CC BY
64RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TILLARNI INTENSIV O'QITISHNING PSIXOLOGIK-
PEDAGOGIK JIHATLARI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2023-yil 2-iyun
FRAZEOLOGIK BIRLIKLAR, TIL- MADANIY BOYLIGI Xalilova Zilola Farmonovna
Doktorant, Navoiy davlat pedagogika instituti, zilolakhalilova@inbox.ru https://doi org/10.5281/zenodo. 7993292
Annotatsiya. Har qanday til osz lug'at boyligini jamiyat shakllanishi va inson hatti -harakati bilan bogliq holda rivojlantirib, iboralar, turg'un so'z birikmalari , maqol va matal, ideomalar hisobiga ham son jihatidan, ham sifat jihatidan boyitib boradi. Tildagi ana shunday turg'un birikmalar bilan shug'ullanuvchi bo'lim frazeologiydir.
Kalit so'zlar: kognitiv, konsept, peyorativfrazeologiya , ibora, leksik , sintaksis, semantika, turgun birlik, maqol, tilshunoslik.
Frazeologiya turg'un so'z birikmalari va ularning kelib chiqishi inson munosabati va hayot tarzi bilan bog'liq.Frazeologiya adabiyotda madaniy boylik va stilistik qurilma sifatida tushunilgan. Maqol-frazeologiyaning asosi bo'lib, o'zgarishi murakkab bo'lgan til komponentidir. Ular xalqning donoligini ko'rsatuvchi hayot oynasidir , haqiqat va donishmandlar o giti, siyosiy, ijtimoiy ,diniy qarashlarni ifodalab yetkazadi. Inson qalb kechinmalarini va his -tuyg'ularini yoritguvchi ko'zgudir.
Masalan:
Geduld wird alle Schmerzen heilen- Sabr barcha ogriqlar davosidir.
Sabr qilsang gVradan holva bitar.
das Haar in der Suppe finden - Shorvadan soch topmoq.
Qildan qiyiq axtarmoq.
Radio hören - radioni tinglamoq , ammo -sh er yoki q o shiqni tinglamoq ma nosida
Pferde zähmen -otlarni qVlga olmoq -orgatmoq
Tieischer 1997: 163
Schwarzes Gold- die Kohle, Erdöl. Qora oltin- komir yoki neft
Die weise Baumwolle- Weisses Gold . Oq oltin - oq paxta
Frazeologizmlarda rang konsepti sub ekti tahlilini yoritishda ideolektida reallashgan xususiy yashirin manolar (ya'ni rang) implisit tarzda ifodalanib, so'zlarning mano strukturasidan muhim orin olmaydi, ularning faollashuvi kopincha kontekst bilan bog'liq boladi.
Masalan:
Frazeologizmlarda rang konseptining muhim jihatlaridan yana biri voqeilikka yo'naltirilgan ''baho ifodasi '' bo'lib, ular salbiy yoki ijobiy emotsional munosabat shaklda bo'ladi. Qiyoslanayotgan tillar frazeologizmlar tarkibida obyektga nisbatan peyorativ bilan melnorativ munosabatlarning mavjudligini kuzatiladi. Peyorativlik obyekt borliqdagi hodisalarga nisbatan salbiy baho berib ,tanqid,nafrat,salbiy qarashlar semantikasini reallashtirish imkoniyatlari sifatida namoyon bo'luvchi til birliklarining xususiyatlaridir. Melnorativlik esa lisoniy shakllarda mustahkamlangan tilning obyektiv realligida aks ettiradigan ijobiy baho bilan bog'liq.Ta'kidlash lozimki,frazeologizmlar ham melnorativ va peyorativ semantika so'zlovchining borliqqa bo'lgan munosabatlari maydonini tashkil etib u yoki bu til birligida mustahkamlangan .
O'zbek,nemis tillaridagi frazeologizmlarda rang konseptida peyorativlik hodisasi ,o'z navbatida , ikki xil ya'ni obyektiv va subyektiv belgilarga ko'ra olamning o'ziga xos frazeologik
RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TILLARNI INTENSIV O'QITISHNING PSIXOLOGIK-
PEDAGOGIK JIHATLARI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2023-yil 2-iyun
manzarasini yaratgan .Obyektiv belgilar insonning jismoniy va narsa predmet orqali salbiy munosabat bildirilishi bilan xarakterlanadi.
"Ranglar olamining lisoniy manzaralarini shakllantirishda katta rol o'ynaydi,zero turli lingvo madaniy jamolardan har bir rang bilan bog'liq, ma'lum soniyalar,u yoki bu ranga oid tasavvurlar mavjud"dir. Shunday ekan, rang ma'nolarining konseptual xususiyatlarini anglash uchun rang konseptining olamning lisoniy manzarasidagi ifodalanishini o'rganish lozim.
