CC BY
9
А. Е. Кузнецов
FRAGMENTUM HISTORIAE METRICAE SIVE DE HERACLIDAE PONTICI FRAGMENTO 158*
1. In libra XV. Athenaeus per Democritum sophistarum cenantium unum toD Dr\ naiDv originem epi-phonematis enarravit, et inter alia veterum placita etiam Heraclidae Pontici peripatetici nobilis sententiam exposuit his quidem verbis: Heraclides Ponticus Fr. 158 = Athnenaeus XV 701e 62 (tex-tus secundum Wehrli positus)
xD 8D DcpD Hpcnc/xoou xoD FIovtiko kcyO v (pavcp 5 k nmoxm, DtiD 07rov6a 5 to to 7rp rov c 5 rp 5 c 7uc v xDv 0eDv o 1105
□ к та iqç уПр xDç к ctciûç тП трПцетроу коло uevov vatЭтцн тП Ос , ф аксоу тоП 0еоП то 0 ПкПтероу eDvai xDv (лПтршу,
□ xi иакр v (xDv xDv 7гр tcûv 5По сгиллоф v лсуоц vcûv '□□ mi v* р ov у vexai, (Зрах coç 5П /х%0еш v аи|3е ov
5Ш бП тоПто ôDXov Птг ка xDv x©XDa|4$ov □vaOexDov аПтП. Ppa%eiDv уПр yivon vcov еП бПо xDç ПяааПу тслсита aç ciuÀXapnç eDç иакр v
7Г01 0С1 TIÇ, □ 17Г7Г VttKTOÇ an(3oç 0Ш.1.'
Quae Athenaeus Heraclidae attribuit - ea Wehrli fragmentas Пбрй [kjwikDç inseruit - non difficilia ad explican-dum sint: epiphonema ter ab Apolline positum sive heroum sive iambicum metrum aequa tamen mensura pedum sex pro-genuisse ita, ut utrumque eorum a deo inventum atque institu-tum haberetur. is locus magni momenti putatur, cum testimonia ad rei metricae doctrinam antiquiorem (ante scilicet aetatem Romanam) pertinentia paucissima reperiantur. tamen non mul-tum de Heraclidae doctrina metrica viri docti adhuc disse-ruerunt. nam Vdalricus a Wilamowitz-Moellendorff hanc doctrinam quasi fontem metricae illius derivativae, cui Romani
dediti sunt, monuit, Romanos rationibus Heraclidae usos esse commemoravit, ipsas rationes non exposuit1. recentiores nihil addidisse videntur. eius rei duas esse causas puto. primum Athenaeus propter brevitatem vel potius ignorantiam multa omiserat. deinde docti nostrae aetatis viri Romanos gramma-ticos negligendos ad Heraclidae sententiam restituendam pu-taverunt.
Sed dubitari non potest, quin Athenaeus ipsum Heraclidae textum non viderit, eaque quae Democritus de hoc Dr| 7iaiDv dixit, excerpta sint ex aliquo scriptore grammatico, qui ipse veterum placita collegisset. quae cum ita sint, Grammatici Latini eadem ac Graecus sophista dignitate esse videantur. fortasse etiam maioris pretii aestimentur, si fons communis omnium testimoniorum neque Heraclides ipse (id pro certo tene-mus) neque alius Graecorum, sed Romanus auctor fuerit, quem Wilamowitz-Moellendoff ignotum metricum dixit.
Scriptores Latini, quos ad hanc quaestionem adduximus, hi fere sunt (omnes a Keilio editi, sunt et alii, quos integros proponere nolebamus): Apthonius2 (Marius Victorinus) VI 50, 19 (metrum heroicum) idem et pythium, quod interfecto Pythio dracone compositum esse dicatur, cum Delphorum incolae laudem Apollinis ita persequerentur,
□r| jiai v Dr| jiai v Dr| ;iai v. quod constat ex spondeis sex. idem erit et iambicum tri-metrum, si i litteram, quae dichrona est, corripias. in his enim [dactylo et iambico] metrorum omnium fundamenta sub-
* Hoc opusculum confeci, cum liberalitate societatis Deutsche Forschungsgemeinschaft (DFG) nec non hospitio Martini Lutheri Vniversitatis Hallis Saxonum uterer. omnibus collegis amicisque Germanis gratias agebam.
