Научная статья на тему 'ГЛОБАЛЛАШУВ ВА ИҚЛИМ ЎЗГАРИШИ ШАРОИТИДА АГРОКЛАСТЕРЛАР МОЛИЯВИЙ САМАРАДОРЛИГИ ТАҲЛИЛИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ'

ГЛОБАЛЛАШУВ ВА ИҚЛИМ ЎЗГАРИШИ ШАРОИТИДА АГРОКЛАСТЕРЛАР МОЛИЯВИЙ САМАРАДОРЛИГИ ТАҲЛИЛИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
молиявий кўрсаткичлар / самарадорлик мезони / такомиллаштириш тамойиллари / иқтисодий самарадорлик / пахта-тўқимачилик кластерлари / самарадорликни баҳолаш / баҳолаш услубиёти.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Очилов Илҳом Сайиткулович

Ушбу мақолада глобаллашув ва иқлим ўзгариши шароитида агрокластерлар молиявий самарадорлиги таҳлилини такомиллаштириш масалалари, жумладан, пахта-тўқимачилик кластерлари молиявий фаолиятига таъсир этувчи омилларни эконометрик баҳолаш услубиёти ишлаб чиқилган ҳамда самарадорлик молиявий механизмини такомиллаштириш юзасидан амалий таклиф ва тавсиялар тайёрланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ГЛОБАЛЛАШУВ ВА ИҚЛИМ ЎЗГАРИШИ ШАРОИТИДА АГРОКЛАСТЕРЛАР МОЛИЯВИЙ САМАРАДОРЛИГИ ТАҲЛИЛИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ»

«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: MUAMMO VA YECHIMLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY

ГЛОБАЛЛАШУВ ВА ЩЛИМ УЗГАРИШИ ШАРОИТИДА АГРОКЛАСТЕРЛАР МОЛИЯВИЙ САМАРАДОРЛИГИ ТА^ЛИЛИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ

Очилов Ил^ом Сайиткулович

ТДАУ доценти, и.ф.н. https://doi.org/10.5281/zenodo.11402593

Аннотация. Ушбу мацолада глобаллашув ва ицлим узгариши шароитида агрокластерлар молиявий самарадорлиги таулилини такомиллаштириш масалалари, жумладан, пахта-туцимачилик кластерлари молиявий фаолиятига таъсир этувчи омилларни эконометрик бауолаш услубиёти ишлаб чицилган цамда самарадорлик молиявий механизмини такомиллаштириш юзасидан амалий таклиф ва тавсиялар тайёрланган.

Калит сузлар: молиявий курсаткичлар, самарадорлик мезони, такомиллаштириш тамойиллари, ицтисодий самарадорлик, пахта-туцимачилик кластерлари, самарадорликни ба^олаш, ба^олаш услубиёти.

Кириш. Маълумотларнинг кандайлигига караб эконометрик модел тузилади, яъни агар маълумотлар кесишувчи булса, айнан шу маълумотларга мос келувчи модел, ёки вактли катор маълумотлари булса уни тулик намоён этувчи модел танланади. Аввало, ушбу маълумотлар фарклари ва хусусиятларини тахлил килиб оламиз.

Кесишувчи маълумотлар деб, айнан бир курсаткичнинг бир пайтда турли худудларда содир булганлигига айтилади. Кесишувчи маълумотлар тизимида танланма кузатув мухим урин тутади. Танланма кузатувда биз биламизки, бош туплам ва танланма туплам орасида репрезентатив хатолар булиши мумкин. Агар маълумотлар танланма кузатув оркали эмас, тегишли ташкилотлар маълумотлари асосида умумлаштирилса, айнан мос худудлар булиши талаб этилади.

Вакт буйича тартибланган каторлар вактли каторлар дейилади. Иктисодиётда жуда куплаб молиявий-иктисодий курсатикчлар вактли каторларга киради. Эконометрикада энг куп кулланиладиган статистик катор бу вактли катор маълумотлари булиб, баъзи адабиётларда динамика каторлари деб хам юритилади.

Эконометрикада вактли каторлар билан ишлаш баъзан кийинчилик тугдириши мумкин. Вактли каторлар узгаришига таъсир этувчи омиллар жуда куп булиб, уларни модел холатида тасвирлашдан аввал уларнинг хусусиятлари мукаммал тахлил килиниши лозим, яъни мавсумийлик, автокоррелация, стационарлик тулик текширилганидан сунг моделга куйилади.

Пахта-тукимачилик кластерлари молиявий фаолиятини статистик тадкикоти ва эконометрик моделлаштириш уларнинг ялпи хосил ва уртача хосилдорлик самарасини оширади.

