CC BY
3о
FORS TILIDA " Jk ^ " KOMPONENTLI KOMPORATIV BIRIKMASINING O'ZBEK TILIDA IFODALANISHI
d https://doi.org/10.5281/zenodo.10336262
Azamat BEKTEMIROV,
TDSHU 1-kurs magistranti, Toshkent, O'zbekiston. Tel.: +998990021897;
E-mail: azamat.bektemirov.1997@gmail.com
Annotatsiya. Ushbu maqolada o'zbek tilshunosligida o 'xshatishlarning o 'rganilish tendensiyalari va tilshunos olimlarning mavzuga oid asrlariga munosabat bildirildi. Ma'lumki, o'xshatishlar o'zbek tilshunosligida bugungi kungacha semantik-grammatik, semantik-stilistik va lingvomadaniy jihatdan o 'rganilgan. Ushbu yo 'nalishlarda yaratilgan ilmiy adabiyotlar va maqolalar tahlil qilindi. O'xshatishlarni tilimizda qo'llanilishiga misollar keltirildi. Mavzuga oid lug'atlar va ularning ahamiyatiyoritib berildi.
Kalit so'zlar: o'xshatishlar, o'xshatish etaloni, erkin o'xshatish, komporativ iboralar.
Аннотация. В данной статье выражены тенденции изучения сравнений в узбекском языкознании и отношение лингвистов к данной теме. Известно, что сравнения до сих пор изучаются в узбекском языкознании со семантико-грамматического, семантико-стилистического и языкового аспектов. Проанализирована научная литература и статьи, созданные по этим направлениям. Были приведены примеры употребления сравнений в нашем языке. Были объяснены словари, относящиеся к этой теме, и их важность.
Ключевые слова: сравнения, стандарт сравнения, свободное сравнение, сравнительные выражения.
Abstract. In this article, the trends in the study of similes in Uzbek linguistics and the attitude of linguists to the subject have been expressed. It is known that similes have been studied in Uzbek linguistics until today from the semantic-grammatical, semantic-stylistic and linguistic aspects. Scientific literature and articles created in these areas were analyzed. Examples of the use of similes in our language were given. Vocabularies related to the topic and their importance were explained.
Keywords: similes, standard of simile, free simile, comporative expressions.
O'zbek tilshunosligida o'xshatishlar yoki V.M.Ogolsev ta'biri bilan aytganda, komporativ iboralarning o'ziga xosliklari, ularning frazeologik iboralarga, umuman, til va nutqqa munosabati aniq belgilangan emas. Hozirga qadar erkin o'xshatishlar odatdagi sintaktik struktura sifatida o'rganilgan. Ularning turg'unlashib, yaxlit ifoda maqomida til birligiga aylanish jarayonlari tadqiqotchilar e'tiboridan chetda qolgan [1,8].
O'xshatishlar tadqiqi bo'yicha quyidagi ishlar amalga oshirilgan:
l.O'xshatishlar semantik-grammatik, semantik-stilistik (R. Qo'ng'urov [2], M. Mukarramov [3], D. Xudoyberganova [4]) jihatdan o'rganilgan.
2.O'xshatishlar lingvomadaniy jihatdan o'rganilgan.
O'xshatishlarning tilimizda qo'llanilishi juda qadimiy manbalarga borib taqaladi. Bu esa mavzuning o'rganilishini oshiradi.
Mahmud Qoshg'ariy ilk marta o'xshatishni hosil qiluvchi qo'shimchalar haqida ma'lumot beradi [5,499]. Ko'plab tarixiy asarlarimizda ulardan badiiy-poetik hodisa sifatida keng foydalanilganini ko'rishimiz mumkin. Masalan, Yusuf Xos Hojib "Qutadg'u bilig" asarida ushbu poetik vositadan unumli foydalanib, betakror misralar yaratgan. Bu asar o'xshatishning tarixiy shakllaridan keng foydalanilganligi bilan ham ahamiyatli. Masalan: "go'yoki tuzilgan marjondek", "tuya karvonidek tizilar", "go'yo nido solgan qizdek", "bo'yim edi o'qdek, ko'ngil edi yoy, ko'ngil bo'ldi o'qdek, bo'yim bo'ldi yoy", "donolar bo'ladi misoli chimzor", "quyiga egildi alifdek nihol" va hokazo.