1 V. von Wilamowitz-Moellendorff. Griechische Verskunst. Berlin, 1921. - S. 68, 75. De metrica derivativa hic dicere non placet. vide J. Leonhardt Die beiden metrischen Systemen des Altertums // Hermes, 1989. Bd. 117. S. 43-62.
2 Vel Asmonius. vide P. L. Schmidt in Handbuch der lateinischen Literatur, Band 5 (Restauration und Erneuerung. Die lateinische Literatur von 284 bis 374 n. Chr.). München, 1989. § 525.
sistunt. hoc quidam a Lino Apollinis antistite, alii ab Orpheo, non nulli ab Homero inventum putant. Diomedes I 495, 1
Pythii etiam origo inde tracta est (nec enim videtur incon-gruum fabulosae antiquitatis commenta depromere): Apollo cum Pythona Delphis propter ultionem matris ne-casset, accolae primum timore carmen heroicum hex-ametrum initio sex spondiis conpositum texuerunt; deinde soluta spondii altera syllaba sine damno temporis dactylum quoque suscepit.
quidam autem dicunt quod iambicum magis gaudio subfle-vati motu celeri protulerunt. fertur etiam hoc heroicum metrum eius oraculis postea celebratum et ex hoc versum Pythii nomen accepisse.
3
Terentianus Maurus3 v.1580 Hexametros tradit genitos duo prima vetustas: heraus ille est, hunc vocant iambicum. nam pedibus senis constare videmus utrumque, diversa quamquam lex sit ambobus pedum. additur haec gemino non absona fabula metro, v.1585 seu vera res est: spectet auctorem fides.
cum puer infestis premeret Pythona sagittis Apollo, Delphici feruntur accolae hortantes acuisse animum bellantis, ut illos metus iubebat aut propinqua adoria.
v.1590 tendebat geminas pavida exclamatio voces,
:
spondeis illum primo natum cernis sex.
ex parte voces concitas laeti dabant,
:
v.1595 et hinc pedum tot ortus est iambicus.
2. Quibus collatis nonnulla notanda invenimus. Ac primum auctor De Heroo Hexámetro fragmenti (VI 633, 25) textum Athenaei quasi ad verbum vertit: confer Du
3 Nuper denuo editus et annotatus: Terentiani Mauri De Litteris, de Syllabis, de Metris a cura di Chiara Cignolo. Hildesheim, 2002.
цакрПу цПу... et haec dissyllaba verba producta ter .singula faciunt spondeis sex heroum versuum, et rursum [et] correptis prioribus utriusque verbi syllabis faciunt iambicum senarium — falso Apthonius eum locum correptioni vel productioni I litterae tribuit4. ipsius fabulae ennaratio non praetereunda sit. non enim apud Athenaeum invenitur, sed quae Diomedes 'fabulosae antiquitatis' dixit (cf. Terent. vv. 15841585 ), ea ad hoc 'тсПтсХастог' referantur. itaque Athenaeum fabulam omisisse perspicuum est.