Илмий тадкикот учун куйидаги икки гипотеза шакллантирилди:

Hi: пахта-тукимачилик кластерлари ялпи косили ер майдони, кишлок хужалигига сарфланган маблаглар, саноатга сарфланган маблагларга купрок боглик.

H2: пахта-тукимачилик кластерлари х,осилдорлиги техника харид килиш, сув тежовчи технологияларни жорий килишга, ердан фойдаланиш ва узлаштиришга сарфланган инвестициялар х,ажми таъсирида ортади.

«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: MUAMMO VA YECHIMLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY

Мазкур гипотезаларни исботлаш учун "Энг кичик квадратлар" методидан фойдаланиб, куп омилли регрессион модел ишлаб чикилди ва Гаус Марков шартларига текширилади.

Моделлар тах,лили учун республикамиздаги 136 та пахта-тукимачилик кластерлари молиявий маълумотлари жамланди ва тах,лил килинди.

Адабиётлар та^лили.

Аграр сохд молиявий фаолият курсаткичларини статистик урганиш хдмда уларни бах,олаш муаммолари Мустакил Давлатлар Х,амдустлиги мамлакатлари тадкикотчиларидан А.В.Афанасьева, А.Н.Середкин, Б.И.Смагин, Г.Л.Виноградова, И.И.Леньков, Н.А.Дегтярева, Т.М. Ярковава бошкалар томонидан тадкик этилган.

Узбекистон Республикасида аграр сох,а иктисодиётини урганиш, фермер хужаликларини ижтимоий-иктисодий ташкил этиш, молиявий фаолият курсаткичлари самарадорлигини бах,олаш Т.Ш.Шодиев, Б.Б.Беркинов, А.Абдуганиев, Х.Д.Хужакулов, М.Х.Маматкулов, Н.Х.Рашитова, Б.К.Утановва бошка олимлар томонидан урганилган хдмда тадкик этилган.

Мазкур тадкикотларда тегишли илмий янгиликлар ишлаб чикилган, аммо кластерларнинг молиявий фаолияти, хусусан, маълум бир таркибий узгариш шароитида курсаткичларнинг узаро богликлигини бахолаш урганилмаган.

Bruce E.Hansen томонидан ёзилган "Econometrics" укув кулланмасида "Куплаб иктисодий маълумотлар статистик кузатишлар асосида жамланиб, шакллантирилади, тажриба асосида эса ижтимоий ва илмий маълумотлар тупланади" деб, фикр билдирилган.

Маълумотлар микдор ва сифат маълумотларига булинади. Микдор маълумотлари улчов бирликлари билан берилса, сифат маълумотлари бирликка эга булмайди. Сифат маълумотларини моделга киритишда dummy variables дан, яъни сохта узгарувчилардан фойдаланамиз.

Тадкикот методологияси. Тадкикот жараёнида анализ ва синтез, тизимли ёндошув, статистик ва молиявий тахлилнинг солиштириш, туркумлаш, гурухлаш, мутлок ва нисбий микдор усуллари кулланилди.

Та^лил ва натижалар.

Етиштирилган пахта хом ашёсига ер майдони, кишлок хужалигига ва саноатга киритилган маблагларнинг узаро богланиш йуналиши ва зичлигини аниклаш учун коррелограмма хосил килинади.

0 10,000 20,С 00 0 500,000 1000 000

У 2 - йг-- -50,000

20,000 -10,000 - • . • if- х1 • •• т-

т * • ^ • x2 • •ji -1000000 -500000

500,000 - • • • • • x3

0 50,000 100, 00 0 500000 1000 000

2-расм. Етиштирилган пахта хом ашёси билан ер майдони ва киритилган маблаFларнинг узаро корреляцион майдони

«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: MUAMMO VA YECHIMLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY

Пахта экилган ер майдони ва етиштирилган хосил уртасида тугри чизикли кучли богланиш мавжудлиги кузатилмокда. ^ишлок хужалигига киритилган ва санотга йуналтирилган маблаглар билан ялпи хосил уртасида тугри чизикли кучсизрок корреляция мавжуд. Коррелограмма оркали корреляция коэффициентини аниклаш имкони йук.

1-жадвал

Етиштирилган пахта хом ашёси билан ер майдони ва киритилган маблаFлар корреляцияси

Variables_(1)_(2)_(3)_(4)

2021 йилда етиштирилган пахта хом ашёси, 1.000

тонна

Ер майдони, гектар 0.847 1.000

^ишлок хужалигига киритилган маблаг, млн. 0.191 0.255 1.000

сум

Саноатга киритилган маблаг, млн. сум 0.219 0.190 0.181 1.000

Ер майдони ва етиштирилган пахта хом ашёси уртасидаги корреляция 0,84 га тенг. Назарияга кура, корреляция коэффициентининг бирга якин булиши кучли тугри богланишни ифодалайди. Демак, пахта хосили учун ер майдони энг асосий омилдир. Бу мантикан хам асосли булиб, ер майдонининг куплиги экстенсив усул буйича куп микдорда пахта хосилини олишга таъсир этади.

