метинде ишлетюв, чешит мешгъулиетлер ярдымынен пекитюв; 5) менимсенильген мелекени лакъырды вазиетлерде ишлетюв.

Анахтар сёзлери: къырымтатар тилини огретюв усулиети, грамматик мелекелерни инкишаф эттирюв, кенджелерни огретюв.

Формирование у малышей грамматических навыков крымскотатарского языка

Аннотация. В статье рассматривается методика обучения родному языку младших школьников и детей дошкольного возраста. Показана важность грамматических навыков, без которых невозможно свободное владение языком. Предлагается следующая последовательность работы по развитию грамматических навыков:

Асанова Лейля Нуриевна59 E-mail: asleyla@mail.ru

Кенджелерде къырымтатар тилининъ грамматик мелекелерини шекиллендирюв

УДК: 373:372.8:81'3 6=512.1

1) определение уровня владения детьми конкретным грамматическим навыком;

2) мотивация к усвоению нового грамматического материала; 3) ознакомление детей с изучаемой грамматической конструкцией, показ её значения и роли в речи; 4) овладение грамматической конструкцией в процессе следующих упражнений: а) репродукция, имитация с использованием дидактических игр; б) замена слов в грамматической конструкции другими, добавление ранее изученных слов; в) использование новой грамматической формы и изученных ранее конструкций в одном тексте, выполнение различных упражнений; 5) использование различных грамматических конструкций в устных речевых ситуациях в классе.

Ключевые слова: методика преподавания крымскотатарского языка, развитие грамматическиз навыков, обучение младших школьников

Grammatical Skills Formation Of The Crimean Tatar Language In Children

Summary. In the article the native language teaching methods of younger schoolchildren and pre-school age children are considered. The grammatical skills importance, without which fluency in the language is impossible, is shown. Based on the studied scientific and methodological literature and work experience, the following work sequence on the grammatical skills development is proposed: 1) determining the level of children in a specific grammar

1 Асанова Лейля Нуриевна, к.п.н., научный сотрудник НИИ крымскотатарской филологии, истории и культуры этносов Крыма ГБО-УВО РК КИПУ (Симферополь, Крым).

skill; 2) the motivation to learn new grammatical material; 3) familiarization of children with the studied grammatical construction, showing its meaning and role in speech; 4) mastering the grammatical structure during the following exercises: a) reproduction, imitation using didactic games; b) replacing words in grammatical construction with others, adding previously studied words; c) the use of the new grammatical form and the constructions studied earlier in one text, the performance of various exercises;

5) the use of different grammatical structures in oral speech situations in the classroom.

Keywords: the Crimean Tatar language teaching methods, grammar skills development, younger schoolchildren training

Ана тили - къыйметли бир варлыкътыр, миллетнинъ эсас чизгилеринден биридир. Тиль меселесининъ муимлигини косьтерип, Бирлешкен Миллетлер Тешкиляты (ООН) озь къарары иле 2019 сенесини «Тамыр халкъларынынъ тиллери халкъара йылы» деп илян эткен. Къырымтатар тили ЮНЕСКО тарафындан джоюлаяткъан тиллер сырасына кирсетильгенини къайд этмелимиз. Бойле ал чешит себеплернинъ ве, энъ эсасы, 1944 с. сюргюнлигининъ акъибетидир.

Къырымтатар халкъымыз ватангъа кутьлевий суретте авдет эткенине энди 30 йыл толаята. Мектеплерде ана тилимиз чокъ йыл девамында огретиле (Сейран Усеинов 1998 сенеси Акъмесджит районында биринджи дерслерни берип башлагъан эди), амма огретювнинъ нетиджелери рухландырыджы дегиль. Талебелернинъ тиль бильгиси йыл-йылдан зайыфлаша. Оджалар: «Балалар эвде ана тилинде лаф этмейлер, адий сёзлерни биле бильмейлер», - деп шикяет этелер. Базы ана-бабалар исе: «Балам мектепте энди 3 (5) йыл девамында къырымтатар тили дерслерине къатнай, амма эписи бир лаф этип оламай», - дейлер. Бир тарафтан, баргъанындан файдасы бар, бала ич олмадым тувгъан тильни анъламагъа

огрене, миллий рухта тербиелене. Лякин лаф этмегени - бу оджанынъ етишмемезлиги, деп саймакъ мумкюн, демек, оджа огретип олмады. Мектепте талебелер айны муддет девамында инглиз тилини менимсеп олалар да, бу тильде джумлелер, диалоглар тизелер. Бойле алны эджнебий тиллерни огретюв усулиети кучьлю олгъанынен, китаплары, къулланмалары чокъ чыкъарылгъанынен анълатмакъ мумкюн.

Къырымтатар тили ве эдебияты дерслерини алсакъ, языкъ ки, яхшы дерслернен бир сырада зайыф усулиетли де бар. Бир къач дерсте олмагъа сыра кельген эди. Базы оджалар балаларнынъ бильги севиесини козьге алмайып, олар ичюн муреккеп къаиделерни берелер, дерсте пек чокъ янъы сёз расткеле, бу сёзлернинъ манасы анълатылмай, пекитильмей, оларнен джумле тизильмей, яни берильген малюмат баланынъ хатиресинде къалмай, дерс файдасыз олып кече. Башкъа бир дерсте оджа талебелерге масалны окъуды, лугъат ишини кечирмеди, яни масалдаки янъы сёзлер анълатылмады. Не суаллер берильди, не субет алып барылды, не грамматик хусусиетлер пекитильди. Тек бир-эки бала масалдан парчаларны эзберден айттылар, онынънен иш битти. Дерстен сонъ оджадан: «Не ичюн суаллер бермединъиз, вазифелер япмадынъыз», -деп сорагъанда, оджа: «Я олар тильни бильмейлер, анъламайлар да», - деди. Я тильни огретмек оджанынъ эсас вазифеси дегильми?

