GOMOVERATRILAMIN VA SUT KISLOTASI TA’SIRLASHISH REAKSIYASINI OʻRGANISH Текст научной статьи по специальности «Фундаментальная медицина»

GOMOVERATRILAMIN VA SUT KISLOTASI TA'SIRLASHISH REAKSIYASINI O'RGANISH

Z.E.Urunbayeval, A.Sh.Saidov2, V.I.Vinogradova3

ISamarqand davlat tibbiyot instituti, Samarqand 2Samarqand davlat universiteti, Samarqand, E-mail: ziroat.urunbayeva@mail.ru 3O'zFA O'simlik moddalari kimyosi instituti, Toshkent https://doi.org/10.5281/zenodo.10841297

Hozirgi kunda butun dunyo miqyosida tibbiyot kimyosi va farmasevtik dori vositalar bazasining yangi turdagi biologik faol moddalarga bo'lgan ehtiyojini qondirish dolzarbligicha qolmoqda. Respublikamiz farmakologiya bozorining asosiy qismini import dori vositalari egallaganligi, mahsulot narxining tannarxga nisbatan bir necha barobar qimmatlashishiga olib keladi. Shu sababli raqobatbardosh mahalliy dori vositalariga bo'lgan talab kun sayin oshib bormoqda. Bu eng avvalo, dastlabki bosqich vakillari bo'lgan kimyogar tadqiqotchilar oldiga muhim vazifalarni qo'yadi [1].

Yuqoridagilardan kelib chiqgan holda izoxinolin hosilalarining sintezi katta qiziqish uyg'otdi va ilmiy izlanishlarimizni bunday strukturali moddalar sintezini ishlab chiqishga yo'naltirdik, hamda ularning strukturasini zamonaviy fizik-kimyoviy usullarda o'rnatish dolzarb masalalardan biridir.

Izoxinolin qatori alkaloidlarning modifikasiyasi tabiiy moddalardan foydalanish chegaralarini kengaytiradi va ularning biologik faolligini o'rganishga yordam beradi.

Oldingi ishlarda [2], biz gomoveratrilamin va bir qator alifatik karbon kislota tarkibidagi uglerod atomlari soniga va uning strukturaviy tuzilishiga bog'liqligini aytib o'tgan edik. Shunday qilib, gomoveratrilaminning ikki asosli yog' kislotalari bilan kondensatsiya va sikillanish reaksiyasi paytida C5 dan C10 gacha asosan maqsadli amidlar va izoxinolin hosilalar hosil bo'lgan [3], aromatik piridin kislotalar bilan kondensatlanish reaksiyasida amidlar hosil qilinigan bo'lib sikillanish reaksiyasi erituvshi muhitda olib borilganda reaksiya natijasida to'rtlamchi tuz hosil bo'lishi bilan maqsadli mahsulotga erishilmadi. Ularni olish uchun erituvchisiz muhitdan foydalanilgan va izoxinolin hosilalari hosil qilingan [4].

Bizga ma'lumki oldingi ishlarimizda izoxinolin hosilalari asosan ikki bosqichda ya'ni kondensatlanish va sikllanish asosida olib borilgan birinchi bosqich amidlanish bosqichi bulib bunda karbon kislota va amin o'zaro ta'sirlash natijasida amidlanish reaksiyasi sodir bo'ladi. Amidlarni sintez qilishning bir qancha usullari mavjud (termik, katalizator ishtirokida va boshqalar) bo'lib, eng keng tarqalgani bu termik amidlanishdir.

Ishning asosiy maqsadi bo'lmish, yangi biofaol birikmalar sintez qilish uchun sezilarli darajada farq qiluvchi turli xususiyatli ikki yoki undan ortiq farmakologik faol molekulalar yordamida amalga oshirish mumkin. Shu maqsadda, biz boshlang'ich mahsulot sifatida gomoveratrilamin va sut kislotani oldik. Birinchi bosqich amidlanish reaksiyasini termik usulda tabiiy sut kislota va gomoveratrilaminni 4 soat davomida moy hammomida 178°C da qizdirish bilan olib borildi va amidlanish natijasida 70 % unum bilan N-(3,4-dimetoksifeniletil)-2-gidroksipropanamid [12] sintez qilindi.

t0 , .