O'zbek tilshunosligida ushbu mavzuning o'rganilishi borasidagi tadqiqotlar haqida so'z yuritar ekanmiz, M. Mukarramovning "O'zbek tilida o'xshatish" nomli kitobiga to'xtalib o'tishni ma'qul ko'rdik. Chunki qo'llanmada keltirilgan nazariy ma'lumotlar taqqoslashning mohiyatini chuqurroq tushunish uchun g'oyat muhimdi r. Qo'llanmada o'xshatishning komponentlari, boshqa hodisalar bilan aloqadorligi, turlari, o'xshatish ifodalovchi vositalar (affikslar, yordamchi so'zlar, leksik vositalar va morfologik-leksik vositalar) bilan ifodalanishi haqida so'z boradi. Muallif o'xshatishlarni yuzaga kelish asoslariga, badiiy adabiyot tilida qo'llanilishiga, ma'nolariga, komponentlarning tarkibiga ko'ra bir necha turlarga bo'ladi. Sezgilar va tasavvurlar orqali yuzaga kelishini hisobga olib, konkret va abstrakt; qo'llanilish jihatdan: an'anaviy va individual; mazmuniga qarab: inkor, kinoya, satirik va chog'ishtiruvchi; komponentlariga ko'ra: to'liq, to'liqsiz, vositasiz, soda, murakkab, tarkibli, uzilgan, ketma-ket o'xshatishlar kabi turlarga bo'linishini ta'kidlaydi [3, 2531].
Tarjimalar faqat g'oyaviy-tarbiyaviy qurol bo'libgina qolmay, balki xalqlarning til va lug'at boyligi, nutq madaniyati sohasida erishgan yutuqlarini namoyish qiluvchi muhim ko'rsatkichlardan biridir. Shuning uchun tarjimalarni chog'ishtirib
o'rganish ("ichki chog'ishtirish") hamda ularni bo'lak tillarga qilingan tarjimalari bilan muqoyasa qilib tekshirish ("tashqi qiyos") noyob nazariy-lingvistik va badiiy-estetik xulosalar chiqarishga imkon tug'diradi. Chog'ishtirish turli ilmiy va amaliy maqsadlarga xizmat qilishi mumkin:
1.Adekvat tarjima yaratish jarayonini o'rganish.
2.Muallif uslubini qayta tiklash jarayonini kuzatish.
3.Turli davrlarda tilning leksik qatlamlari: a) terminologiya; b) frazeologiya va paremiologiya; c) ilmiy-falsafiy ta'riflarning tarkib topishi va boyishini tekshirish.
4.Tilda sifat o'zgarishlarini aniqlash
5."Jamiyat va til munosabatlari" muammosini yoritish.
6.Ikki tilli, ko'p tilli universal hamda régional terminologik va izohli lug'atlar tartib berish.
7.Indeks, yilnomalar, bibliografiya tuzishda qo'llanish.
Asarlarda qo'llaniladigan takror san'ati muallif fikrini kuchaytirish, maqsad-muddaoni oydinlashtirishga xizmat qiladi. Tarjima asarlarini (xoh ijtimoiy-siyosiy kitob tarjimasi bo'lsin, xoh badiiy tarjima) chog'ishtirib o'rganish qanchalik ahamiyatli bo'lsa, shunchalik kam qo'llanilgan, qiyoslash metodikasi ham ishlab chiqilmagan (qardosh va turli sistemalarga mansub tillarda yaratilgan tarjimalarni, ya'ni asl nusxani tarjima bilan emas, balki tarjimani tarjima bilan bilan chog'ishtirish nazarda tutiladi). Bu narsa Olmaota kengashidayoq (1958) alohida aytib o'tilgan edi. Biroq, oradan 17-18 yil o'tgan bo'lishiga qaramay, bu borada deyarli biron ish qilingan emas. Olmaota yig'ilishida bildirilgan tanqidiy mulohaza hozir ham o'z kuchida.