Миллий сыныфлар ачмакъ ичюн джемаат чокъ куреше, ана-бабаларнынъ ватанперверлик дуйгъуларына таянып талебелерни шу сыныфларгъа, ана тили дерслерине джельп этмеге тырышамыз, амма асылында энъ эсасы къырымтатар тили ве эдебияты дерслери о къадар файдалы ве меракълы олмалы ки, талебелер озьлери истекнен бу дерслерге кельмек кереклер.

Не ичюн биз отуз йыл девамында юксек нетиджелерге иришип оламадыкъ? Мектеп талебелери ана тилини бильмегенининъ себеплеринден бири - усулиетимиз зайыфтыр, бу саада чокъ меселелер тедкъикъ этильмеди, огренильмеди, ильмий-усулий ишлер аз. Объектив себеплерни четке къойсакъ,

бизим фикиримиздже, усулиетимиз догъру олсайды, буюк енъишлер къазаныр эдик.

Алимлер айткъанына коре, башлангъыч басамакъта лаф этмек - бу энъ азы 100-300 сёз билип олардан вазиетке келишкен джумле тизмеге бильмектир. Козетювлеримиз, соравларымыз косьтергенине коре, балалар сёзлерни, оларнынъ маналарыны къолайджа менимсейлер, амма шу сёзлерден керекли джумлелерни базы талебелер тизип оламайлар, нетиджеде къонушып оламайлар, демек, оларда грамматик алышкъанлыкълар, мелекелер ёкъ.

Грамматик мелекелер дегенде биз автоматик севиеде сёзлерни догъру грамматик шекильде ишлетип джумле тизюв ве къонушув мелекелерини козьде тутамыз. Балаларда бойле мелекелерни шекиллендирюв иши пек къыйын, айны алда муим, зарур бир иштир, чюнки балалар не къадар чокъ сёзлернинъ маналарыны огренселер де, лякин грамматик мелекелер олмаса, джумлелерни бельки текрарлар, эзберден диалогны айтыр, амма сербест лаф этип, къонушып оламазлар. Бала, белли бир фикирни ифаделемек ичюн, насыл джумле тизмек керек, сёзлерни лакъырды вазиетине коре насыл шекильде къулланмакъны бильмели.

Грамматик мелекелерни балаларда башлангъыч басамакъларда

шекиллендирмек керек, шунынъ ичюн бу меселени пек актуаль сайып, макъалемизнинъ макъсадыны кенджелерге къырымтатар грамматикасыны

огретюв хусусиетлерини ачыкъламасында коремиз. Макъаледе рус тилинде окъуткъан мектеплернинъ къырымтатар талебелерини козьде тутамыз, амма теклиф этильген усуллар миллий мектеплерге де келише.

Ал-азырда, афсус ки, башлангъыч сыныфларда грамматикагъа кереги киби дикъкъат айырылмай, ортанджы ве юкъары сыныфларда грамматиканы эсасен назарий тарафтан огренелер, яни чокъ терминлер, керек олмагъан къаиделер бериле.

Биз 20-ге якъын оджанен субетлештик, оларны махсус грамматик мелекелер акъкъында сораштырдыкъ.

Оджаларгъа «грамматика» дегенде чокъусы дерсликтеки къаиделерни козьде туталар, яни, мисаль оларакъ, сёз чешити не олгъаныны, келишлернинъ адлары ве иляхре. Амма къаиделер балалар окъумагъа-язмагъа бильген сонъ огретильмеге башлана, я 1-нджи сыныфнынъ башында не япмалы? Ондан гъайры, алимлер айткъанына коре [12], назарие къаиделери, яни грамматик катерогияларны (мисаль, сыфат сёз чешити оларакъ, онынъ чешитлери, шекиллери ве ил.) анълаткъан ве тильнинъ системасыны косьтерген къаиделер коммуникатив вазиетлерде ярдым этип оламайлар. Базы оджалар дейлер: бала тильни бильсе, лаф этип олса, онъа грамматик къаиделерни де анълатмагъа чаре бар. Я тильни бильмесе, къорантада огренмесе?

Асылында, лаф этмек ичюн назарий къаиделерни, терминлерни бильмесенъ де олур, грамматиканы амелий шекильде менимсеп олсанъ етерли. Къартлардан: сыфат бу насыл сёз чешити, деп сорасанъыз, олар къаидени айтып оламазлар, амма шу сыфатларны нутукъта догъру къулланмагъа билелер. Эджнебий тиллерни мектепте огренгенде, мисаль, инглиз тилини, биз сыфат къаидесини эзберлемеймиз, тек амелий суретте онынъ япылув усулыны ве нутукъта къулланувыны огренемиз.

Къырымтатар тили оджалары башлангъыч сыныфларда, хусусан 1-нджи сыныфта, грамматиканы огретюв меселесинде къыйынлыкълар чеккенини къайд этмелимиз. Бунынъ себеби: университетлернинъ къырымтатар филологиясы факультетлеринде

студентлерни эсасен орта ве юкъары сыныфлар ичюн азырлайлар, башлангъыч сыныфларгъа аз дикъкъат айырыла, амма яш оджалар мектепке кельгенде кенджелернен де чалышмагъа меджбурлар. Буюк талебелер окъумагъа, язмагъа билелер, олар эки тильнинъ (рус ве къырымтатар) грамматик хусусиетлерини къыяслай билелер, кенджелерге исе грамматиканы огретюв - энъ къыйын иштир.

