Научная статья на тему 'ГАНДБОЛЧИ-ТАЛАБАЛАРДА ТАНАНИ ЧАП ВА ЎНГ ТОМОНГА АЙЛАНТИРИШ ТАЪСИРИДА ВАҚТ-ОРАЛИҚНИ ФАРҚЛАШ РЕАКЦИЯЛАРИНИНГ ЎЗГАРИШ ДИНАМИКАСИ'

ГАНДБОЛЧИ-ТАЛАБАЛАРДА ТАНАНИ ЧАП ВА ЎНГ ТОМОНГА АЙЛАНТИРИШ ТАЪСИРИДА ВАҚТ-ОРАЛИҚНИ ФАРҚЛАШ РЕАКЦИЯЛАРИНИНГ ЎЗГАРИШ ДИНАМИКАСИ Текст научной статьи по специальности «Фундаментальная медицина»

CC BY
25
4
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Fan-Sportga
Ключевые слова
ГАНДБОЛЧИ ТАЛАБАЛАР / ВАқТ ОРАЛИқНИ ФАРқЛАШ / ЧАМАЛАШ

Аннотация научной статьи по фундаментальной медицине, автор научной работы — Мўминов А.Ш.

Мазкур мақолада, гандболчи талабаларда вақт оралиқни фарқлаш реакцияларининг ўзгариш динамикасини назорат қилинган. Белгиланган вақт оралиқ чегарасига сони тинч ҳолатда ҳам, танани чап ва ўнг томонларга айлантириш таъсирида ҳам ривожланганлги кузатилган.В данной статье приводятся данные о динамике изменений во времени реакций студентов гандболистов. Отмечено, что установленный интервал времени вырабатывался как в покое, так и под влиянием поворотов туловища влево и вправо.This article traced the dynamics of changes in the time varying reactions of students in handball. It was noted that the set time interval was worked out both at rest and under the influence of torso turns to the left and right.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ГАНДБОЛЧИ-ТАЛАБАЛАРДА ТАНАНИ ЧАП ВА ЎНГ ТОМОНГА АЙЛАНТИРИШ ТАЪСИРИДА ВАҚТ-ОРАЛИҚНИ ФАРҚЛАШ РЕАКЦИЯЛАРИНИНГ ЎЗГАРИШ ДИНАМИКАСИ»

Техника, тактика и методика спортивной тренировки

Катта укитувчи А.Ш. МУМИНОВ1

Узбекистан давлат жисмоний тарбия ва спорт университети, Чирчик шахри, Узбекистон

Муаллиф билан ботланиш учун:

abror_handbaH@gmaH.com

ГАНДБОЛЧИ-ТАЛАБАЛАРДА ТАНАНИ ЧАП ВА УНГ ТОМОНГА АЙЛАНТИРИШ ТАЪСИРИДА ВАЦТ-ОРАЛИЦНИ ФАРЦЛАШ РЕАКЦИЯЛАРИНИНГ УЗГАРИШ ДИНАМИКАСИ

Аннотация

Annotation

В данной статье приводятся данные о динамике изменений во времени реакций студентов-гандболистов. Отмечено, что установленный интервал времени вырабатывался как в покое, так и под влиянием поворотов туловища влево и вправо.

Ключевые слова: студенты-гандболисты, реакция, динамика, разница во времени, оценка, координация.

Мазкур маколада, гандболчи-талабаларда вакт-ораликни фарклаш реакцияла-рининг узгариш динамикаси назорат килинган. Белгиланган вакт-оралик чегарасига сони тинч ^олатда х,ам, танани чап ва унг томонларга айлантириш таъсирида х,ам ривожланганлги кузатилган.

Калит сузлар: гандболчи-талабалар, реакция, динамика, вакт-ораликни фарклаш, чамалаш, координация.

This article traced the dynamics of changes in the time-varying reactions of students in handball. It was noted that the set time interval was worked out both at rest and under the influence of torso turns to the left and right.

Key words: handball students, reaction, dynamics, time difference, assessment, coordination.

CM CM

о

CM

ro та t

0 ü w

1

Долзарблиги: Спорт уйинларида ижро этиладиган техник-тактик усуллар натижадорлиги харакатлана-ётган объектни (туп, жамоадош ва ракиб уйинчи) кузатиш, унинг тезлиги ва йуналишини чамалаш, вазиятни тахлил килиш, вакт-ораликни фарклаш ва мулжалга олиш, карор кабул килиш ва уни уз вактида амалга ошириш билан богликдир.