Sed fabula de Pythone occiso quasi anima omnis huius doctrinae fuit. Faciunt igitur epiphonemata versum sex pedum hoc modo:
[<ür| > < rcaiDv > < Щ > < rcaiDv > < Щ > < rcaiDv >] huius versus prosodia hoc modi describatur5: [<k F > < к F > <K F > <К F > <К F > <К F >] nunc duabus modulationibus vel rhythmis hunc versum accolae Delphici cantabant. accentus timori et expectationi accomoda-tus syllabas impares (quae communes habentur) longas reddidit:
[<F F > < F F > < F F > < F F > < F F > < F F >] — ita versus herous procreatus est sex completus spondeis, qui secundum fabulatorem nostrum metri dactylici prima forma fuit. modulatio gaudio apta et cum motu celeri cantata communes syllabas reddidit breves:
[<t F > < t F > < t F > < t F > < t F > < t F >]
4 Hic error etiam in commentarios Leonhardti (op. cit.) inrepsit. de illa I litterae productione dicendum esse puto. verba EHnD (rnovSaDt; , quae in textu Athenaei leguntur, interpolata esse credo. eius corrumpellae auctor de spondeo iambum profluxisse somniavit et errorem suum per etymologiam (vide Griechische Verskunst, S. 62) probare laboravit. eisdem rationibus commotus sed suo periculo verba 'si i litteram, quae dichrona est, corripias' nescioquis Apthonii corrector infelix inseruit.
5 Littera F (fortis) syllabam longam notavimus; t (tenuis) — brevem, k (koivD) — communis (quae sive longa sive brevis ad libitum fit). de inepta modernorum consuetudine longas (breves) et litteras et syllabas appellare non dicendum sit.
6 De timore illo etiam Graeci: IlaiDv ^Dv Duva; DöxDv eDq DAjtEHMjajva
.
toXIDku; SD icaD 7tpOö8oK©|,iDvot> SeivoD (Schol. Aristoph. Plut. 636).
—quo versus sex pedibus iambicis puns completus n atus est.
3. Ea quam exponebamus ratio metrica non aliena esse ab eis, quae antiquissimi auctores musici Graeci de rhythmorum natura docuerunt, videtur. pauca quidem de ea re scimus. sed apud testes nostros et pedes videmus duarum syllabarum principales haberi et, quod magni momenti sit, motu animi canen-tium cantici modulationes regi et quasi ordinari, deinde ad cer-tam modulationem accomodari syllabas, quae sive breves sive longas lege rhythmica fiunt. hoc modo a Damone sophista et musico antiquissimo rem metrictam tractatam esse scimus, ut Plato testatur (RP 400 b): SDKTDXOV K<XD DpDDv ys ... (ÀD^tovoç ) SIOKOG^ODVTOÇ KGID DGOV DV(D K<XD KDKD T10DVTOÇ, sdç ßpa%D ts k<xD ^laKpDv yiyvD^svov 7. qua so-cietate hominum mores animique motus cum rhythmis coni-ungerentur, Plato et Aristoteles multum disseruerunt. ita Hera-clidam Ponticum eorum discipulum fabulae de Pythone, quae omnis ad xj/uxayroyDav illam Platonicam spectat, auctorem fuisse, prababile est.
4. Ratio metrica hac in fabula adumbrata latius evolvi possit, si ipsam rationem nonnulis esse obstructam difficultatibus agnoscamus. cum auctorem totius doctrinae illis difficultatibus explicandis studuisse probabile sit, novos Latinos textus iam notis testimoniis adiungamus, quibus in textibus illae quaestiones ac difficultates non inepte tractentur.
eorum primus hic sit Apthonii (VI 80, 1)8: igitur iambicum metrum ne propter angustam brevitatem sui pedis, videlicet in tria tempora coartati, verba plura exclu-dendo minus apte aut metrum pangeret aut sensum ex-primeret, placuit conditoribus adscito spondeo et qui ex eo per divisionem temporum gignuntur per dipodias id scandere. unde intellegi datur iambica metra ex iambo et spondeo et eorum solutione subsistere etc. secundus idem Apthonius apud Priscianum (De metris Terenti-anis III 420, 7, cf. Marius Victorinus VI 80, 30):
7 Griechische Verskunst. S. 65 (Damonis Fr. 9).
8 Adde Terent. v. 2196 sqq. Priscian. De metris III 419, 4 - etiam Hor. Art. 251 sqq.
comici poetae laxius etiamnum versibus suis quam tragici spatium dederunt et illa quoque loca, quae proprie debentur iambo, dactylicis occupant pedibus, dum cotidianum sermo-nem imitari volunt et a versificationis obsevatione specta-torem ad actum rei convertere, ut non fictis sed veris affecta-tionibus inesse videatur. Consideremus, quid Apthonius solvere laboraverit. quasivit enim
(1) qua de causa metrum iambicum per dipodias non per pedes scanderetur,
(2) quo modo spondei in metrum iambicum accipirentur.