^ „ , NH2 + CH3-CH-C -^ JU J HN . O

^ OH

Ikkinchi sikllanish bosqichi Bishler-Napiralskiy reaksiyasi usuli bo'yicha N-(3,4-dimetoksifeniletil)-2-gidroksipropanamid POCl3 qo'shib, 4-6 soat teskari sovitgich o'rnatilib,

qizdirish yo'li bilan olib borildi va 7,8-dimetoksi-1-metil-1,4,5,9b-tetragidro-[1,2]okazeto[3,2-a]isozoxinolin hosil qilindi.

H3ca ^^ h3CO.

H3CO

HN 0

POCb

H3CO

NH * HCl

Sintez qilingan birikmalarning biologik faolligini bashorat qilish PASS (Prediction of Activity Spectra for Substances) kompyuter yordamida pragnoz qilindi. 6-metiluratsil hosilalarining biologik faolligini bashorat qilish PASS dasturi kompyuter yordamida birikmaning strukturaviy formulasiga muvofiq amalga oshirildi [13,14]. Bashoratning natijasi har bir faoliyat turining mavjudligi (Pa) yoki yo'qligi (Pi) ehtimolliklarining hisoblangan qiymatlari bilan faoliyat nomlari ro'yhati shaklida berilgan. Ehtimollikning qiymati P<1 ga teng.

N-(3,4-dimetoksifeniletil)-2-gidroksipropanamid

Faollik Pa Pi

5 Hydroxytryptamine release stimulant 0,871 0,007

Lysase inhibitor 0,833 0,007

CYP2C12 substrate 0,812 0,033

Feruloyl esterase inhibitor 0,787 0,013

Linoleate diol synthase inhibitor 0,757 0,008

Chymosin inhibitor 0,769 0,027

Saccharopepsin inhibitor 0,769 0,027

Acrocylindropepsin inhibitor 0,769 0,027

Membrane integrity agonist 0,766 0,043

Pa - prognoz qilinayotgan faollikning mavjudligi, Pi - mavjud emaslik e htimoli.

N-(3,4-dimetoksifeniletil)-2-gidroksipropanamid va 7,8-dimetoksi-1-metil-1,4,5,9b-tetragidro-[1,2]okazeto[3,2-a]isozoxinolin PASS (Prediction of Activity Spectra for Substances) dasturi asosida gidroksitriptaminning chiqarilishini stimulyatori, lizaza ingibitori, immunitetni ko'taradi, Membrana o'tkazuvchanligi va ubiquinol-sitoxrom-c reduktaza ingibitori spazmolitik, papaveringa o'xshash ta'sirga ega, neyromediatorlar antagonisti, yurak qisqarish kuchining o'zgarishi: musbat bo'lsa oshiradi va manfiy bo'lsa kamaytiruvchi, gistamin ajralishini kuchaytiradi, MAP kinaz stimulyatori, faollikka ega ta'sirlar bo'lishi kuzatildi.

Foydalanilgan adabiyotlar

1. Журакулов Шерзод Нияткобулович "Синтез физиологически активных соединений 1-арил- 1,2,3,4-тетрагидроизохинолинового ряда и их производных диссертация на соискание ученой степени доктора химических наук.

2. Терентьева Е.О., Хашимова З.С., Цеомашко Н.Е., Саидов А.Ш., Виноградова В.И., Азимова Ш.С. Цитотоксическая активность бис-тетрагидроизохинолинов// Журнал теоретической и клинической медицины, 2015. - №5. - С.20-23.

3. Saidov А. Sh., Mazur E. Yu., Turgunov K. K., Tashkhodzhaev B., Levkovich M. G., Vinogradova V. I. // Chem. Nat. Compd. 2014, Vol. 49, P. 503.

4. Saidov A. Sh., Alimova M., Levkovich M. G., Vinogradova V. I. // Chem. Nat. Compd. 2013, Vol. 49, P. 302.