Научная статья на тему 'ГЛОБАЛЛАШУВ ЖАРАЁНИДА “ОММАВИЙ МАДАНИЯТ”НИНГ ЖАМИЯТ РИВОЖИГА САЛБИЙ ТАСИРИ'

ГЛОБАЛЛАШУВ ЖАРАЁНИДА “ОММАВИЙ МАДАНИЯТ”НИНГ ЖАМИЯТ РИВОЖИГА САЛБИЙ ТАСИРИ Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

95
21
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Ахлоқ / маданият / жамият / глобаллашув / ―оммавий маданият‖ / таълим ва тарбия / ОАВ. / morality / culture / literacy / globalism / "mass culture" / education and Training / Media

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — А. Ж. Тошбобоев, М. Ж. Тошбобоева

Инсоният пойдо бўлгандан бошлаб бугунги тарққиѐт босқичига етиб келгунига қадар ахлоқ, манавият ва маданият унинг ажралмас бир қисми бўлиб келган. Ушбу мақалада бугунги глобаллашув асрида ахлоқий ва маънавий муносабатларнингнафадар муҳим аҳамият касб этаѐтганлиги илмий далиллар билан асослаб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

So much so that humanity reached the crack Bandit as a boslab bug, so much so that morality, spirituality and culture came to find an integral part of it.The fact that morality and spirituality play an important role in the age of globalism as it is today in the Ashbu proverb asserts that science.

Текст научной работы на тему «ГЛОБАЛЛАШУВ ЖАРАЁНИДА “ОММАВИЙ МАДАНИЯТ”НИНГ ЖАМИЯТ РИВОЖИГА САЛБИЙ ТАСИРИ»

rTOEA^AmyB ^APAEHH^A "OMMABHH MA^AHHHT"HHHr ^AMHAT PHBO^HrA CA.TEHH TACHPH

А. Ж. Тошбобоев

УзМУ мустакил тадкикотчиси

М. Ж. Тошбобоева

Термиз давлат университети магистранти

АННОТАЦИЯ

Инсоният пойдо булгандан бошлаб бугунги тарккиёт боскичига етиб келгунига кадар ахлок, манавият ва маданият унинг ажралмас бир кисми булиб келган. Ушбу макалада бугунги глобаллашув асрида ахлокий ва маънавий муносабатларнингнафадар мухдм ахамият касб этаётганлиги илмий далиллар билан асослаб берилган.

Калит сузлар: Ахлок, маданият, жамият, глобаллашув, "оммавий маданият", таълим ва тарбия, ОАВ.

ABSTRACT

So much so that humanity reached the crack Bandit as a boslab bug, so much so that morality, spirituality and culture came to find an integral part of it.The fact that morality and spirituality play an important role in the age of globalism as it is today in the Ashbu proverb asserts that science.

Keywords: morality, culture, literacy, globalism, "mass culture", education and Training, Media.

Барчамизга яхши маълумки бугунги глобаллашув даврида халкларни хар-хил ёд гоялардан химоя килиш, унинг ахлокий ва маданий софлигини саклаб колиш энг мухим вазифага айланмокда. Барча ахлокий харакатларнинг ягона максади - инсонга эзгулик йулини курсатишдир. Агар ахлокий тубанлашса, инсон эркинликдан йироклашади. Бизнинг назаримизда, ахлокка ростлик, сотилмаслик, тугрилик ва калбнинг ахлокий даражасидаги аниклик хосдир. Аммо инсон табиати гумрохликка мойил булиб, бу сифатларни тулалигича кабул кила олмайди. Ишонч билан тасдикланиб турадиган, мухаббат билан озиклантириладиган ахлок соф, эзгуликка, покликка эврила боради{1}. Бундан куриниб турибдики

April, 2022

487

инсонник ахлокий жихатдан тубанлашиши бу жамиятда маънавий кашшокликни юзага келдтиради.