nunc et primam et secundam harum quaestionum tantum in Heraclidae doctrina natas perspicuum est. nemo enim praeter eum heroum versum atque iambicum unam eademque men-suram habere demonstravit, nemo iambum purum antiquis-simum fuisse probavit9. haec etiam notanda sint: iambum purum celeritate vinctum minus aptum ad sensum exprimendum fuisse, iambum spondeis mixtum et ad sermonem cotidianum imitandum aptissimum et parem tragicae dignitati (Apthonius VI 80, 28, cf. Terentianus Maurus 2205 sqq.) factum esse. haec omnia quasi annotationes metricae ad placita Aristotelis expli-canda compositae esse videntur, qui et iambum ^D^igto, XsktikDv dixit (Poet. 1449 a 24; Rhet. III 1408 b 31) et de communi comoediae tragodiaeque origine disseruit.
5. Dixit Apthonius conditores dipodias invenisse legesque iambi instituisse, eosdem poetas Terentianus appellavit. his verbis notissimam doctrinam peripateticam facile cognoscas. primam enim inventionem metrorum divinam videmus deinde canticum quasi populare (cui Aristoteles mul-tum tribuit), quod canticum , poetae scilicet, ad per-
fectionem deduxerunt. ita Linus aliique poetae, quos Aphtho-nius commemoravit, versum heroum condiderunt, Archilochus vero et Hipponax iambi varia genera invenerunt. nunc Heracli-
9 Iambis puris rarissime poetae Romani carmina perpetua composuerunt: Catull. 4, 29, Catalect. 6, 10, 12. Horat. Epod. 16 —id nusquam Graeci f e-cerunt. versus autem puri apud Archilochum paucissimi inveniuntur, quales apud Horatium abundare videntur. vide Horace. Epodes. Ed. by D. Mankin. Cambridge, 1995 - p. 19 sqq..
dam de inventione metro rum in libris IIspD howikDc scrip-sisse et inventorum enumerationes composuisse scimus1 .
6. Quo modo et quibus locis spondeos versus iambicus acciperet, ea maxima quaestio apud Romanos erat, cum poetae scaenici Latini vetustiores eam legem, quae ad pedes pares aut impares pertinet, neglexissent. Apthonius (VI 80) et Terentia-nus admiranda quaedam narraverunt: poetas enim Latinos li-centia illa data melius et sermonem cotidianum et veras affec-tationes imitatos esse affirmaverunt. id quidem adsurdum videtur. sed nobis interrogandum sit, quem gradum haec forma liberior versus iambici in perfectionis gradatione obtineat.
Tria responsa inveniuntur:
(1) primum illud Horatii (Ars 261-262) est: aut operae celeris nimium curaque carentis, aut ignoratae premit artis crimine turpi.
(2) secundum Apthonii et Terentiani (2232, 2237) est de quo paulo ante diximus:
sed qui pedestres fabulas socco premunt... in metra peccant arte, non inscitia.
id sine dubio a grammaticis aetatis tardioris excogitatum est. quod hoc argumento probari possit: de poetis comicis res agebatur, nec tamen de tragicis, cum eodem more tragici ac comici versus iambicos tractavissent. qua re? quia grammatici minime tragoediae studuerunt easque in scholis suis non le-gerunt. quod autem de similitude pedestris sermonis et co-moediae dicebant, id e notissimo M. Tullii loco (Or. 189) ex-cerpserunt. omnis autem doctrina metrica contra morem gram-maticorum acuta et concinna videtur (v. §4 ), ita a gramaticis alio quodam loco proprio translatam esse intelleximus.