Къырымтатар грамматикасыны

кенджелерге огретюв меселесинен багълы олгъан ильмий-усулий эдебиятны козьден кечирсек, сюргюнликтен эвель

дерсликлерде ве къулланмаларда ана тилинде сербест лаф эткен талебелерни хатасыз окъумагъа ве язмагъа огретмек макъсады козьде тутулгъаныны коремиз.

Халкъымыз ватангъа авдет эткен сонъ чыкъарылгъан усулиет материалларыны бакъсакъ, олар аз олгъаны сезиле.

Л.А. Алиеванынъ къулланмасында [1] усулий тевсиелер, грамматик джедвеллер, схемалар, вазифелер бар, олар эсасен ортанджы ве юкъары сыныфларгъа келише.

А.В. Велиулаева «Къырымтатар грамматикасындан джедвеллер»

къулланмасыны 5-9 сыныфлар программасына келиштирип азырлады [8], китапта эписи къаиделер джедвеллер ярдымынен косьтерильген. Базыларны биринджи басамакъта (тиль огренмеге башлагъан талебелер ичюн) къулланмакъ мумкюн.

«Эгленджели грамматика»

къулланмасында [16] мальземелер эсасен лексика, фразеология киби болюклерни менимсев ичюн келише. Грамматиканен багълы вазифелерден бир къач мисаль кетирейик: метинде ресим ерине исимлерни чешит келишлерде ишлетмек (мектюп, китап сёзлери, «Бузавчыкъ» икяеси - 67, 68 с.); 64-65 саифелерде мулькиет ялгъамасынен багълы вазифе бар. Хаберлик ялгъамаларыны къулланув меракълы «Ренкли къалемлер» акъкъында масал»да косьтерильген (73 с.), грамматика боюнджа булмачаларны 79 саифеде тапа билемиз, ве иляхре.

С.И. Харахады балаларгъа ана тилини огренюв меселесине чокъ дикъкъат айыра эди. Онынъ китабында [13] вазифелер эсасен лугъат байлыгъыны арттырув ичюн бериле, сёз бирикмелерини, джумлелерни оджадан сонъ текрарлав тевсие этиле.

«Фиданчыкъ» балалар ичюн инкишаф ве окъутув меркези тарафындан тертип этильген джйынтыкъ [6] ве «Истикъбаль» джемаат тешкиляты азырлагъан [9] къулланмаларда биз ичюн меракълы пармакъ оюнлары, раатлыкъ мешгъулиетлери бар, олар дерсте чешит грамматик шекиллерни эгленджели тарзда чокъ сефер текрарламагъа имкян берелер.

Ильмий ишимизнинъ нетиджелеринден

бири ана тильни огретювнинъ эки технологиясыны: янъы сёзлерни менимсев усулы ве грамматиканы огретюв тертибини - къайд этмек истеймиз, экиси де дерсликте ве къулланмаларда теклиф этильген эди [3; 5]. Амма языкъ ки, базы, хусусан яш оджалар бу усулларны къулланмайлар. Шунынъ ичюн грамматик мелекелерни шекиллендирмеге ярдым эткен иш тертибини бу макъаледе даа бир кере тариф этмек ниетиндемиз.

Нутукъта грамматиканынъ эмиети пек буюктир. Л.П. Федоренко «Закономерности усвоения родной речи» монографиясында бойле яза: «...именно усвоение грамматики и делает человека способным мыслить - порождать мысли в форме понятий, суждений, умозаключений, а также чувствовать, соотносить свое внутреннее «я» с объективной действительностью» [12, с.86]. «В иерархии единиц, составляющих структуру речевых умений по фонетике, лексике, грамматике, первое место принадлежит умениям грамматическим, т.к. степень совершенства грамматического строя языка ребенка - это показатель его интеллектуального развития, и, прежде всего, развития его мыслительной способности. Таковы закономерности усвоения речи» [12, с.95].

Украин алими О.Н. Хорошковская: сёзлерни нуткъунынъ толалары (кирпич) оларакъ сайсакъ, грамматиканы оларны бирлештирген цемент къарышмасынен къыясламакъ мумкюн, - деп яза. Шу себептен, девам эте усулджы, оджа дерске азырланаракъ эр вакъыт сёзлернинъ насыл грамматик шекиллери къулланыладжакъ суалини озюне къойып дерсте оларны планлаштырмакъ борджлу. Алим махсус менимсетмек ичюн 1-2 грамматик шекилини сечип алмакъ, къалгъан шекиллернен тек таныштырмакъны тевсие эте [15, с. 103].

Фикиримиздже, тамам шу грамматик мелекелерни талебелерде догъру ве вакъытында шекиллендирильмегени себебинден биз сонъки йыллары керек ве истенильген нетиджелерге иришмедик. Дерслерни кечиремиз, амма чокъусы талебелер лаф этмейлер, садедже анълайлар. Вазиетни денъиштирмек

ичюн программаларда тек нутукъта зарур олгъан грамматик малюматларны къалдырмагъа, къонушувда керек оладжакъ мелекелерни шекиллендирмек керек. Умумен айткъанда, грамматика амелий суретте огретильмек керек, окъутув эснасында амелий янашув, коммуникатив ёнелиш олмалы. Нетиджеде бала омюрде сыкъ раст кельген вазиетлерде субетлешмеге, озь фикирини ифаделемеге бильмек керек. Мисаль оларакъ, фелян фикирни бильдирмек ичюн бойле шекиллер къулланыла. Акс алда бала грамматик къаидени эзберлей, амма эписи бир лаф этип оламай.

Грамматик мелекелерни шекиллендирюв ишинде алимлернинъ ашагъыдаки тевсиелерини козьде тутмалымыз.