Мутахассис-олимларнинг таъкидлашича, психофункционал органларнинг интегратив фаолиятига асосланган бундай кобилиятлар юксак даражада шаклланган булса хам, агар спортчида вестибуляр анализатори томонидан бошкариладиган мувозанат саклаш функцияси етарли ривожланмаган булса, ха-ракат координацияси ва унинг аниклиги издан чикар экан [2, 4, 3, 5,].

Х,аракатлар координацияси ва уларни бошкариш механизми илк бор таникли психофизиолог Н.А. Бернштейн томонидан куп погонали тизимли ёндашув принципи амалга оширилиши очиб берилган. Унинг таъкидлашича, хар бир харакат малакасини ташкил килиш, режалаштириш ва бошкариш марказий нерв системаси "бошчилигида" бир-бирига узвий боглик булган ва бир-бирига буйсунадиган боскичларда ке-чар экан. Шу системанинг энг юкори нерв марказлари харакатларнинг мантикий ва режалаштириш (зарур тартибга солиш) томонини бошкарса, куйи марказ-лар назоратида харакатни ижро этишга имкон яратар экан. Х,аракатни тугри бажариш икки хусусият билан фаркланар экан: биринчиси, унинг сифати билан, иккинчиси - сони ёки хажми билан белгиланади. Бошкача килиб айтганда, биринчиси - харакатнинг сифати - бу маълум максадга (нишонга - дарвоза, сават ва хк.) каратилади. Бундай харакат "финал" харакат аниклиги деб аталади. Иккинчиси - бу ха-ракатни дастур буйича белгиланган модель (андоза) ёки намунага якинлигини ифодалар экан ва бундай харакат аниклиги шу харакатни, унинг элементлари,

кисмлари ва фазаларининг модель курсаткичларга ухшаш даражаси бадоланади (масалан, гимнастика, фигурали учиш ва ^.к.) [1,3,5,7,8,9].

Тадкикот ишининг максади. Гандболчи-талабаларда вакт-ораликни фарклаш реакцияларининг узгариш динамикасини назорат килиш йуллари.

Тадкикот ишининг ташкил этилиши. Узбекистон давлат жисмоний тарбия ва спорт университетида тадсил олувчи гандболчи талабаларда олиб борилди.

Тадкикот ишининг олиб бориш усуллари:

- адабиётлар тадлили;

- педагогик кузатув;

- ишлаб чикилган педагогик тестлар;

- математик статистика усуллари.

Белгиланган вакт-ораликни аник фарклаш

реакциясини бахолаш тести. Тест электросекундомер асбоби ёрдамида утказилади. Ушбу секундомер "стрелка" сининг дар бир айланиш вакти 1000 мсек ёки 1 сек. ни ташкил этади. Вакт-ораликни аник фарклаш реакцияси куйидаги тартибда амалга ошири-лади: тадкикотчи уз "кнопкаси" билан секундамерни ишга туширади; секундомер ёнида жойлашган текши-рилувчи уз "кнопкасини" бармоги билан даракатла-наётган "стрелкани" "0" белгисида босиб тухтатишга интилади; агар у "стрелкани" "0" дан аввал тухтатса, бу белгиланган вакт-ораликдан олдинги реакция ёки "барвакт" реакция деб бадоланади ва бундай натижа (масалан, 125 м/сек.) нерв-мушак реакциясида "к5даа-лиш" устунлиги мавжудлигини англатади ёки "минус реакция", деб аталади (1-расм, а); агар "стрелка" "0" дан кейин тухтатилса, бу нерв-мушак реакциясида "тормозланиш" устунлиги мавжудлигини англатади ва бундай реакция "кичиккан" реакция - "плюс реакция", деб ифодаланади (1-расм, б); агар "стрелка" "0" да тухтатилса, бу нерв-мушак реакциясида вакт-ораликни аник фарклаш кобиляти мавжудлигини англатади (1-расм, в).

Техника, тактика и методика спортивной тренировки

1-расм.

Тадкикотни утказиш тартиби: текширилувчига дастлаб куз назоратида, кейин куз назоратисиз "0" (аник) белгисини фарклаб, "стрелкани" тухтатиш учун 10 тадан имконият берилади: кейин тадкикот расман 10 марта куз назоратида ва 10 марта куз назоратисиз, дастлаб унг кул билан, кейин чап кул ишти-рокида утказилади. Олинган натижалар кайдномага киритилади.

Тадкикот натижалари ва уларнинг мухокамаси.

