CC BY
21FORS TILI PUBLITSISTIK USLUBIDA OT VA SIFAT SO'Z
TURKUMLARINING USLUBIY - FUNKSIONAL XUSUSIYATLARI VA ULARNING TARJIMADA BERILISHI
d https://doi.org/10.24412/2181-1784-2022-28-117-124
Filol.f.d. Dilfuza AHMEDOVA
TDSHU dotsenti, Toshkent, O'zbekiston Tel: +99890 357 60 30; dilakhmedova@mail .ru
Annotatsiya. Maqola fors tili gazeta matnlari tahlili asosida ularda qo 'llangan ot va sifat ssho' turkumlarining o'ziga xos uslubiy xususiyatlarini yoritishga qaratilgan. Tahlil davomida avvalo gazeta matnlarida qo'llangan otva sifat so'z turkamlarining grammatik kategoriyalari tadqiq etilib, eng faol va nofaol grammtik kategoriyalar aniqlangan, ularningfaollik sabablari ochib berilgan.
Kalit so'zlar: stilistika, funksional uslub, publitsistik uslub, gazeta matnlari, so 'z turkumlari stilistikasi, tarjima
Аннотация. Язык - одно из сложнейших явлений человеческого общества. Определенные языковые средства и стили, которые мы постоянно используем в общении, образуют систему. В связи с непрерывным развитием языка, изменение целей и задач различных функциональных стилей, стилистическое невообразимое разделение речи как инвариантной догмы.
Ключевые слова: стилистика, газетно-публицистический стиль, части речи, текст, тематическая группа, информативность, тревод
Abstract. Currently, one of the actively developing directions in linguistics is language learning in a functional-stylistic aspect. Special attention is paid to the study of the use of language units in different functional styles.
Key words: stylistics, newspaper style, qualitative adjectives, relative adjectives, translation
Publitsistik uslub siyosat va ba'zi ijtimoiy sohalarda qo'llanuvchi uslub bo'lib, ikki asosiy vazifa, ya'ni informativ va ta'sir ko'rsatish funksiyalarini bajaradi1. Fors tilida publitsistik uslubni rasmiy, ilmiy, badiiy va og'zaki uslub elementlarini o'z ichiga qamrab olishidan kelib chiqib, uni funksional uslublar sistemasida eng ochiq uslublar qatoriga kiritish mumkin. Publitsistik uslubda gazeta tili alohida o'rin egallaydi.
1 Gorshkov A.I. Russkaya stilistika. Stilistika teksta i funksionalnaya stilistika: uchebnik dlya pedagogicheskix universitetov i gumanitarnix vuzov. - M.: Astrel, 2006. - S.265.
117
R.
om
Zero, gazeta va publitsistika bir-biri bilan chambarchas bog'liq. Gazetadagi har bir publitsistik maqola o'ziga xos ijtimoiy masalalarni ko'tarib chiqishi yoki jamiyatdagi turli yangiliklarni badiiy ifoda etishi mumkin . Hozirgi kunda Eronda gazeta tiliga bo'lgan qiziqishning ortib borayotganini bu sohada amalga oshirilgan qator tadqiqotlarda ko'rish mumkin . Izlanishlarni o'rganish jarayonida ularda qisqalik, terminlarni kamroq qo'llash, to'g'ri bayon uslubini tanlash hamda hozirgi kunda fors tilining sofligini saqlab qolishga intilish kuzatiladi. Shu bilan birga, olimlar gazetaning yoshlar tarbiyasida katta ahamiyat kasb etishiga to'xtalib o'tadilar. Tahlillar natijasida eron gazetalarida aniq axborot yetkazish, til sofligi, tarbiyaviy vazifalar asosiy o'rinni egallashi aniqlandi.