Арасту "Ахлоки Кабир" яъни "Катта ахлок китоби" асарида ахлокнинг мазмун-мохияти хакида куйидагиларни ёзади: "Гапнинг лундасини айтсак, ахлок сиёсатнинг таркибий кисмидир. Чиндан хам муайян ахлокий фазилатларга эга булмаган, яъни муносиб булмаган одам (таникли жамоат арбоби сифатида) фаолият курсатиши мумкин эмас. Муносиб одам булмок -фазилатлар эгаси - фозил булмок, демакдир"{2}. Бу фикрлардан маълум буладики, ахлок узликни англаш, ватанпарварлик, миллий гурур, тарихий хотира, маънавий баркамоллик каби туйгу ва тушунчалар билан узвий боглик холда шаклланади. Чунки, ахлок айнан ана шу рухий-ижтимоий ходисалар оркали ойдинлашади, умуминсоний кадриятларнинг тарихий бир булагига айланади. Айни шу маънода, Арасту "Ахлокдй фазилат лаззатланиш ва азобларда акс этади: зеро лаззатланиш учун ёмонлик килсак, унда азобланмаслик учун гузал ишлардан бош тортамиз"{3} деб ёзади.

Арастудан кейин Шаркда Форобийчалик улкан зот майдонга чикмаган. Форобий уз билими, маънавияти, фикр доирасининг кенглиги билан Шаркда катта шухрат козонган ва унга Арастудан кейинги йирик мутафаккир -"муаллим ас-соний" - "иккинчи муаллим" деган унвон берилган. Форобий бахт-саодат фазилатга ташкаридан ёпиштирилган ёки юкланган амал булмасдан, балки унинг уз жинсидан ва зотнинг умумийлигидан чиккан сифатий холати эканлигини исботлашга харакат килади. Зеро, бахт - инсоннинг уз ички борлигидан коникиш хисси, хаётдан завкланиши ва инсонийлигидан мамнун булишдир{4}. Бундан куринадики, инсон узини канчалик урганса, идрок килса, шунчалик ахлокан покланиб боради.

Маданият тушунчаси эса инсонлар фаолият, хатти-харакат ва одамлар орасидаги алокалар дастурларини узига жамлаб, уларни авлоддан авлодга узатади ва янгилаб туради"{5}. Шундай экан жамият аъзолари барча хатти-харакатлари ахлокий коидаларга ва маънавий етукликка асосланиши лозим булади.

Бугунги глобаллашув даврида халкларнинг маънавий ривожланишига энг катта таасир курсатадиган омил бу "Оммавий маданият" хисобланади. Купчилик Гарб файласуфлари (Ф. Ницше,О.Шпенглер, М. Вебер, Н. Бердяев, З. Фрейд, Э. Фромм, К. Юнг, Дж. Бентам, Д. Рисмэн, Ф. Ливис, Д. Томпсон, Р. Вильямс, Р. Хоггарт) "оммавий маданият"ни негатив бахолаганлар, уни халк маданиятлари анъанавий

April, 2022

488

шаклларининг урнига келган махсус маданият типи деб караганлар.

Оммавий маданият хакида гап кетаркан, бу борада кучли танкидий концепцияни олдинга сурган таникли испан файласуфи Хосе Ортега-и-Гассет карашларига тухталмаслик мумкин эмас. Унинг фикрига кура жамият узига хос, ноёб фазилат эгалари булган сара кишилардан иборат озчиликка ва бир-биридан деярли фарк килмайдиган, шахсий киёфаси ва иктидори куринмайдиган купчиликка, яъни оммага ажратилади. Шахарларда ахоли сонининг тез ортиши ва тор ихтисослашув "оммавий инсонни" вужудга келтирди, маданият имкониятларини кучсизлантирди ва цивилизацияни рухан барбод килди. Вахоланки, бу хулосада испан файласуфи ёлгиз эмас. Унинг бу фикрлари аввало О.Шпенглернинг цивилизация инкирозининг белгилари сифатида санаб утган "индустрия тараккиёти, улкан шахарларнинг вужудга келиши, жамиятнинг инкирозга учраши, одамларнинг киёфаси йук "омма" га айланиши" хакида гоялари билан жуда уйгундир.