Гандболчи-талабаларда белгиланган вакт-оралик-ни фарклаш реакциялари хатто тинч холатда хам "барвакт" ва "кечиккан" реакциялар устуворлигида кайд этилди. Жумладан, тинч холатда белгиланган вакт-ораликни "барвакт" фарклаш реакциялари НГда тажрибадан аввал уртача 315,74±35,83 м/сек. билан намойиш этилган булса, тажрибадан кейин ушбу кур-саткич 322,78±35,97 м/сек. ни ташкил этди (р>0,05) ёки унинг узайиш фарки 7,04 м/сек. га, яъни 2,23% га тенг булди (жадвалга каранг).

Жадвал

Назорат (п=14) ва тажриба (п=14) гурухларига мансуб гандболчи-талабаларда танани чап ва унг томонга айлантириш таъсирида вакт-ораликни фарклаш реакцияларининг тажриба давомида узгариш динамикаси ( «±о)

Тажрибадан аввал Тажрибадан кейин Усиш суръати

Реакция турлари Гурух О о V о о V абсолют нисбий 1 Р

Тинч холатда вакт-ораликни фарклаш реакциялари

"Барвакт' реакция (м/сек.)

"Кечиккан" реакция (м/сек.)

Аник реакциялар сони (марта)

Танани чап томонга 5 марта айлантириш таъсирида вакт-ораликни фарклаш реакциялари

"Барвак^" реакция (м/сек.)

"Кечиккан" реакция (м/сек.)

Аник реакциялар сони (марта)

Танани унг томонга 5 марта айлантириш таъсирида вакт-ораликни фарклаш реакциялари

"Барвак^" реакция (м/сек.)

"Кечиккан" реакция (м/сек.)

Аник реакциялар сони (марта)

Назорат гурухида уртача усиш - 6,10%;

Тажриба гурухида уртача усиш - 20,21%.

Изох: Электросекундомерда вакт-ораликни фарклаш реакцияси 5 уринишда етакчи кул билан куз назоратида бажарилади.

ТГда эса мазкур курсаткичлар тажриба давомида 313,63±37,56 м/сек. дан 266,37±30,34 м/сек. гача кискарди (р<0,01) ёки "барвакт" реакциянинг киска-риш фарки 47,36 м/сек. билан ифодаланди (15,07%).

"Кечиккан" реакциялар тажриба давомида НГда 348,73±36,74 м/сек. дан 361,33±36,82 м/сек. гача узайди (р>0,02) ёки 3,61% ни ташкил этди. ТГда - 357,47±39,18 м/сек. дан 296,74±30,85 м/сек. гача

кискарди (р<0,001) ёки 16,99% билан ифодаланди. Аник реакциялар сони НГда 17,25±2,32 мартадан 15,79±2,08 мартагача кискарди (р>0,05) ёки кискариш фарки 1,46 марта билан ифодаланди (8,46%). ТГда эса ушбу курсаткичлар мувофик равишда 17,97±2,51 - 22,75±3,04 м/сек. (р<0,001) ёки 4,78 мартага ортди (26,60%). Куриниб турибдики, биринчидан ТГда "барвакт" реакциялар хам, "кечиккан" реакциялар хам тажриба якунига келиб белгиланган вакт-оралик чегарасига якинлашган (кискарган), аник реакциялар эса яккол ортган. НГда ушбу курсаткичлар аксинча узгариш динамикаси билан кайд этилган.

Танани 5 марта чап томонга (унакайлар учун кулай томон) айлантириш таъсирида "барвакт" реакциялар НГда 359,66±34,66 м/сек. дан 375,27±34,88 м/сек. гача узайган (р>0,2) ёки узайиш фарки 15,61 м/сек. га тенг булган (4,34%). ТГда мазкур курсаткичлар 354,86±35,28 м/сек. дан 299,94±27,87 м/сек. гача кискарган (р<0,001) ёки кискариш фарки 54,92 м/ сек. ни ташкил этган (15,48%). «Кечиккан» реакциялар НГда мувофик равишда 383,53±47,44 м/сек. дан 358,93±43,28 м/сек. гача кискарган (р>0,3) ёки кискариш фарки 27,60 м/сек. билан ифодаланган (6,41%). ТГда эса бу курсаткичлар 375,46±48,56 м/ сек. дан 301,69±37,28 м/сек. гача кискарган (р<0,001) ёки кискариш фарки 73,77 м/сек. ни ташкил этган (19,65%). Аник реакциялар сони НГда 11,24±1,27 мартадан 9,82±1,07 мартагача камайган (р<0,01) ёки камайиш фарки 1,42 мартага тенг булган (12,63%). ТГда бу курсаткичлар 12,18±1,46 мартадан 14,85±1,66 мартагача ортган (р<0,001) ёки унинг ортиш фарки 2,67 мартани ташкил этган (21,92%). ТГда кайд этил-ган бундай холат ушбу гурух гандболчи-талабалари билан утказилган машгулотларда биз томонимиздан кулланилган махсус экспериментал машкларнинг юксак самарадорликка эга эканлигидан дарак беради.