Грамматик хусусиетлер огренильген лексика эсасында анълатыла, янъы лексика исе энди менимсенильген грамматик материал эсасында бериле [11]. Шунынъ ичюн айны дерсте эм сёзлер янъы, эм шекиллер янъы олса, талебеге менимсемеге къыйын ола.

Нейрофизиологлар айткъанына коре, огренильген тиль системасы энди талебе бильген тиль системасына къоюлмай, параллель тарзда шекиллене. Шу себептен джумлени башта бир тильде тизип сонъ оны огренильген тильге терджиме этмеге керекмей, бойле спонтан, озь-озюнден чыкъкъан нутукъны огретип оламамыз [14, с.344]. Таби ки, рус тилинен къыяслав ола билир, эм де файдалыдыр, амма бизим энъ юксек макъсадымыз - ана тилинде баланынъ нуткъу заметсиз тизильсин, о сербет лаф этсин.

Мытлакъ лексик-грамматик

минимумларны эр сыныф ичюн сечип алмакъ зарур. Лакъырды этюв, динълев, окъув, язув механизмлери сынъырлы тиль материалы эсасында шекиллене, лякин бу материал (тиль минимумы) нутукъ механизмлерининъ инкишаф этмесине имкян берген колемде олмалы.

Грамматик къаиделерни балагъа огретмек керек, амма къаиденинъ тизилиши, язылувы ойле олмалы ки, талебе къолай-къолай шу къаидени озь ич тилине терджиме этип олсун, башта къаидени тюшюнип къулланса да, сонъ мешгъулиетлер ярдымынен автоматик

севиеде, заметсиз, тюшюнмейип ишлетсин.

Къаиделерни метин эсасында анълатмакъ даа яхшы, яни сёзлер контекстте олмалы. Тек бу алда сёзнинъ ве грамматик шекильнинъ манасы даа яхшы менимсениле.

Лакъырды муитлери дерсте чокъча олмалы, къырымтатар тили къонушув алети, субет вастасы олгъаныны косьтермек керек.

Макъалемизде тиль бильмеген балаларгъа грамматиканы огретюв меселесини къояракъ, башлангъыч басамакънынъ вазифесини бельгилейик: онынъ сонъунда бала къырымтатар нуткъуны (программада берильген мевзулар боюнджа) динълемек, анъламакъ борджлу, агъзавий нутукънен багълы сёзлерни, джумлелерни, метинлерни окъумакъ, грамматик джеэттен сёзлернинъ догъру шекилини къулланмакъ, джумлелерни догъру тизмек керек.

Грамматиканы огретювнинъ макъсады -талебелернинъ чагъына уйгъун чешит фикир ифаделемек ичюн къулланылгъан грамматик шекиллер системасыны менимсевдир. Биз, ильмий усулий эдебияткъа эсасланаракъ, къырымтатар тилининъ грамматик хусусиетлерини къалыплар (конструкциялар) ярдымынен огретмек тевсие этемиз. Табиий ки, талебеге бир кереден бутюн грамматиканы огретмек имкянсыздыр, шунынъ ичюн балаларнынъ нуткъуна якъын метинлерден сыкъ раст кельген грамматик къалыпларны сечип алмакъ керек эди. Шу макъсаднен биз студентлернен 30-дан зияде метин талиль эткен эдик (диалоглар, икяелер, масаллар). Анда сыкъ раст кельген грамматик шекиллерни бельгиледик [2; 4]. Оларны насыл тертипте огретмек керек? Чешит лакъырды вазиетлеринде насыл джумлелер керек оладжакъ?

Эвляд къорантада тувгъан тилини огренюв эснасында башта предметлернинъ адларыны айта, сонъ ильк саде джумлелерни тизе: Бу ана, бу баба. Топ балабан. Ана, cув бер. Мектепте де бойле адий джумлелерден, къалыплардан башлап, сыкъ расткельген грамматик шекиллерни суаль-джевап тарзында огретемиз,

чюнки макъсадымыз - талебелер биринджи дерслерден башлап суаллерге джевап бермеге бильсинлер, диалогда иштирак этип олсунлар. Биз нутукъта къалыпларнынъ сыкъ расткелювине ве зарурлыгъына коре менимсев ичюн невбет сырасыны теклиф эткен эдик [3; 5]. Оджа бу тертипке озь денъишмелерини кирсете биле, лякин эки суальни козьде тутмалы: балагъа къонушмакъ ичюн насыл къалыплар керек, оларны насыл тертипте менимсетейим? -деп тюшюнеджек. Энъ эсасы: дерсте грамматик мелекелерге айры дикъкъат этмели.

Оджаларнынъ айткъанына коре, ана тилининъ грамматикасыны къорантада менимсеген талебелер аз. Базы балаларнынъ грамматика боюнджа бильгилери пассивдир (анълайлар, амма къулланмайлар). Чокъусы тувгъан тильни тек мектепте дерсте огренмеге башлай, яни олар ичюн ана тили эджнебий киби ола, шунынъ ичюн оджа эджнебий тиллер усулиетини къулланмагъа меджбур. Оджа муреккеп терминлерни ишлетмейип, къалыпнынъ манасыны тек суаль ве джевап вастасынен балаларгъа анълатып, чешит мешгъулиетлер ярдымынен нуткъуларында пекитмеге тырыша. Бойле усулнен талебелерге эписи грамматик шекиллер менимсетиле.

Грамматиканы огретюв технологиясы коммуникатив ёнелишке ве анълылыкъ принциплерине эсаслана.