Австрия рухшуноси З.Фрейд ва бошка купчилик тадкикотчиларнинг кузатишларига кура хам "оммавий маданият"да истеъмолчини кандай килиб булмасин "ишонтириш, унга уз гояларини юктириш", унинг онг остига таъсир этиш механизмлари амал килади. У катта залда поп музика эшитаркан ёки кино кураркан, уйида утириб телевизор кураркан, "оммавий кайфиятини" узига сингдиради. Натижада инсон узлигини саклай олмай колади, оммага сингиб, коришиб кетади, унинг элементларидан бирига айланади. Айни шу маънода Ницше бу маданият мазмунини "демократик мазмун" деб атаган булса керак.

Аввало омма диккатини жалб этишга интилишдан иборат бу жараён маданият асарларини саноат ишлаб чикариш жараёнига айланади. Шунингдек, илгарилари аввало санъат асари булиб, кейин сотувга чиккан нарсалар оммавий маданиятда факат товарга айланди. Шу маънода "Оммавий маданият" асосчилари Голливуд (АКЩ) бизнесменлари булганлари бежиз эмас. ^ар кандай бошка товарлар каби бу товарлар хам уз бозорига эга булишга ва уни тобора кенгайтиришга интилади. Барча товарлар каби оммавий маданият товарлари хам харидоргир булишга интилади. Бунинг учун у аввало купчилик омма кундалик кизикиш эхтиёжларини хисобга олади. Бу йулда у СПИД, наркотиклар, табиатдаги катаклизмалар, йирик техноген катастрофалар, терроризм, агрессия, дахшат каби уткир мавзулардан кенг фойдаланади, шунингдек, ур-сур (боевик), дахшат мавзуларидаги триллерлар хам харидоргир хисобланади. Бу мавзудаги асарлар одатда тамошабин учун узига хос наркотикка айлана

April, 2022

489

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-2-487-492

боради. Охир окибатда "оммавий маданият" инсонни дийдаси каттик, атрофида содир булаётган огир ахволга, зуравонликларга бефарк жонсиз, хиссиз биороботга айлантиради.

Оммавий маданиятнинг сюжетлари эса, улар кайси жанрда (детектив, ишкий роман, саргузашт) эканидан катьий назар, одатда деярли бир хил формула асосида яратилади: "асар" кахрамони кийин вазиятга тушиб колади, кейин бир амаллаб бу вазиятдан чикиб кетади. Ва, аксинча, оммавий маданият хили канча мустахкам карор топса, яъни оммалашса, унинг таъсир кучи, обруси хам шунчалик ортади. Натижада у инсон маънавий дунёсини узи хохлаганча бошкариш имкониятига эга булади. ОАВ ёрдамида у ёки бу мафкурани утказмокчи булган сиёсатчилар хам, товарларини реклама килиш оркали уз бозорини кенгайтириш максадини кузлаган ишлаб чикарувчилар хам унинг шу жихатидан фойдаланадилар.

Узбекистон Республикаси биринчи Президенти И.А. Каримов ёшларни очик ахборот олиш даврида хукм сураётган умумбашарий маънавий кризисдан асраш муаммосига алохида эътибор каратгани хам ушбу масаланинг накадар жиддийлиги ва долзарблигини курсатган эди: "Кейинги йилларда куплаб намойиш этилаётган жангарилик фильмларини олайлик, бу фильмларни купчилик, айникса, ёшлар марок билан куради, чунки одамзот табиатан мана шундай туполонларни томоша килишга мойил. Афсус билан таъкидлашимиз лозим: тарих тажрибаси шундан далолат берадики, инсон табиатидаги инсонийликдан кура вахшийлик, ур-йикит инстинкглари, яъни хатти-харакатларини кузгатиб юбориш осонрок. Онги шаклланиб улгурмаган аксарият ёш томошабинлар бундай фильмлардан купинча турли ёвузлик, йирткичлик, шафкатсизликларни урганади, холос. Натижада уларнинг дийдаси котади, калбидан тошбагирлик, зуравонлик, ахлоксизлик каби иллатлар жой олганини узи хам сезмай колади. Хдтто шундай томоша ва фильмларнинг кахрамонларига кур-курона таклид килишни истайдиган йигит-кизлар хам топилади. Чунки улар бундай уйдирма талкинлар таъсирида кул ураётган иши кандай аянчли окибатларга олиб келишини тушуниб етмайди".{6} Бундан бир неча йил олдин айтилган бу сузлар бугун хаётимизнинг хар бир боскичига шиддат билан кириб келаётганига гувох булмокдамиз. Биргина ойнаи- жахон оркали фарзандларимизни бугунги маънавий дунёсига курсатилаётган салбий реклама роликлари келажакда уларни танлов имкониятларини хар томонлама чеклаб куйишга олиб келади