Tarjima asarlarini qiyosiy o'rganish "ichki" va "tashqi" chog'ishtirish aspektida amalga oshirilishi mumkin ekanligi qayd etildi. Tarjima qiyosiy uslub asosida tekshirish "darajalar" bo'yicha ham farqlanishi mumkin.
1. So'zni qiyoslash (so'z darajasida qiyoslash).
2. Frazeologizmlar: frazeologik iboralar, turg'un so'z birikmalari, idiomalar hamda maqol va matallarni qiyoslash (frazeologiya va paremiologiya darajasida qiyoslash).
3. Sarlavhalarni chog'ishtirish (indivual uslub darajasida qiyoslash) va hokazo.
Tarjimada, ko'pincha, bitta so'zni topib o'rniga qo'yish bilan fikr oydinlashib
ketadi. O'sha so'z topilmaguncha qidirish davom etaveradi. Ba'zan hatto tarjimonlarning bir necha avlodi almashib ketadi hamki, "kerakli" so'z topilmaydi. So'z o'zining kashfiyotchisini "kutaveradi" Masalan, начётчик so'zi qiroatxon ekanligini hozir hamma biladi. Bu mavjud ruscha-o'zbekcha va o'zbekcha-ruscha lug'atlarda aks etgan. Lekin "Navoiy asarlari lug'ati"da "qiroat" so'zi "o'qish, baland ovoz bilan o'qish" deb beriladi-yu (ijobiy ma'noda, albatta, 735), qiroatxon
keltirilmagan. Hozir bizda salbiy ma'no kasb etgan bu so'z, ehtimol, XV asrda bo'lmagandir?. Navoiy zamoni u yoqda tursin, mazkur so'z atigi yaqin 20-30 yil ilgari ham ko'zga tashlanmaydi [6, 22-25].
Lingvomadaniyatlarning aksariyatida turg'un o'xshatishlarni obraz va uning mazmuni jihatidan bir-biriga muqobilligi, muqoyasa obyektlarining o'xshashligiga guvoh bo'lamiz. Xalqlarning ko'pgina xislat-xususiyatlarga nisbatan qarashlarining, munosabatlarining aksariyat hollarda bir-birlarinikiga o'xshashligi komparativ frazeologik birliklarning ham bir xil timsoliy mazmun kasb etishlariga sabab bo'ladi [1, 10-11]. Bunday holat, ayniqsa, genetik jihatdan qardosh xalqlar tillari ifoda vositalari o'rtasida ko'proq ko'zga tashlanadi. Bu mazkur xalqlarning tarixiy sharoiti va takomili jarayonidagi umumiy muvofiqliklar bilan belgilanadi.
O'xshatish obyektlari bo'lmish timsollarning bu tariqa o'zaro mosligi tillarda muqoyasaviy umumiylikning mavjudligidan dalolat beradi. Binobarin, badiiy muqoyasa asosida hosil bo'lgan fors va o'zbek tillari komparativ frazeologik birliklariga nazar tashlar ekanmiz, ularning ko'pchiligida muqoyasa obyektlarining o'xshashligiga guvoh bo'lamiz. Tarjima tilida asliyatda qo'llanilgan o'xshatishlarga ekvivalent o'xshatish topilmagan taqdirda, adekvatlik ko'p hollarda muqobil variantlar yordamida amalga oshiriladi.
1. -dek qo'shimchasi (chorom) leksik vositasi yordamida tarjima qilinadi: Men bazm bo'layotgan maydon orqali o'tmoqchi bo'lib, devor taxtasidan oshib
tushdim..... o'h-ho'-o'-o', maydon ichi kunduzgidek yorug', daraxt shoxlariga
chiroqlar osilgan, yerlarga ipak gilamlar yozilg'an [7, 16-17].