Коммуникатив шараитлерни

яратмакъ ичюн балаларда къонушувгъа истек (мотив) догъурмакъ, нутукъ арекетининъ макъсадыны ве вазифесини анълатмакъ керек. Буны оюн шекилинде япмакъ мумкюн. Меселя, оджа талебелерге оюнджакъларны -айванларны ве къушларны - даркъата ве бойле къонушув вазифесини бере: «Бизге циркнинъ директоры кельди. Биз истеймиз ки, директор айванларымызны циркке алсын (балаларда мотив пейда ола). Шунынъ ичюн эр кес озь айваны акъкъында айтмакъ керек: о не япа биле?» (бу макъсад). Балалар джевап берелер: «Меним мышыгъым секирмеге биле. Меним къушым учмагъа биле». Бойлеликнен талебелер нутукъ

арекетининъ конкрет нетиджесини корелер (айванларны циркке алалар).

Грамматика малюматларыны

балалар тек имитация вастасынен дегиль де, анълап менимсемек кереклер. Талебелерге къалыпларнынъ, джумлелернинъ компонентлерини, тизилишини анълайышлы тарзда такъдим этмели. Мисаль оларакъ, къырымтатар тилинде джумле тертибини косьтермек ичюн чешит тюсте ве шекильде кубиклерден файдаланмакъ мумкюн, рус тилинен къыяс этип, хабер джумленинъ сонъунда олгъаныны косьтермек керек: «Я иду в школу» - «Мен мектепке кетем». Хаберни балабан кубикнен бельгилемек мумкюн.

Балалар джумледеки эр бир шекильнинъ, аффикснинъ, ярдымджы сёзнинъ коммуникатив ролюни анъламасалар, янъы къонушув муитинде тиль материалыны мустакъиль комбинация этип оламазлар.

Биринджи сыныфта оджа тек адий грамматик терминлерни бере: сёз, джумле, суаль, джевап, сайы (чокълукъ, теклик), заман (кечкен, шимдики, келеджек), аффикс.

Башлангъыч сыныфларда ве балалар багъчасында грамматик мелекелерни менимсетмек ичюн ишни ашагъыдаки тертипте кечирмекни тевсие этемиз.

1. Оджа огрениледжек грамматик малюмат боюнджа талебелернинъ бильги севиесини бельгилей.

Сорав чешит суаллер, вазифелер вастасынен огрениледжек дерстен эвель кечириле. Оджа бойле суаллерге джевап тапмагъа тырыша: балалардан кими бу къалыпны энди нуткъуда къуллана, анги талебелерге чокъча дикъкъат айырмалы, кимге индивидуаль вазифе азырламакъ мумкюн, дерсте ишни насыл тертипте алып бармакъ керек, ве ил. Соравнынъ нетиджелерини оджа махсус дефтеринде баланынъ сойады янында + ве - ишаретлерини къойып къайд эте [7, с.127]. Алгъан малюматлар янъы материалны мувафакъиетнен менимсетмеге ве дерсни даа семерели кечирмеге имкян берелер.

2. Мотивация. Балаларнынъ дикъкатларыны янъы къалыпкъа джельп этмек ве оны огренмеге истек догъурмакъ керек.

Оджа бир икяе я да оюн уйдура. Мисаль ичюн, бойле айта: «Келинъиз, «Робот» оюныны ойнайыкъ. Роботкъа биз чешит эмирлер этеджекмиз». Сонъ балалар фииллернинъ эмир мейильдеки шекилинен таныш олалар: отур, тур, кетир ве иляхре.

Талебелер чешит персонажларгъа ярдым этмек ичюн керек олгъан грамматик шекиллерни авесликнен огренелер. Оджа лакъырды вазиетини уйдура: «Бу къокъланынъ ады Амет, о бир шейлер сорайджакъ ола, амма къырымтатарджа насыл сорамакъ керек олгъаныны бильмей. Шимди биз суаллерни огренирмиз ве Аметке анълатырмыз». Ишнинъ сонъунда Амет суаллерни догъру тизмеге огрене (сёзлерге -мы, -ми къоша, я да къайда? кимге? насыл? киби сёзлерни ишлете): Бу китапмы? Сен дефтер кетирдинъми? Ава насыл?

1. Талебелерни янъы грамматик малюматнен (джумленен, шекильнен, къалыпнен), онынъ тизилишинен таныш этемиз.

Оджа орьнекни талебелерге такъдим этерек, онынъ манасыны анълата, къалыпнынъ янъы элементлерине балаларнынъ дикъкъатыны джельп эте ве нутукътаки ролюни косьтере - насыл фикирни, мананы ифаделемек ичюн къулланыла? Оджа башта нумюнени агъзавий шекильде бере, балалар окъумагъа огренген сонъ тахтада яза. Айткъанда, оджа аффиксни сеснен къайд эте: кимге? АйшеГЕ, къаерге? долапКЪА.

Корьгезмелер буюк роль ойнай. Баланынъ психологик хусусиетлерини козьге алып, оюнджакълар, ресимлер къулланмакъ тевсие этиле: Аювчыкъ не япа? Отура. Не япты? Окъуды. Не япаджакъ? Язаджакъ. Янъы материалны анълаткъан ресимлер сыныфта асылмалы, кенджелерни ресим эсасында, оюнджакъ, предмет ярдымынен джумле тизмеге огретемиз. Схемалар, джедвеллер къулланмакъ мумкюн. Джумле тизилишинде фаркъы схема ярдымынен, я да «тири джумле» усулынен анълатмакъ мумкюн: талебелер сыранен туралар, къолларында картонда язылгъан сёзлер, оларнынъ ерини денъиштирип

догъру джумле тизиле, эр бала сёзюни окъуп, сонъ джумлени толусынен айта.