April, 2022

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-2-487-492

"Оммавий маданият" одатда аввало уз буш вактини кандай утказишни билмайдиганлар диккатини узига тортади. У енгил кабул килинадиган, инсон кунглини хушлайдиган хаёллар, гузал манзаралар ва сароб дунёсига олиб киради, унга дам берадиган, унга шахсан йуналтирилган жихатлари билан кишига ёкади. Боз устига кундалик муаммоларга оригинал ва жуда енгил хозиржавоблиги билан хали чиникмаган катта купчилик онгини забт этади. "Оммавий маданият"нинг "вактичоглик килиш санъати", "чарчокка карши" санъат ёки ярим маданият каби номларни олгани хам шунинг туфайлидир. Шунинг учун хам бугунги жамиятга энг катта тахдид бу замонавий телекамуникатция имкониятларидан нотугри фойдаланиш десак муболага булмайди

Хулоса килиб айтадиган булсак бугунги кунда жмият хаёти йил сайин эмас, балки сония сайин узгариб бормокда. Шундай глобаллашув даврида юксак маънавиятли халкни тарбиялаш хар качонгидан хам мухим ахамият касб этмокда. Бугун нафакат ахлок ва маданият балки юкак эътикод ва кучли билимга эга булиш замаон талабига айланмокда. Бунинг учун биринчи галда фарзандларимизнинг оиладаги тарбиясига алохида эътибор каратиш лозимлиги, таълим муассасаларида укитилаётган дарсликларни мазмунига, педагогларнинг укитишнинг янги технологиялардан фойдаланиш махоратига богликдир. Замановий дунёда ахборотдан тугри фойдаланиш ёшларда мафкуравий иммунететни янада мустахкамлаш хар биримизнимнг кундалик вазифамизга айланиши лозим. Шундагини биз бугунги глобаллашув замонида уз кадриятлари ва меросига эга булган халк сифатида узлигимизни саклаб коламиз.

REFERENCES

1. Геффдинг Г. Этика, или наука о нравственности: Изложение этических принципов и их применение к различным житейским отношениям. - М.: Изд.3 Издательство ЛКИ, 2012. - 400 с.

2. Арасту. Поэтика. Ахлоки кабир. Риторика. - Тошкент: Янги аср авлоди, 2011.

3. Ахелис Т. Этика. История этики и критика ее систем. Явления нравственности. Принципы нравственности. Этика Либроком 2011. - 112 с.

130 б.

4. Абулла Шер. Ахлокшунослик. Укув кулланма . - Тошкент: Янги аср авлоди, 2003. - 208-214 б.

April, 20221 ©

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-2-487-492

5. Можейко М.А. Культура // Новейший философский словарь: 3-е изд., исправл. - М.: Книжный Дом. 2003.— 1280 с.

6. Каримов И.А. Ватан равнаки учун хдр биримиз масъулмиз. 9-жилд, -Тошкент: Узбекистан, 2001. - Б.74-75.

7. Мухамеджанова Л.А.(2021) "Тенденции изменения этических норм в информационном обществе". Материалы конференции Социальная реальность виртуального пространства. С. 48-54

8. Мухамеджанова Лалихон Ашуралиевна, Асадуллина Гузелия Рауфовна, Ермоченко Константин Павлович, Шкуран Оксана Владимировна, Ивентьев Сергей Иванович. (2021) "Социальная истина и духовно-нравственная сфера человека" С.111-118

April, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.