2-жадвал

Етиштирилган пахта хом ашёси билан ер майдони ва киритилган маблаFлар регрессион модели

2021 йилда етиштирилган пахта хом ашёси, тонна Coef. St.Err. t- value p- value [95% Conf Interval] Sig

Ер майдони, гектар .782 .059 16.68 0 .872 1.106 ***

^ишлок хужалигига .108 .044 2.70 .0 .066 .091 ***

киритилган маблаг, млн. сум

Саноатга киритилган маблаг, .110 .045 2.41 .0 .017 .085 ***

млн. сум

Constant 1.07 .539 1.98 .0 .003 2.137 ***

Mean dependent var

R-squared

F-test

Akaike crit. (AIC)

9.893 SD dependent var 0.629

0.722 Number of obs 123

103.001 Prob> F 0.000

84.646 Bayesian crit. (BIC) 95.895

***

p<.01, **p<.05, *p<.1

lnY1=1.07+0.782lnX1+0.108ln X2+0.110 X3 (1)

Пахта ер майдони кушимча бир фоизга ортса, етиштирладиган пахта хом ашёси республикада кушимча уртача 0,782 %га купаяди. ^ишлок хужалигига киритиладиган маблагнинг бир фоизга кушимча купайиши пахта хосилдорлигини кушимча 0,108 фоиз усишига сабаб булади.

Х,осил булган моделлар буйича туртта «Navbahor Tekstil» MChJ, «Bаht-Textile» MChJ, «Mашqand Sifat Tekstil» MChJ, «Samarqand Kamalak Invest Tekstil» MChJ кластерларидаги уртача хосилдорликнинг прогноз кийматларини ARIMA методи билан ишлаб чикамиз.

«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: MUAMMO VA YECHIMLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY

3-жадвал

2018-2022 йиллардаги уртача хосилдорлик буйича маълумотлар, ц/га

Йиллар «Navbahor Tekstil» MChJ «Baht-Textile» MChJ «Maroqand Sifat Tekstil» MChJ «Samarqand Kamalak Invest Tekstil» MChJ

2018 23 26 26 26

2019 24 27 27 27

2020 26 28 28 30

2021 30 29 32 34

2022 32 32 36 36

«Navbahor Tekstil» MChJ кластерида 2022 йилда уртача хосилдорлик 32 ц/га ва «Baht-Textile» MChJда 32 ц/га булган булса, «Маroqand Sifat Tekstil» МChJда 36ц/га ва «Samarqand Kamalak Invest Tekstil» МChJдa 36ц/га хосилдорлик кузатилган.

ARIMA методи "Энг кичик квадратлар" усулида эмас, балки Maximoom likelihood усулида амалга оширилади. Maximoom likelihood усули дастлаб Карл Фридрих Гаус, Пиер Симон Лаплас, Торвард Тиллар илмий тадкикотларида кузатилган.

«Navbahor Tekstil», «Baht-Textile», «Мaroqand Sifat Tekstil» ва «Samarqand Kamalak Invest Tekstil» MChJ уртача хосилдорлик маълумотларида иккинчи тартибли станционарлик мавжудлиги аникланди.

"Stata" дастуридан фойдаланиб, ARIMA методини куллаб, 2024-2030 йиллар учун ишончли прогноз кийматлари аникланди.

4-жадвал

2024-2030 йиллардаги уртача хосилдорлик буйича прогноз маълумотлари, ц/га

Йиллар «Navbahor Tekstil» MChJ «Baht-Textile» MChJ «Maroqand Sifat Tekstil» MChJ «Samarqand Kamalak Invest Tekstil» MChJ

2024 39.0 36.7 36.9 36.8

2025 40.1 37.8 37.4 37.1

2026 41.5 38.1 39.1 37.8

2027 41.9 39.6 41.8 37.9

2028 42.6 41.2 43.5 38.1

2029 45.0 43.6 44.1 38.3

2030 46.5 45.4 45.7 41.8

2030 йилга бориб кластерларда ишлаб чикилган модел натижаларини куллаганда уртача хосилдорлик 45,7 ц/га тенг булиши аникланди.

Хулоса ва таклифлар.

