CC BY
44CENTRAL ASIAN ACADEMIC JOURNAL ISSN: 2181-2489
OF SCIENTIFIC RESEARCH VOLUME 2 I ISSUE 3 I 2022
FUQAROLAR HUQUQIY MADANIYATINI SHAKLLANTIRISHNING ZAMONAVIY DOLZARB MASALALARI
Otabek Shuxrat og'li Sharipov Iroda Kurbanbayevna Jumaniyazova
Xorazm viloyati yuridik texnikumi o'qituvchilari
ANNOTATSIYA
Fuqarolarning huquqiy madaniyati va huquqiy ongi masalasini tahlil qilishda turlicha yondashuvlar mavjud. Ulardan esa turli ta'rflar ham kelib chiqadi. Fuqarolarning huquqiy madaniyati deganda ularning umumiy huquqiy ongining rivojlanish darajasi va uning elementlari: huquqiy mafkura va huquqiy psixologiya tushunilishi ushbu maqolada keng va tizimli tahlil qilingan.
Kalit so'zlar: huquqiy madaniyat, huquqiy ong, huquqiy mafkura, huquqiy psixologiya, huquqiy iroda, huquqiy bilim, huquqiy tartibga solish.
CONTEMPORARY ISSUES OF FORMATION OF CIVIL LEGAL CULTURE
ABSTRACT
There are different approaches to the analysis of the legal culture and legal consciousness of citizens. And there are different sides to this. The level of development of the general legal consciousness of citizens and its elements: the understanding of legal ideology and legal psychology is a broad and systematic analysis of this article.
Keywords: legal culture, legal consciousness, legal ideology, legal psychology, legal will, legal knowledge, legal regulation.
KIRISH
Huquqiy ong va huquqiy madaniyat ko'plab ilmiy izlanishlar obyekti hisoblanadi. Mamlakatimiz olimlari tomonidan ham bu mavzu chuqur o'rganilgan. Mahalliy tadqiqotchilar tomonidan ular juda chuqur o'rganilgan. Bu mavzuni o'rgangan
1 9
huquqshunos, faylasuf, siyosatshunoslardan A.A.Azizxo'jayev, U.Tajixanov , Sh.I.Jalilov, R.Jumayev, Z.M.Islomov, F.Musayev, H.T.Odilqoriyev3, S.Zakirova4, X.R.Raxmonqulov, A.X.Saidov, I.Ergashevlar shular jumlasidandir. Shunga qaramay, ularning ayrim jihatlari, xususan, huquqiy ong va fuqaroning (shaxs, shaxs) huquqiy madaniyati o'rtasidagi munosabatlarni qo'shimcha ravishda aks ettirishni talab qiladi.
1 Azizxo'jayev A. Davlatchilik va madaniyat. «Sharq», 1997.
2 U.Tajixanov, A,Saidov. Huquqiy madaniyat nazariyasi 1-tom.- Toshkent. 1998, 11-b
3 Odilqoriyev X.T Davlat va huquq nazariyasi (darslik). - T.: "Adolat", 2018, 287-b
4 Zakirova Sevara. " Xotin-qizlarning huquqiy madaniyatini oshirishda nodavlat notijorat tashkilotlarining o'rni va roli". // Fuqarolik jamiyati. 2017, №4, 49-b
40
UZBEKISTAN | www.caajsr.uz
Ushbu masala bo'yicha mavjud ilmiy materiallarni tahlil qilish bir qator munozarali hukmlarni aniqlash va ular bo'yicha tanqidiy mulohazalarni bildirish imkonini beradi. Birinchi tahlil masalasi shundan iboratki, fuqaroning huquqiy madaniyati, ko'pchilik aytganidek, adolat tuyg'usidan kengroqdir. Fuqaroning huquqiy madaniyati, ko'pgina tadqiqotchilarning fikricha, uning adolat tuyg'usidan huquqiy mafkura va huquqiy psixologiyadan tashqari, qonuniy xulq-atvorni ham o'z ichiga olganligi bilan farqlanadi.