Биз исимге къошулгъан келиш, мулькиет ве хаберлик аффикслерини анълаткъан къаиделерге балалар ичюн ресимлер такъыштырдыкъ, оларнен презентацияларны азырладыкъ ве Facebook ичтимаий агъындаки «Ана тили оджаларына» группасында #грамматик_дерслер хэштеги алтында такъдим эттик, оджалар дерслерде олардан файдалана билелер.

2. Огренильген материалны пекитмек макъсадынен

мешгъулиетлер япув:

а) Репродукция (имитация,текрарлав, такълид) - талебелер оджа айткъан джумлени, шекильни текрарлайлар. Бу текрарлав джансыкъыджы олмамалы, яни оджа айтмай: «Балалар, 10 кере текрарланъыз: алды - аладжакъ. О меракълы бир къонушувны я да оюнны теклиф эте, ве балалар оюн вакъытында бу янъы къалыпны заметсиз текрарлайлар. Огренильген аффикслерни сеснен къайд этмек, оларны чешит сёзлерге къошмакъ тевсие этиле.

Нумюне балалар тарафындан автоматизм тарзында, тюшюнмей бир кереден айтылгъандже чокъ кере текрарлана. Текрарлав ичюн «Акс сада нутугъы» (приём отраженной речи) [7, с.120] усулындан файдаланмакъ мумкюн: оджа талебеге янында олгъан баладан сорамагъа буюра: Аметтен сора: «Сенде къалем бармы?». Къокъладан сора, о отурмагъа истейми? Анифеден сора: «Сен ашамагъа истейсинъми?» Бойеликнен, бала оджадан сонъ джумлени текрарлай ве текрарлав оюнгъа чевириле.

Даа бир усул - «Ресим ерине сёз»: сёзлер ерине ресимлер олгъан масалны я да икяени окъугъанда тюшюрильген сёзлерни келишкен шекильде къоймакъ керек, мисаль оларакъ, 1-нджи сыныф ичюн дерслигимизде «Мектеп ёлунда», «Ягъмур тюбюнде» икяелери киби [5].

«Дидактик икяе» - меракълы бир усулдыр. Оджа сюжетли икяе тизе, балалар оны динълейлер. Оджа икяени текрарлагъанда базы сёзлерни айтмай. Балалар тюшюрильген сёзлерни къоялар - индивидуаль я да хорнен - ве

джумлени тамамлайлар [7, с.121].

Бойлеликнен, кенджелерге къаиде айтылмайып нумюне-къалып такъдим этиле, манасы анълатыла, чокъ кере чешит оюнлар вастасынен пекитиле ве хата олмагъангъа къадар, автоматик севиегедже текрарлана

б) Талебелер къалыпта олгъан сёзлернинъ ерине башкъа бильген сёзлерни къоялар. Бу ишни де оюн шекилинде япмакъ мумкюн. Мисаль оларакъ, суаль дереджеликлерини ишлетмек ичюн оджа (я да талебе) къутугъа ресим я да предмет сакълай, къалгъанлары чешит предметлернинъ адларыны айтып къутуда не огъаныны тапалар: Бу китапмы? Бу къалемми?

Оджа чешит грамматик къалыпларны пекитмек ичюн предметлернинъ, арекетлернинъ адларыны ишлете: Китап къайда тура, Асан оны къаерге къойды, оюнджакъ аюв не япты, не япа биле, айт, сен шимди не япасынъ?

Денъишкен джедвеллер (подстановочные таблицы) ярдымынен къалып-нынъ компонентлерини авуштырмакъ мумкюн, янъы сёзлерни, янъы элемент-лерни къоймакъ. Бойле иш 10-15 дакъ-къадан чокъ олмайджакъ [14].

Окъумагъа бильген талебелерге ве буюклерге исимлерге къошулгъан аффикслерни менимсетмек ичюн Аффикслер доминосыны тевсие этемиз. Оджа картонгъа япыштырылгъан сёзлерни талебелерге даркъата, сонъ кесильген аффикслерни бирер-бирер алып окъуй, талебе, онынъ сёзюне келишкен аффикс олса, оны алып сёзге къоша ве манасыны анълата, я да джумле тизе. Бу оюнны биз Facebook-та «Ана тили оджаларына» группасында #körgezme хэштеги алтында ерлештирген эдик.

Огренильген къалып, нумюне кенълештириле, онъа эвель огренильген тюс, буюклюк бильдирген сыфатлар, сайылар, зарфлар ве иляхре сёзлер кирсетиле: Бу китап яхшымы? (балабанмы, темизми) - Э (эбет), яхшы (балабан, темиз). Я да: - Ёкъ, ярамай (кичкене, кирли).

Грамматик къалыпны пекитмек ве автоматик шекильде къулланмакъ ичюн оюнлар ярдым эте. Мисаль, ер келишининъ аффикслери пекитиле: бала

сыныфтан чыкъа, къалгъан талебелер предметни сакълайлар. Чыкъкъан бала къайта ве предметнинъ ерини тахмин эте: Долаптамы? Рале ичиндеми? Предметни тапса, о невбеттеки чыкъкъан талебе ичюн оюнджакъны сакъламакъ акъкъыны къазана. Бойле машгъулиетте эм нутукънынъ ве арекетнинъ манасы (оюнджакъ тапмакъ), эм макъсады (ер келишнинъ шекилини пекитмек) бар.