Узбекистон Республикасида пахта хосилдорлиги ва ялпи хосилига таъсир этувчи омилларни ва прогнозларини ишлаб чикиш максадида 136 та кластерлар маълумотлари буйича утказилган илмий тадкикот натижасида куйидаги хулоса ва таклифлар шакллантирилди:

1. "Stata" дастуридан фойдаланиб утказган эконометрик тахлилларимиз натижасида агрокластерлар томонидан етиштириладиган пахта ялпи хосилига экиладиган ер майдони, кишлок хужалиги ва саноатга сарфланадиган маблаFлар мос равишда 0,84; 0,19; 0,21 корреляцияга эга булиб, мазкур учта омилнинг ялпи хосил узгаришига 72% таъсир этиши аникланди.

«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: MUAMMO VA YECHIMLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY

2. Танлаб олинган учта омилнинг ялпи хосилга таъсири "Энг кичик квадратлар" методи буйича моделлаштирилганда Гаус Марковнинг барча шартларига мос келди ва ишончли модел хосил килинди. Натижада пахта ялпи х,осилининг узгариши пахта экиладиган ер майдонига юкори даражада боFлик булиши исботланди. Яъни ер майдонининг 1%га ошиши ялпи х,осилнинг 0,78% ортишини таъминлайди. Саноатга сарфланадиган маблагларнинг 1%га ортиши ялпи хосилнинг 0,11%га хамда кишлок хужалигига сарфланадиган маблагларнинг 1%га ортиши ялпи хосилнинг 0,108% купайишини таъминлайди.

3. Кластерлар томонидан етиштирладиган пахта хосилининг йиллик уртача х,осилдорлигини жалб килинган инвестициялар оркали янада купайтириш мумкинлиги илмий тадкикот асосида исботланди. Бунда сув тежовчи технологияларни жорий килишга купрок инвестиция килиниши натижасида уртача х,осилдорлик 0,27%га ортади. Ердан фойдаланиш ва узлаштиришга нисбатан камрок инвестиция киритилиши максадга мувофик. Чунки уртача хосилдорлик хамда ердан фойдаланиш ва узлаштириш уртасида тескари корреляция мавжуд.

4. Ишлаб чикилган моделлар курсаткичлари хамда ARIMA моделидан фойдаланиб, «Navbahor Tekstil» MChJ, «ВаЫ;-ТехШе» MChJ, «Mашqand Sifat Tekstil» MChJ ва «Samarqand Kamalak Invest Tekstil» MChJ кластерларининг 2024-2030 йиллардаги уртача хосилдорлиги прогноз килинганда 2030 йилда уларнинг х,ар бири уртача 45,7 ц/га х,осилдорликка эришиши прогноз килинди.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 28 январдаги "2022-2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегияси" тугрисидаги ПФ-60-сон Фармони, 2022 йил 29 январь.

2. Beckman, J., Countryman, A. (2021). The Importance of Agriculture in the Economy: Impacts from COVID-19. Am. J. Agric. Econ. 103 (5), 1595-1611. https://doi.org/10.1111/ajae.12212.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

3. Meo M.S., Khan V.J., Ibrahim T.O., Khan S., Ali S.,. Noor K. Asymmetric impact of inflation and unemployment on poverty in Pakistan : new evidence from asymmetric ARDL cointegration, Asia Pacific, J. Soc. WorkDev. 00 (2020) 1-16.

4. А.В.Афанасьева, Статистическая оценка динамики производства сельскохозяйственной продукции в системе государственного регулирования продовольственного рынка. Автореф. дисс. на соис.канд. экон. наук. - Самара.2008. -26с.

5. Леньков И.И. «Моделирование прогнозирование экономики агропромышленного комплекса» - Монография. Минск:БГАТУ -2011 г. 228 с.

6. Шадиев Т.Ш. Проблемы моделирование развития сельского хозяйства (на примере Узбекистана). Дисс.док.эк.наук. -М.: 1988. - 380 с.

7. Беркинов Б.Б., Амиров Л.Ф. Методические аспекты анализа и оценка эффективности финансово-экономических показателей отраслей аграрного сектора Узбекистана / Journal of Economics. - 2022.№2.

8. Очилов И.С. (2022). Трансформация ва ракамли иктисодиёт шароитида агрокластерлар самарадорлиги тахлилини такомиллаштириш. Монография. "Ozkitob savdo nashriyot matbaa ijodiy uyi" нашриёти. Тошкент: 2022. Б 172.

«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: MUAMMO VA YECHIMLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY

9. Очилов И.С. (2023). Агрокластерларнинг ташкилий-ик;тисодий ва молиявий тахлили. Бизнес-Эксперт. 2023. №4. Б 12-15.

10. Очилов И.С. (2023). Узбекистон кластерларида мезонин молиялаштириш тахлили. AgroIlm. 2023. №5 [94]. Б. 94-96.

11. Ochilov I.S. (2023). Improving the analysis of the mezzanine financing in Uzbekistan clusters. The American Journal of Management and Economics Innovations. 2023. Volume 05. Issue 09. pp. 25-29.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.