ASOSIY QISM
Huquqiy ong sifatida qaraladi. Huquqiy madaniyatning ajralmas qismi bo'lib, u shaxsning hayoti jarayonida qonun talablarini hurmat qilish va amalga oshirishdan xabardor bo'lish bilan tavsiflanadi. Huquqiy ong,-huquqiy madaniyatning zaruriy elementlaridan biri xolos. Huquqiy madaniyat huquqiy munosabatlar sub'ektlarining huquqiy ahamiyatli xulq-atvorini o'z ichiga oladi. Bu unga, shuningdek, huquqiy ongning mafkuraviy, nazariy va psixologik elementlariga tushmaydi. Muallifning pozitsiyasi torroq, birinchidan, u huquqiy mafkura va huquqiy psixologiyani huquqiy madaniyatdan chiqarib tashlaydi. Natijada, adolat tuyg'usi bilan bog'liqlik yo'qoladi va shunga mos ravishda huquqiy madaniyat adolat tuyg'usiga qaraganda hajmi jihatidan kichikroq bo'lib chiqadi. Ikkinchidan, huquqiy ahamiyatga ega bo'lgan xatti-harakatlarning belgisi huquqbuzarliklarni, ya'ni huquqiy madaniyatning qarama-qarshi tomonini anglatadi. Huquqiy ong, huquqiy madaniyat tushunchasidan ko'ra torroq tushuncha bo'lib, u huquqiy ongning barcha tomonlarini qamrab oladi va huquqiy bilimlar, baholashlar, huquqiy xulq-atvorning birligida yanada kengroq va "sifat jihatdan to'yingan" hodisadir. Ikkala fikrda ham huquqiy madaniyatga o'ziga xos yondashuv asosida ta'rif berilgan. Kishilar tomonidan huquqiy normalarni amalga oshirishning ongli ravishda, ichki ishonch tufayli amalga oshirilishi huquqiy ongning tartibga soluvchi rolidan, uning xulq-atvorini nazorat qilishidan dalolat beradi. Huquqiy ong chuqur "ichki ish" bo'lib, xulq-atvorni qonunda ifodalangan maqsad va irodaga "uyg'unlashtiradi", huquqiy davlat asosini yaratadi. Huquqiy ongning deformatsiyasi va ayniqsa, kasbiy huquqiy ongning tanazzulga uchrashi huquqbuzarliklarni keltirib chiqaradi, huquq-tartibot darajasini pasaytiradi.uquqiy ong - bu huquq emas, u huquqda bo'lgan normativlik darajasiga ega emas, lekin u huquqning butun amal qilish jarayoniga, huquqiy tartibga solish jarayoniga hamroh bo'ladi, to'g'rirog'i, qamrab oladi. Huquqiy ong shaxs faoliyatining tashqi emas, balki ichki tartibga soluvchisi hisoblanadi. Shuningdek, huquqiy ong - bu jamiyatning huquqiy madaniyati bilan belgilanadigan, uning qonuniy faoliyatini ta'minlovchi shaxsning ilg'or huquqiy rivojlanishining darajasi va xarakteri, degan xulosasi shubhalarni uyg'otadi. Hamma narsa aksincha: huquqiy madaniyat huquqiy ong bilan shartlangan. Bu shaxsning
progressiv huquqiy rivojlanishining darajasi va xarakterining ko'rsatkichi bo'lib, uning huquqiy ong darajasini ko'rsatadi, belgilaydi. Huquqiy ong va huquqiy madaniyatning o'zaro ta'sirining tabiati haqidagi hukm munozarali. Huquqiy madaniyat da'volari, masalan, B.Ukiev, shakllanishi, rivojlanishi uchun zarur va tabiiy muhit vazifasini bajaradi. Huquqiy ongni amalda tatbiq etishda huquqiy madaniyat muhit bo'la olmaydi, chunki u huquqiy ong, huquqiy mafkura va huquqiy psixologiya elementlarining darajasini, holatini ifodalaydi. Muhit - bu inson mavjud bo'lgan, o'rganadigan, mehnat qiladigan, yaratadigan, u amalga