Nemis xalqlarda ham rang konsept vositasida ma'lum bir voqeilikka bo'lgan munosabat ifodalanadi.Tabiiyki/'turli lisoniy va madaniy sistemalar sezilarni darajada farqlanadi,ammo subyekt tili, tafakkuri va madaniyatiga asoslangan umumiy tushunchalar bazasini ko'rsatuvchi semantik va leksik inversiyalar ham mavjud".Buni oq va qora konsepti misolida ko'rish mumkin ya'ni oq rang "yaxshilik,poklik", qora rang bo'lsa "yovuzlik kabi umuminsoniy asosiyativ semalarga (ramzlarga)ega. Bu albatta,frazeologizmlarda ko'proq,namoyon bo'ladi.
Ta'kidlash lozimki/'frazeologizmlar semantikasi odatda inson xarakteristikasi va uning faoliyatiga yo'naltirilgan bo'ladi". Rang konsepti va ya'ni oq,qizil,qora,sariq "frazeoleks"lar ishtirok etgan frazeologizmlarda insonning borliqqa munosabati rang turi asosida semantik farqlangan bo'lishi mumkin.
Olamning lisoniy manzarasini obrazli yaratishda faol ishtirok etadigan hamda uni o'zida yaqqol aks ettiruvchi unsurlardan biri frazeologizmlardir. Ular muayyan millatning urf-odatlari, madaniyati va milliy qadriyatlarini namayon qiladi. Shuning uchun ham frazeologizmlar "millat hayotining ko'zgusi „ bo'lib , semantikasi inson xarakteri va faoliyatiga yo'naltiriladi hamda "ko'pincha ushbu sub'ektning ekstremal ichki kechirmalari, fiziologik - psixologik holati va emotsiasini ifodalaydi". Shunday ekan , qardosh tillardagi rang kontseptiga ega frazeologizmlarni tadqiq qilish alohida dolzarblik kasb etadi.
Kontsept milliy o'ziga xos mental tuzilma bo'lib , uning mazmun plani muayyan ob'ekt haqidagi bilimlarning inson ongidagi jamidir. Uning shakllanishi borasida psixolingvistlar va tilshunoslar o'rtasida turli xil fikrlar mavjud bo'lib, u yakka (individ) yoki jamoaning mazmundor birligi sifatida talqin qilinmoqda. Lingvokulturologiyada rang kontsepti insonni o'rab turgan olamni -anglashida muhim kognitiv kategoriyalardan biri sifatida ko'p predmet -hodisalarni o'zida aks ettiradigan „madaniy kod" , ya'ni „ turli xalqlarning o'zaro munosabatlari natijasida"madaniy dol'tonizm", ni bartaraf etishga imkon beradigan bilimdir" , deya ta'kidlaydi tilshunos A.Belov. Ranglar har bir millatda o'ziga xos ifodaga ega bo'lib , u nolisoniy omillar qilishi bilan bog'liq holda tilda namayon bo'ladi va rang orqali har bir millat ( til egasi) dunyodagi ma'lum hodisalarni tasavvur qiladi . Masalan , Germaniyada qizil yorug'lik ogohlantiruvchi va isituvchi ta'sirga ega va ko'k chiroq tinchlantiruvchi va sovutish ta'siriga ega. Misol uchun, ko'k, fantaziya va sodiqlik tuyg'usini bildiradi. Yashil - umidni, oq - begunohlikni, qora - o'limni, qizil - sevgini, millatning dunyoni bilishi va uni tasavvur qilishni ifodalaydi.
Yashil rang AQSH da „omad" , boshqirdlarda esa „oliyjanoblik"ni ifodalaydi , evropoliklarda qora rang , yaponiyaliklarda esa oq rang motamning ramziy ma'nolariga ega . Bu yerda ranglarning har bir millat tomonidan har xil tarzda tasavvur qilinishi assotsiatsiyalarda namayon bo'ladi , ya'ni assotsiatsiyalar turli tillar egalarining milliy - madaniy tafakkuriga bog'lik holda turlicha voqealanadi. Bu til egalarining olamni rang kontsepti orqali tassavur qilishni aks ettirib, rang kontseptiga oid assotsiatib doira etnoslarning ,"madaniy fon „ ini ifodalaydi va ana shunday assotsiatsiya bilan bog'liq bo'lgan frazeologizmlar tilshunoslikda idioetnik frazeologizmlar deya atalmoqda.
RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TILLARNI INTENSIV O'QITISHNING PSIXOLOGIK-
PEDAGOGIK JIHATLARI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2023-yil 2-iyun
« Ranglar olamning lisoniy manzaralarini shakllantirishda katta rol o'ynaydi, zero turli lingvomadaniy jamoalarda har bir rang bilan bog'liq ma'lum assotsiatsiyalar , u yoki bu rangga oid tasavvurlar mavjud » dir . Shunday ekan, rang ma'nolarining kontseptual xususiyatlarini aniqlash uchun „rang" kontseptining olamning lisoniy manzarasidagi ifodalanishini o'rganish lozim.