2. -dek qo'shimchasi (katta) leksik vositasi yordamida tarjima qilinadi: Ikki tegirmon toshi orasida yanchilgan kishidek majruh edim. Qimir etgali majolim yo'q edi. Ko'zimni ochdim. Majlisdagilarning barchasi ham go'yo bir ko'zdan mening holimga kulib qarb turar edilar. Men o'z holimdan uyalib, yerga boqdim [7, 16-17].
O'xshatish obyektlari bo'lmish timsollarning bu tariqa o'zaro mosligi tillarda muqoyasaviy umumiylikning mavjudligidan dalolat beradi. Binobarin, badiiy muqoyasa asosida hosil bo'lgan fors va o'zbek tillari komparativ frazeologik birliklariga nazar tashlar ekanmiz, ularning ko'pchiligida muqoyasa obyektlarining o'xshashligiga guvoh bo'lamiz. Tarjima tilida asliyatda qo'llanilgan o'xshatishlarga ekvivalent o'xshatish topilmagan taqdirda, adekvatlik ko'p hollarda muqobil variantlar yordamida amalga oshiriladi. Misol tariqasida quyida keltirilgan jumlalarda ko'rishingiz mumkin:
TRANSLATION FORUM - 2023 (E)ISSN: 2181-1784
ФОРУМ ПЕРЕВОДОВЕДОВ - 2023 3(23), Dec., 2023
TARJIMASHUNOSLAR FORUMI - 2023 www.oriens. uz
Qattiq ranjimoq, it kabi sadoqatli bo'lish, tinimsiz mehnat
^jj ol* t^Uill ^jJ (jjl ù^U. l* Ji* yl^. ((J^l^ CljllA. Cl^J j^ajjjl).
Bizning bu ko'chada itdek ishlayotganimizga mana besh oy ham bo'ldi
***
Ji* ùW ù^> It kabi pushaymon bo'lish jl Ji* ùl ''j оЛ^ JjJ Jj J^^J jP Jj..
Qilgan ishidan it kabi pushaymon bo'lgan edi, biroq endi kech edi. Shunda Abdurahmon taqdir bu qiz bilan uni chambarchas bog'laganini, endi u hozirgina duch kelgani - mehr ostonasida itday sadoqat bilan umr kechirishini yuragi zirqirab
angladi (U. Azim. Sevgi). ***
Ji* аЬ: A^ÎÎ A j^ AiLk jjj
Besabab uylarga borish, itdek sang'imoq, izg'imoq, daydimoq, tentiramoq. Har ko'chada it kabi daydishimning sababi - izlaringni sog'indim (U Hamdam.
Sabo va Samandar).
***
Ji* ù^^J Ain. A^iî ojjj JJJ^ j Ь ù^^lj^ j^P
Ro'zador bo'la turib, itdek g'iybat qilmoq, gunoh qilmoq.
***
Ji* ojjj ù AJU j ù1*®l ù^j^ Itdek uvillamoq, akillamoq, irillamoq;
^JjJ lj jj&Iuj j^sji Abj Ji* ojjj .ij ^lâjjxl
Qo'lga olingan o'g'rini shunday urdilarki, itdek uvillardi.
Arzimas bir jondorni deb itday irillamanglar, uyat bo'ladi-ya! (N. Norqobilov.
G'animlar).
***
Ji* ¿^u лЛ^: ojjjJ Itdek yugurmoq.
Na halol, na harom neligin bilmay, ikkisin ortidan itdek yugurdik (A. Mahkam.
Iymon deb...).
***
Ji* jIjÎ: A^iî olj jlj^j jjj Juda ko'p yuradigan, daydi it.
Yetim qoldim yoshligimda men ham otamdan, odamnlarning eshigida sanqidim
itday (A. Oripov. Jannatga yo'l). ***
Ji* ^V: ^j-bU j Itdek xushomadgo'y.
Устози хаёт вактида ипакдай мулойим, итдай садокатли булган бу букри савдогар Райхонабонуга тажовуз килган (О. Ёкубов. Кухна дунё).