oshiradigan, baholaydigan va idrok etadigan ijtimoiy munosabatlar, ijtimoiy hayot. Atrof-muhit huquqiy ongning rivojlanish darajasini aniqlash, uning darajasini tavsiflash, huquqiy munosabatlar va baholashdagi kamchiliklarni aniqlash imkonini beradi. Huquqiy madaniyat huquqiy ongning fazoviy maydoni deb hisoblagan T.Yu.Smolovaning pozitsiyasini tanqid qilish uchun ham ushbu dalillar maqbuldir.V.Kasaevaning huquqiy madaniyat har bir shaxsga huquqiy xulq-atvor tamoyillarini taqozo etadi, degan fikriga qo'shilish qiyin5. U hech narsa buyurmaydi. Ular huquq normalarini, huquq tamoyillarini va fuqaroning huquqiy munosabatlarini, uning xohish-istaklarini, intilishlarini belgilaydi. "Huquqiy madaniyat, - deb hisoblaydi E. A. Agranovskaya, - huquq va qonuniylik sohasidagi qiymat-me'yoriy yo'nalishni rivojlantirishga yordam beradi, shaxsning xatti-harakatlarini tartibga soladi. Bu davlat-huquqiy faoliyatning barcha sohalariga sezilarli ta'sir ko'rsatadi"6. Agar shunday bo'lsa, bu holatda huquqiy ong nima qiladi? Huquqiy mafkura va huquqiy psixologiya bu jarayondan chetda qolsa, u qanday vazifalarni bajaradi? Huquqiy madaniyatga ta'rif berishda madaniyat - bu jamiyat va shaxs taraqqiyotining tarixan belgilangan darajasi, odamlar hayoti va faoliyatini tashkil etishning turlari va shakllarida, shuningdek, moddiy va ma'naviy qadriyatlarda ifodalanganligidan kelib chiqish kerak. yaratadilar"7. Shunga ko'ra, fuqaroning (shaxsning, shaxsning) huquqiy madaniyati - bu uning huquqiy ongining rivojlanish darajasi, uning elementlarining "sifatli to'yinganligi" ni, huquqiy g'oyalar va qoidalarni idrok etishga tayyorligini aks ettiruvchi huquqiy ongning jihatlaridan biri. huquq, qonundan foydalanish qobiliyati va ko'nikmalari.
Fuqaroning huquqiy madaniyatini aniqlashda ijobiy, ijobiy adolat tuyg'usi haqida gapirish, uni buzilgan adolat tuyg'usiga qarshi qo'yish kerak. Huquqiy madaniyat ijobiy zaryadga ega va salbiy xususiyatga ega bo'lishi mumkin emas. U huquqiy nigilizmga, huquqiy ongdagi boshqa buzg'unchi o'zgarishlarga qarshi turadi. Huquqiy ong - bu
5 Kasaeva T.V. Davlat xizmatchilarining huquqiy madaniyati jamiyat oldidagi mas'uliyatni oshirish omili sifatida // Davlat hokimiyati va mahalliy o'zini o'zi boshqarish. -2010 yil. - No 4. - S. 36.
6 Agranovskaya E. V. Huquqiy madaniyat va shaxs huquqlarini ta'minlash. - M., 1988. - S. 6; Tsybulevskaya O. I., Vlasova O. V. Hokimiyat sub'ektlarining huquqiy madaniyati shaxsning qadr-qimmatini tasdiqlovchi omil sifatida // Davlat hokimiyati va mahalliy o'zini o'zi boshqarish. -2010 yil. - No 6. - B. 3.
7 Madaniyat // Katta ensiklopedik lug'at (BES). - ill: http://slovari.299.ru/word.php?id=32504&sl=enc.
murakkab tuzilma bo'lib, unda turli xil sonli elementlar ajralib turadi: ikkitadan yoki undan ko'p. Ularning har biri o'z salohiyatini va shunga mos ravishda o'ziga xos huquqiy madaniyatni aks ettiruvchi rivojlanish darajasiga ega. Keling, uchta elementni asos qilib olaylik: kognitiv element (bilim), baholovchi va irodaviy (tartibga soluvchi).