Turkiy xalqlarda ham rang kontsepti vositasida ma'lim bir voqelikka bo'lgan munosabat ifodalanadi. Tabiiyki, lisoniy va madaniy sistemalar sezilarli darajada farqlanadi, ammo sub'ekt tili, tafakkuri va madaniyatiga asoslangan umumiy tushunchalar bazasini ko'rsatuvch i semantik va leksik universaliyalar ham mavjud. Buni oq va qora konsepti misolida ko'rish mumkin, yani oq rang ,,yaxshilik , poklik" , qora rang bo'lsa , ,,yovuzlik " kabi umumiy insonlik assotsiativ semalarga ega. Bu,albatta, frazeologizmlar semantikasi odatda inson xarakteristikasi va uning faoliyatiga o'zgartirilgan bo'ladi. Rang kontsepti, ya'ni oq, qizil, qora,sariq „ frazeoleks" lar ishtirok etgan frazeologizmlarga insonning borliqqa munosabati rang turlari asosida semantik farqlangan bo'lishi mumkin. Bu haqda O.A.Kornilov turli tillarda rang semantikasi na kontseptlar miqdori bo'yicha, na ularning differentsiya darajasi bo'yicha mos kelishini yozib , ba'zi avstraliyalik aboringenlar tilida faqat ikkita rang qora va oq mavjudligini ta'kidlaydi.
Ya'ni misollarda frazeologizmning semantik tayanch komponenti qora uchta etnos vakillarning tasavvurida aynanlik kasb etib,bu o'ziga xos voqeylikni anglash /'madaniy konsepti '' bo'lib,''olamning etnomadaniy manzarasi '' uchun turkiy xalqlar tasavvurida mufassal obraz hosil qilgan.
Kuzatishlarimiz shuni ko'rsatadiki, turkiy tillar va evropa tillar frazeologizmlarida quyidagi ranglar asosiy ramziy ma'nolarga ega,ya'ni o'zbek tilida oq,qora ,qizil,ko'k,sariq,qozoq tili frazeologizmlarida oq ,qora,qizil,jigarrang va sariq,qoraqalpoq tilida esa oq ,qora,qizil,sariq ranglar o'ziga xos ramziy ma'no ifodalagan holda har bir tilning milliy spesifik xarakterini anglash imkonini beradi.Rang konsepti xalqlar ongida sinteziy asosida frazeologizmlarda umumiy ramziy hosila ma'noni yuzaga keltirib,ushbu konseptning umuminsoniy konseptlar,ya'ni hayot,o'lim,baxt,qo'rqinch kabi konseptlar bilan o'zaro munosabatini shakllantiradi.Bunday konseptlar '' doimo insonga fiziologik ta'sir turli xil hissiyotlarni namoyon etgan holda rangning asosiy funksiyasi-mo'jizaviylik axborotlilik va dekorativlik kabilarni yuzaga keltiradi.
REFERENCES
1. Виноградов В.В. Русский язык. - М.: Наука, 1992 г.
2. Виноградов В.В. Лексикология и лексикография: Избранные труды. - М.: Наука, 1997г.
3. Шанский Н.М. Фразеология современного русского языка. - М.: Высшая школа,1988 г.
4. A.Iskos, A. Lenkowa. Deutsche lexikologie, 1986 г .
5. A.Iskos, A. Lenkowa. Lesestoff zur deutschen Lexikologie. Издетельство « Просвещение», 1986 г.
6. M.D.Stepanova, I.I.Cernyseva . Moskau "VYSSAJA SKOLA" 1986 г.
7. Malikova, D. (2020). Deposit base of Uzbekistan commercial banks. World Scientific News., (143), 115-126.
RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TILLARNI INTENSIV O'QITISHNING PSIXOLOGIK-
PEDAGOGIK JIHATLARI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2023-yil 2-iyun
8. Malikova, D. (2020). Consulting services market of Uzbekistan. World Scientific News, (145), 168-179.
9. Malikova, D. (2023). METHODOLOGY FOR EFFECTIVE ASSESSMENT OF THE LEVEL OF ECONOMIC SECURITY OF BANKS. Innovative Society: Problems, Analysis and Development Prospects, 96-98.
10. Malikova, D., & Ziyadullayeva, M. (2023). INFLATION: THEORETICAL ASPECTS AND ANALYSIS OF PRICE CHANGES IN UZBEKISTAN. Galaxy International Interdisciplinary Research Journal, 11(2), 204-207.
11. Malikova, D., & Abduganieva, F. (2023). The Role of Consulting in the Modern Economy. Global Scientific Review, 12, 1-4.
12. Malikova, D., & Rakhmonov, N. (2023). MONETARY AGGREGATES AND THEIR IMPORTANCE IN THE ECONOMY.
13. Malikova, D., & Ochilova, I. (2023). Analysis of the Current State of Deposit Operations of Commercial Banks of Uzbekistan. Web of Synergy: International Interdisciplinary Research Journal, 2(2), 28-31.
14. Malikova, D., & Ochilova, I. (2023). THE IMPORTANCE OF DOMESTIC BANKS'PRECIOUS METALS ACCOUNTING OPERATIONS. International journal of advanced research in education, technology and management, 2(2).
15. Маликова, Д. (2021). UMUM TA'LIM MAKTABLARIDA KITOBXONLIK STRATEGIYASINI QO „LLASH: Malikova Dilrabo Mahmudovna, O „zbekiston pedagogika fanlari ilmiy tadqiqot instituti tayanch doktoranti. Образование и инновационные исследования международный научно-методический журнал, (7), 299305.