Къалыпны трансформация япмакъ -пек файдалы мешгъулиеттир, о нутукъны осьтюре, чюнки берильген нумюне гъайрыдан къурула. Мисаль, Мен чапам - Ёкъ, сен чапмайсынъ. Мында фиильнинъ 1 шахыстаки мусбет шекили экинджи шахыснынъ менфий шекилине чевириле. Менимсенильген сонъ онъа ошагъан айны къаиделерге уйгъан янъы джумле тизелер, я да айны къалыпкъа янъы сёзлерни къоялар. Оны меракълы вазифе ярдымынен пекителер.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Ресимлерни фааль къулланмагъа тевсие этиле, оджа ресимге балаларнынъ дикъкъатыны джельп эте, суаллер бере: Бу кимнинъ дефтери, кимнинъ досту? Ресим тюбюндеки сёзлерде аффикслерни тюснен, шекильнен къайд этмек, айырмакъ мумкюн.

Къалыпларны джумле ичинде къулланмагъа огретемиз, бунынъ ичюн айры ресимлерни алмакъ мумкюн. Мисаль оларакъ, мейва ве себзелернинъ ресимлерини хошаф ве шорба пиширмек ичюн такъсимлемек мумкюн, талебе вазифени беджере ве озь арекетлерини изаатлай. Я да бала портакъал данелерининъ ресимлерини чешит айванларгъа, талебелерге даркъата ве кимге бергенини айта, бойле этип келиш аффикслерини текрарлайлар.

в) Бундан эвель кечкен дерслерде менимсенильген ве янъы къалыплар айны метинде ишлетиле. Мисаль, талебелер «Биз айванат багъчасына бардыкъ» деген икяени гъайрыдан айткъанда я да «Ашханеде» диалогыны тизгенде эвель огренильген ве янъы берильген грамматика малюматларындан файдаланалар. Талебелер грамматик адисенинъ формаль аляметлеринен танышалар, оларны къыясламагъа огренелер.

Айрыджа дикъкъат тургъун бирикмелерге, нутукъта сыкъ расткельген ибарелерге бериле, оларны

джумлелерге кирсетип, лакъырды вазиетлеринде менимсейлер.

Талебенинъ эр анги хатасыны тюзетмек керекмей, акс алда бала озь фикирини айтмагъа къоркъар, достане муит, сербестлик олмалы. Бир талебе икяе эткенде къалгъанлары онъа айланып динълей. Джевап бермеге къолайджа олсун деп, оджа берген суальнинъ теркибинде талебенинъ джевабына керек олгъан сёзлер олмалы.

3. Грамматик мешгъулиетлер ве ондан эвель менимсенильген теляффуз, лексика алышкъанлыкълары лакъырды муитлерине азырлав баскъычы сайыла. Балалар сёзлерни ве оларнынъ шекиллерини, джумле тизилишини менимсеген сонъ къонушув вазиетлерине азыр олалар.

Мешгъулиетлер группаларнен

япылса, балалар буюк авесликнен чалышалар. Мисаль, группаларгъа миллий емеклерни «пиширюв» вазифеси бериле: сарма, чиберек, кобете, пиляв пиширюв тертибини айтмакъ керек. Балалар буюрылгъан иш акъкъында айталар: «Мен пирнич темизледим», «Мен къыйма машинасында эт чектим», «Манъа хамыр басмакъ авале этильди» ве иляхре.

Къонушув вазифелери меракълы олсун, деп талебелерге оюнджакълар, ресимлер, савутлар, «акъча», билетлер, микрофон ве лакъырды муитине аит олгъан башкъа керекли предметлер даркъатыла. Чешит макет къулланмакъ мумкюн (мисаль, миллий оданынъ донатувы, балалар мебельнинъ ерини денъиштирелер).

Оджа джумле тизилишинде сыкъ расткельген хаталарны козьде тутмакъ керек. Мисаль оларакъ, бойле хаталар: суаль джумлелеринде -мы, -ми дереджеликлери къоюлмай; хабер джумленинъ сонъунда дегиль; хаберлик аффикслери янълыш ишлетиле; базы манасебетчилер догъру къулланылмай (акъкъында ерине ичюн - Ватан ичюн шиир). Бойле джумлелернинъ догъру шекиллерини язып, сыныфта асмакъ мумкюн ве джумле тизюв вазифелерини чокъча бермек керек.

Лакъырды муитлерини къурмакъ ичюн роль оюнлары, интерактив усуллар, субет, музакере кечирмек мумкюн.

Бойлеликнен, къонушув алышкъан-

лыкълары энъ муим сайылгъаны се-бебинден, балаларгъа грамматиканы менимсеткенде, чешит шекиллернинъ, джумлелернинъ къонушувда белли бир фикир ифаделемек ичюн ролюни кось-терип, оларны нутукъта сербест къул-ланмагъа адым-адым огретмелимиз. Грамматик алышкъанлыкълар менимсе-нильген сонъ чокъча окъумакъ, амелий вази-фелер беджермек керек. Диалог; меракълы метинлер, актуаль мевзуда субет - дерсни джанлы этер.

Пек муим шей - бу текрарлавдыр. Базы оджалар янъы къалыпны берип оны келеджек дерслерде унуталар. Амма бу къалыпны невбеттеки дерслерде де мунтазам шекильде текрарламакъ -оджанынъ вазифеси, борджудыр.

Биз кенджелерде грамматик мелекелерни шекиллендирюв ишине озь тевсиелеримизни ачыкъладыкъ. Мевзумызнен багълы келеджекте огрениледжек меселелерни бельгилемек зарурдыр.

Балаларгъа къырымтатар тилинден эв вазифелерини беджермеге ярдым эткен ана-бабалар аз дегиль. Базы ана-бабалар, оджалар айткъанына коре, сёзнинъ шекилини анъламай экенлер, мисаль, «тутмакъ» сёзюни лугъатта тапалар, амма метинде «тута» олса, олар энди бу сёзни тапып оламай экенлер. Шу себептен М.Р. Мамутованынъ 1-нджи сыныф «Къырымтатар тили» дерслигининъ [10] лугъатында бойле сёз шекиллери айры берильген, мисаль: темизлик, темизликни (с.146). Бу догъру дегиль, лугъатта сёзлер баш келиште олмалы. Эр бир шекильни лугъатта бергендже, ана-бабаларны махсус топлап эсас грамматик къаиделерни, метинлерни анълатмакъ мумкюн.