Huquqiy ongning kognitiv elementi huquqning jamiyat va har bir shaxs hayotidagi o'rni va roli haqidagi huquqiy bilimlar yig'indisida ifodalanadi. U ongda huquq va yuridik amaliyotga oid ma'lum miqdordagi ma'lumotlarning mavjudligini nazarda tutadi. Qonun haqida bilimsiz, ma'lumotsiz unga hech qanday aloqasi bo'lishi mumkin emas. Huquqiy axborot vositasida intellektual (aqliy) faoliyat natijasi bo'lgan va "yuridik tarbiya" tushunchasida ifodalangan ma'lum hajmdagi huquqiy bilimlar to'planadi. Tayyorlik darajasi - bu shaxs bilimining huquqiy madaniyati.
Axborot huquqiy bilimning asosidir. U to'liq va keng qamrovli bo'lishi mumkin (masalan, matn bilan ishlash, uni qabul qilish jarayoni bilan tanishish, ushbu qonun bo'yicha sharhlarni o'qishdan keyin) yoki birovning so'zlaridan yuzaki bo'lishi mumkin. Shuning uchun bilimlarning huquqiy madaniyatini ajratib ko'rsatish kerak: ilmiy, kasbiy va kundalik.
Ratsionallikka asoslangan ilmiy bilimlar ob'ektivlik va universallik bilan ajralib turadi va umumbashariy deb da'vo qiladi. Uning vazifasi huquqiy voqelik jarayoni va hodisalarini tavsiflash, tushuntirish va bashorat qilishdir. Oddiy bilim tizimsiz, isbotlanmagan. U insonning atrofidagi dunyoga yo'nalishi, uning kundalik xatti-harakati va uzoqni ko'rishining asosi bo'lib xizmat qiladi, lekin odatda xatolar va qarama-qarshiliklarni o'z ichiga oladi. Kundalik bilimlarning huquqiy madaniyati doktrinal va kasbiy darajada yuqori emas.
Demak, inson hayotida huquqiy madaniyat va huquqiy ong muhim ahamiyat kasb eadi.Bu esa uning faoliyatida namoyon bo'ladi va o'ziga xos jihatlarda namoyon bo'lib boradi. Fuqaroning huquqiy madaniyati esa huquqiy jarayonlardagi faoliyatini baholashning asosiy mezoni bo'lib xizmat qiladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR (REFERENCES)
1. Azizxo'jayev A. Davlatchilik va madaniyat. «Sharq», 1997
2. U.Tajixanov, A,Saidov. Huquqiy madaniyat nazariyasi 1-tom.- Toshkent. 1998, 11-b
3. Odilqoriyev X.T Davlat va huquq nazariyasi (darslik). - T.: "Adolat", 2018, 287-b
4. Zakirova Sevara. " Xotin-qizlarning huquqiy madaniyatini oshirishda nodavlat notijorat tashkilotlarining o'rni va roli". // Fuqarolik jamiyati. 2017, №4, 49-b
XULOSA
5. Kasaeva T.V. Davlat xizmatchilarining huquqiy madaniyati jamiyat oldidagi mas'uliyatni oshirish omili sifatida // Davlat hokimiyati va mahalliy o'zini o'zi boshqarish. -2010 yil. - No 4. - S. 36.
6. Agranovskaya E. V. Huquqiy madaniyat va shaxs huquqlarini ta'minlash. - M., 1988. - S. 6; Tsybulevskaya O. I., Vlasova O. V. Hokimiyat sub'ektlarining huquqiy madaniyati shaxsning qadr-qimmatini tasdiqlovchi omil sifatida // Davlat hokimiyati va mahalliy o'zini o'zi boshqarish. -2010 yil. - No 6. - B. 3.
7. Madaniyat // Katta ensiklopedik lug'at (BES). - ill: http://slovari.299.ru/word.php?id=32504&sl=enc.