TRANSLATION FORUM - 2023 (E)ISSN: 2181-1784
ФОРУМ ПЕРЕВОДОВЕДОВ - 2023 3(23), Dec., 2023
TARJIMASHUNOSLAR FORUMI - 2023 www.oriens. uz
Ji* l^i ^j* ^j* yJjS ^l^jj j ^^ijiLL^, Jlijj j Itdek xushomad qilib orqasidan ergashmoq.
Faqat sen qolgan eding, mana, sen ham menikisan, endi tamomsan, ortimdan itday ergashib yuraverasan, endi o'z holingcha kun kechirolmaysan (B. M. Ali.
Ko'ktunlilar).
***
Ji* j ajjÉ: jjjj aAi*a Ь jIj^^j It-mushuk bo'lish.
t^ll^Ä ÍJA^Í Ji* j AJJ£ AJ yl^. ^A
Uyalmaysizlarmi bir-biringizga it-mushuk kabi bo'lishga?
Ichimda ikkita mavjudot doim it-mushuk, jiqqamusht bo'layotgandek.
***
Ji* jIa: aAi*a Doimo jaxldor, qutirgan, agressiv
АЛА AJ i hA. j Ajäj£ j j ^jli^aC Ji* i^^^i JIA yl^-j ^A Л2з1...( OJIJJLA^.. J^ j
AJ ^AJJS).
Hamma, jaxldor itdek toliqqan, ezilgan, zerikkan va asablangan edi. Echkisiga
sal tekkanimda itday taladi (A. Obidjon. Serkaxonim).
***
Ji* ^sa yU j^b Yetti jonli itdek
(O'zbek tilida asosan "7 jon" iborasi mushuklarga nisbatan qo'llaniladi). XULOSA. O'zbek tilida o'xshatishlarning voqelanishida -dek, -day, -simon, -ona, -chasiga kabi qo'shimchalar o'xshatish komponentlarining o'xshovchi obrazni ifodalagan so'zlarga qo'shilib o'xshatish va qiyoslashlarni hosil qiladi. -dek qo'shimchasi o'zbek tilida o'xshatishlarni hosil qiluvchi asosiy grammatik vosita hisoblanadi. Odatda, mazkur grammatik ko'rsatkich o'xshatish hosil qiladigan leksik vositalar yordamida tarjima qilinadi va u holat, harakat, belgi va ma'noviy o'xshashliklarni yuzaga chiqaradi.
Umuman, tarjima jarayonida o'xshatishlar turli-tuman usullar vositasida, aksariyat hollarda, to'la ekvilalentlar va muqobil variantlar usulida tarjima qilinadi. Ba'zan tarjimada o'xshatishlar tushirib qoldiriladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI (REFERENCES):
[1] - Махмудов Н, Худойберганова Д. Узбек тили ухшатишларининг изохли лугати. - Тошкент: Маънавият, 2013. -320 б.
[2] - Кунгуров Р. Узбек тилининг тасвирий воситалари. - Тошкент, 1977. -152 б
[3] - Мукаррамов М. Узбек тилида ухшатиш. - Тошкент, 1976. - 88 б.
[4] - Худойберганова Д. Матннинг антропоцентрик таджики. - Тошкент: Фан, 2013. - 136 б.
[5] - Махмуд Кошгарий. Туркий сузлар девони (Девону луготит турк). I. -Тошкент: УзФА, 1963. - 499 б.
[6] - Oxundov D. Birinchi ruscha-turkcha lug'atda начётчик (-чица) - "Hafiz; Mukabile okuyan". "Ruscha-Turkcha Lug'at" Jild 1 A-O. Ozarnashr, Boqi, 1928. -242 b.
[7] - XX asr o'zbek hikoyasi antologiyasi, XX asr o'zbek hikoyalardan.
[8] - Маслова В.А. Лингвокультурология. Учебное пособие для студентов высших учебных заведений. - М.: Изд. Центр «Академия», 2001. - 208 c.
[9] - Мусаев К^. Таржима назарияси асослари. Дарслик. - Тошкент: Фан, 2005.
[10] - Махмудов Н. Ухшатишлар - образли тафаккур махсули, Тошкент. 2011.
352 б.
303 б.