Танани 5 марта унг томонга (унакайлар учун нокулай томон) айлантириш таъсирида белгиланган вакт-оралик чегарасига нисбатан "барвакт" ижро этил-ган реакциялар НГда тажриба буйлаб 397,73±52,88 м/сек. дан 409,48±53,83 м/сек. гача узайган (р>0,5) ёки узайиш вакти 11,75 м/сек. билан ифодаланган (2,95%). ТГда мазкур курсаткичлар 401,57±55,77 м/ сек. дан 317,84±41,93 м/сек. гача кискарган (р<0,001) ёки кискариш фарки 83,73 м/сек. ни ташкил этган (20,85%). "Кечиккан" реакциялар НГда 413,57±56,44 м/сек. дан 435,27±57,43 м/сек. гача кискарган (р>0,3) ёки кискариш фарки 21,70 м/сек. га тенг булган (5,25%). ТГда эса ушбу курсаткичлар 425,16±59,23 м/ сек. дан 335,67±44,34 м/сек. гача кискарган (р<0,001) ёки кискариш фарки 89,49 м/сек. билан ифодаланган (21,05%). Аник реакциялар сони НГда 8,18±1,03 мартадан 7,44±0,92 мартагача камайган (р>0,05) ёки камайиш фарки 0,74 мартага тенг булган (9,05%). ТГда эса аник реакциялар сони 9,36±1,21 мартадан 11,65±1,46 мартагача ортган (р<0,001) ёки аник реакцияларнинг ортиш фарки 2,29 мартани ташкил этган (24,47%).

Кайд этилган курсаткичлар динамикасидан куриниб турибдики, НГда "барвакт" ва "кечиккан"

см см о см

го га

0 ^

ю

1

с го

б

а

в

№1-2022

www.fansports.uz

43

Техника, тактика и методика спортивной тренировки

реакциялар тажриба якунига келиб яккол узайган, аник реакциялар сони эса камайган. Бундай долат ушбу гуруд гандболчиларида утказилган анъанавий машгулотлар якунида толикиш аломатлари юзага келганидан дарак беради. ТГда "барвакт" ва "ке-чиккан" реакцияларнинг белгиланган вакт-оралик чегарасига нисбатан кискаргани ёки уларни шу чега-рага якинлашгани дамда аник реакциялар сонининг ортиши мазкур гуруд гандболчилари билан утказилган машгулотларда биз томонимиздан тавсия этилган машкларни мунтазам кулланиб борганлиги туфайли юз берганини тасдиклайди.

Хулоса. Айрим мутахассис-изланувчилар томони-дан утказилган тадкикотлардан маълумки, тинч до-латда, яъни айланма даракат юкламалари таъсирисиз шароитларда статик мувозанатни саклаш тургунлиги, белгиланган вакт-оралик ва кучланиш чегарасини фарклаш, шу жумладан спорт уйинларида тупни му-вофик "нишонга" (дарвоза, баскетбол савати, волейбол зоналари) йуналтириш курсаткичлари нисбатан юкори натижалар билан намойиш этилади. Аммо, уйин давомида бундай имкониятлар булмайди, датто стандарт долатдан (ракиб каршилигисиз долатдан) жарима тупини амалга ошириш чораси кулланганда дам уйинчи аввалги юкламалар таъсирида булади. Демак, уз-узидан маълумки, кескин узгарувчан тез-кор даракатлар ёки айланма даракатлар таъсирида аникликни талаб килувчи дар кандай реакция "издан чикади". Бундай долатларда даракат аниклиги факат мувозанат саклаш кобилиятини бошкарувчи марказ -вестибуляр анализатори юксак шаклланган булсагина ижобий натижа бериши мумкин.