(3) nunc ad tertium responsum advenimus. Priscianus De Metris Terentianis III 418, 16:
10 Vide in primis fr. 159. fabulatus Heraclides etiam de carminibus Delphis inventis: AtitoDq xe koD DApiD^iSoQ koD □AtiDXXcovoq ydveoiv SriXDcai Dv u /.soi. koD xopo c «p tov 7tepD xD Dv AeXcpoDg DepDv ötDöca (fr. 157 = pseudo-Plutarchus. De Musica 1132 a)
ideo autem spondeum vel dactylum in secundo vel quarto loco posuerunt (scl. Romani), quod invenerunt etiam apud Graecos comicos vetustissimos, quamvis raro fieri tamen hoc idem.
id a Prisciano vel alio grammaticorum excogitatum esse non credimus. sed quae auctores Graeci, peripatetici ut videtur, de vetustissimo iambo dixerant, ea Latini (hi quidem tardiores) ad versum comicorum Romanorum transtulerunt.
7. Nunc per hos fere gradus inventionem ac perfectionem metri iambici auctores peripatetici produxisse videntur.
(1) iambus purus ex Apollinis ür\ raxiDv procreatus: [<t F > < t F > < t F > < t F > < t F > < t F >]
(2) iambus spondeis sine ulla lege mixtus, quo postea Romani utebantur:
[< F > < F > < F > < F > < F > < F >]
(3) iambus spondeis certa lege mixtus, eius modi versus per di-podias proferendus est:
[< F t F > < F t F > < F t F >]
(4) praeter trimetrum alia genera iamborum huic doctrinae adi-uncta sunt, quorum de Hipponactis et Margitis poematis men-tiones habemus11.
hoc loco de imitatione rhythmica passionum animi iterum nobis dicendum est. spondei in versum iambicum accepti multas et inter se diversas modulationes effecerunt. at inventores versuum non solum leges metricas sed etiam animi motus pro-prios metrorum instituerunt. cum nonnulli auctores naturam iambi vel lacerationem esse dixerunt, Heraclides iam-
bum purum ad gaudium non ad lacerationem aptum fuisse cen-suit. quam doctrinam etiam Horatius secutus esse probabile sit, cum Archilochum inventorem lacerationis iambicae dixit (Ars 79):
11 'ideoque dicitur et Homerus in Margite suo miscuisse hos versus (heroum et iambicum) tamquam pares' (Apthonius VI 79, 11; De Heroo hexametro VI 633, 27). Horatius versus Margitis in XVI epodo imitatus est (cf. apud nos not. 9). Aristotelis de Margite sententiam enarratam vide in G. F. Else. Aristotle's Poetics: the argument. Cambridge (Mass.), 1967. P/145.
Archilochum proprio rabies armavit iambo.
haec doctrina ad varia genera poeseos iambicae expli-canda magis idonea fuit, quam ea, quae naturam iambi in lac-eratione posuit12.
8. Hoc modo concludamus.
Primum. omnia, quae protulimus Grammaticorum Latino-rum scripta et inter se et cum Athenaeo coniuncta sunt, omnia unum textum vetustiorem alii aliter mutilum nobis ostendunt.
Secundum. fons ille certe Latinus fuerat, eiusque auctor Heraclidam Ponticum laudavisse et doctrina metrica peripateti-corum (ne dicam Alexandrinorum) usus esse videtur. quae pars eius doctrinae re vera Heraclidae attribuenda sit, id sciri non potest. mihi quidem Heraclides nimis vetus videbatur, ut minuta versificandi enodavisset.
12 Sententiae iner se pugnantes varietate etymologiarum confirmaban tur. vide Diomedem (I 476-477), nobis hoc Dio hot animadvertendum sit: iambus —D7tD xoD □ Dvai kDi JJoDv, quod gradum militis iaculantis imitatur.