Ортанджы ве юкъары сыныфларда грамматиканы огретюв меселеси махсус ильмий-усулий тедкъикъатны талап эте. Оджалар айткъан проблемлерден бир къач данеси: дерсликлер муреккеп, балаларнынъ бильги севиесине уйгъун кельмей, меракълы вазифелер керек, талебелерни муим олмагъан къаиделерни эзберлемеге меджбур этелер; дерсте къулланыладжакъ корьгезмелер аз.

Айтылгъан проблемлерни чезмек ичюн, фикиримиздже, окъутувнынъ

амелий ёнелиши олмалы, ана тили дерслеринде баланы лаф этмеге, къонушмагъа огретмек керек, къаиде ерине джумле, диалог, икяе тизюв вазифелери чокъча олсун. Къонушув сербест олмасы ичюн бала фразеологизмлерни, сыкъ раст кельген адет узре къулланылгъан сёз бирикмелерини билип къулланмакъ керек. Оларны бильсе диалогны къолай къурып олур.

Оджалар «Эгленджели грамматика» [16] китабыны бегенип, дерсте меракълы вазифелер бермек ичюн онынъ

девамыны истейлер.

Бойлеликнен корюнеки, грамматиканы огретюв меселеси гъает муим ве муреккеп бир меселедир. Келеджекте эр бир сыныф ичюн Программада грамматик материалны даа бир кере бакъып чыкъмакъ керек, муреккеп, къонушувгъа ярдым этмеген материалны чыкъарып алмакъ мумкюн, деп саямыз. Грамматиканы менимсев усулларыны ишлемек, корьгезмелерни азырламакъ, бу мевзуда огретюв семинарлары, Мастер-класслар кечирмек зарур.

Эдебият:

1. Алиева Л. А. Къырымтатар тилини огретюв усулшынаслыгъы / Л. А. Алиева. -Симферополь: Крымучпедгиз, 1998. - 128 с.

2. Асанова Л. Н. Балалар ичюн эсерлерде сёз чешитлери ве шекиллернинъ микъ-дары / Л. Н. Асанова // Йылдыз. - 2004. - №2. - С. 123 - 128.

3. Асанова Л. Н. Башлангъыч сыныфларда къырымтатар тилини огретювни ин-тенсивлештирюв меселеси: методик къулланма / Л. Н. Асанова. - Симферополь: Тарпан, 1999. - 88 с.

4. Асанова Л. Н. Кучюк мектеплилерге окъулгъан метнлернинъ синтактик хусуси-етлери / Л. Н. Асанова // Йылдыз. - 2004. - № 4. - С.136 - 140.

5. Асанова Л. Н. Къырымтатар тили: 1-нджи сыныф ичюн дерслик / Л. Н. Асанова. -Симферополь: Крымучпедгиз, 2008. - 144 с.

6. Бала шиирлери, пармакъ оюнлары ве раатлыкъ мешгъулиетлери / топлагъан ве тертип эткенлер: Абибуллаева Э., Белялова Л. - Акъмесджит, 2016. - 72 с.

7. Бородич А. М. Методика развития речи детей: учеб.пособие для студ. пед. ин-тов по спец. «Дошкольная педагогика и психология» / А. М. Бородич. - 2-е изд. - М.: Просвещение, 1981. - 255 с.

8. Велиуллаева А. В. Къырымтатар тили грамматикасындан джедвеллер: орта мектепнинъ 5 - 9-нджы сыныф ичюн / А. В. Велиуллаева. - Симферополь: Крымучпедгиз, 1999.- 176 с.

9. Истикъбаль басамакълары. Мектепкедже окъутув муэссиселерининъ ве къошма тасиль берюв меркезлерининъ тербиеджилери ичюн усулий къулланма. Акъмесджит: 2018. - 88 с.

10. Мамутова М. Р. Къырымтатар тили (тувгъан олмагъан): рус ве къырымтатар тиллеринде окъуткъан умумтасиль муэссиселери ичюн окъув къулланмасы. 1 сыныф - Москва: Просвещение, 2017. - 160 с.

11. Никитенко З.Н. Технология обучения грамматике в курсе английского языка для детей 6 лет в 1 классе средней школы // Иностранные языки в школе. - 1992. -№ 5-6. - С. 39 - 47.

12. Федоренко Л. П. Закономерности усвоения родной речи / Л. П. Федоренко. -М.: Просвещение, 1984. - 159 с.

13. Харахады С. И. Мектепке азырланам: мектепкедже яштаки балалар ичюн / С. И. Харахады, З. З. Касич. - Симферополь: Тарпан, 2002. - 200с.

Хасанов Н. М. Основы начального обучения грамматическому строю русского языка в школах народов тюркской группы (на материале татарской школы): дис... доктора пед. наук: 13.00.02 / Хасанов Нариман Мирсаидович. - М., 1981. - 453 с.

Хорошковська О.Н. Методика навчання укра'|'нсько'|' мови у початкових класах шкт з роайською мовою викладання. - К.: ПромЫь, 2006. - 256 с.

14. Эгленджели грамматика: 5-7 сыныф ичюн къулланма / терт. Ганиева Э. С., Сейдаметова Н. С., Яяева А. М., Нафеева Л. Б. - Симферополь: Сонат, 2000. - 96 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.