Белгиланган вакт-оралик чегарасига нисбатан аник ижро этилган реакциялар динамикасидан куриниб турибдики, тажриба давомида уз машгулотларида

биз томонимиздан тавсия этилган махсус машклар-ни мунтазам куллаб борган ТГда аник ижро этилган реакциялар сони тинч долатда дам, танани чап ва унг томонларга айлантириш таъсирида дам жадал усган. Бирок, тажриба жараёнида анъанавий машгулотларда шугулланишни давом эттирган НГда бундай аник ре-акциялар сони прогрессив узгариш динамикаси билан фаркланмаганлиги кузатилди.

Адабиётлар:

1. Абдурахманов Ф.А., Павлов Ш.К., Кариева Р.Р. Исследование эффективности защитных гандболистов различного возраста и квалификации в условиях соревнавательной деятельности: Фан-спортга илмий-назарий журнал 4/2007., 17-20 б.

2. Артыков А.А. Анализ специализированниых средств по совершенствованию целевой точности технических приемов в футболе: Фан-спортга илмий-назарий журнал 3/2017., 46-47 б

3. Бернштейн, Н.А. Биомеханика и физиология движений : избр. психол. тр. / Под ред. Зинченко В.П. - М., Воронеж: Ин-т практ. психологии: Модэк, 1997. -687 с.

4. Грулёва Т.Г. Воспитание координационный способностей в спор-тивно-оздоровитеьнык группах детей 6-7 лет: автореф. ...дис. канд. пед. наук: 13.00.04 // Т.Г. Грулёва - Улан-Уде, 2006.

5. Бернштейна Н.А. - методологическая основа разработок восстановительного лечения в не-врологии // Казанский мед. журн. 2007. Т. 88. № 5. С. 426-430.

6. Муминов А.Ш., & Розибоев М.М., & Азимкулов Б.А. (2021). Tools and methods of development of handball players at the preliminary preparation stage / Proceedings of 3rd International Multidisciplinar^ Scientific Conference Global Technovation, Granada, Spain - С. 5-6.

7. Муминов А.Ш. (2021). Гандболчи-талабаларда танани чап ва унг томонга айлантириш таъсирида вакт-ораликни фарклаш реакцияларининг узгариш динамикаси. International Multidisciplinar^ Scientific Conference on Educational Advancements and Historical Developments. Berlin, Germany -Sydney, Australia - С. 5-6.

8. Хабибжанова Х.М., & Муминов А.Ш., & Юсупова З.Э., (2021). Мусо-бакр шароитида марказ амплуасида уйновчи гандболчиларнинг хужумдаги техник-тактик харакатларини тах,лил килиш ва бахрлаш. "ФАН-СПОРТГА" илмий назарий журнал, Чирчик - Б. 36-38.

9. Муминов А.Ш. (2021). Точность дифференцировки пространственно-временных отношений по данным РДО у гандболистов до и после вестибулярной нагрузки на разных этапах годичного цикла подготовки. ФАН-СПОРТГА илмий назарий журнал, С. 69-71.

Капау^итувчи Э.А. УРИНБОЕВ1

Узбекистан давлат жисмоний тарбия ва спорт университети Чирчи^ шадри, Узбекистан

Муаллиф билан богланиш учун:

urinboyeveldoreldor@gmail.com

ТАЯНЧ ДАРАКАТ-АППАРАТ ШИКАСТААНГАН ТАААБАААРДА КООРДИНАЦИЯ ЦОБИАИЯТИНИНГ ТАВСИФИ

Аннотация

Annotation

Аналитические данные о динамическом отклонении дефекта походки у студентов с травмами опорно-двигательного аппарата при использовании специального оборудования «ВТ5 G-WALK», координаты двигательной активности.

Ключевые слова: ходьба, точность, устойчивость, адаптивность, биомеханические состояния, движение, координация.

Ушбу маколада таянч харакат аппарати шикастланган талабаларни "BTS G-WALK" махсус ускунаси ёрдамида юришдаги нуксони ва динамик огишини аниклаш шунингдек харакат фаоллиги координатасини тахлилий маълумотлари келтирилган.

Калит сузлар: юриш, аниклик, мувозанат, мослашувчанлик, биомеханик цолатлар, царакат, координация.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Analytical data on the dynamic deviation of the gait defect of students with musculoskeletal injuries by using special equipment "BTS G-WALK", the coordinates of motor activity.

Keywords: walking, accuracy,stability, adaptability, biomechanical states, movement, coordination.

Долзарблиги. Сунгги йилларда жадон спортида имконияти чекланган спортчиларнинг спортдаги

ра^обати кескин усиб бораётгани, шу жумладан таянч даракати аппарати шикастланган спортчи-

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.