Gazeta janrlari informatsion, analitik va badiiy-publitsistik janrlarga bo'linadi4. Eron tilshunosligiga nazar tashlaydigan bo'lsak, unda gazeta janrlari tasnifi mavjud emasligi ayon bo'ladi. Unda faqat gazeta matnlarining turlari ajratiladi. Masalan, Ahmad Giloni Eron gazeta matnlari turlari sifatida «bosh maqola», «xabar», V.
JU'jlij «reportaj», «intervyu», ^tj «qo 'shimcha bo 'limlar»
(sog'liqni saqlash, ekologiya, oila, fan, kitob, ko'rgazma, film va h.k. mavzusiga bag'ishlangan maqola)larni keltiradi5. Hasan Zulfiqoriy Eron matbuoti 4 qolip - jp- xabar, ^jlj^ reportaj, intervyu va Ali*
maqoladan tashkil topganini ta'kidlaydi6.
Gazeta matnlarida o'zining asosiy ma'nolari bilan bir qatorda ifodalagan qo'shimcha ma'nolaridagi turli tumanlik ot va sifat so'z turkumlarining funksional chegaralanishga olib keladi. Eron gazeta matnlari doirasida otlarning konnotativ ma'noda qo'llanish holatlari kuzatiladi va bu holat turli kontekstlarda namoyon bo'ladi. Masalan «4^» frontning asl ma'nosi «jang maydoni» bo'lib, bir vaqtning o'zida bir
2
Qo'ngurov R., Karimov S., Qurbonov T. Nutq madanyati asoslari. II qism. - Samarqand, 1986. -B.20.
i jbj ^IA .^m wjj^'^ ^VAA 'jlj^j .A^ljjjj jljj. jjj^^. ^JJ Ujjta3
ajlfl ni — ùlt jljj ^"'l**'* . 'J . «l.^jlaàUjN j ^H^X .^VH^ jjj — .AT aj1.n ni — .^ajac. ijljj
.^jlSiîljj jjS^ . ) VAÛ 'Ù'J^J .^Itjj^^ jljj j^ j^îl .^jlSàlljj jJJS^.- .^HA» .£
.^VAÛ 'Ù'J^J .^ItjA^^ jljj j^ ^IAJ^JI
4 Gorshkov A.I. Russkaya stilistika. Stilistika teksta i funksionalnaya stilistika: uchebnik dlya pedagogicheskix universitetov i gumanitarnix vuzov. - M.: Astrel, 2006. - S.265.
W — .^VAA - .Ajl^j j ù1jj.- j ^làljajl j Iflju j IA^ jljj .(^^d^)
.\H . ) VAÛ 'jlj^J jbj jJ JLM^JJC. ^l&j^îl .^jlSàîljj JJSA6
TRANSLATION FORUM - 2022 \\ VOLUME 2 | SPECIAL ISSUE 28
ФОРУМ ПЕРЕВОДОВЕДОВ-2022 ISSN 2181-1784
TARJIMASHUNOSLAR FORUMI- 2022 ^ SJIF 2022: 5.947 | ASI Factor = 1.7
necha faoliyat olib borilayotgan xudud, ma'lum maqsadlarni amalga oshirishga qaratilgan ijtimoiy kuchlar ittifoqi kabi ma'nolarga ham ega. Mazkur leksik birlik gazeta matnlarida harbiy ma'no bilan bir qatorda, siyosiy ma'noda ham qo'llanadi. So'zning qaysi ma'noda qo'llanishini kontekst orqali aniqlash mumkin.
j jjj^jl AJ jljWj^1 J ' jî I^JI^ ag .n ÎI& jl
y
^J^. Ij ¿J
Meditsina - doimo qurol-aslaha yetishmovchiligi mavjud bo'lgan, askarlar esa o'lim bilan kurashib, xujumni qaytarib turadigan frontlardan biridir. Misolda front so'zi o'zining asl ma'nosida qo'llangan bo'lsa-da, unda vrachlar askarlar, dori-darmon esa qurol-aslaha bilan ifodalangan holda ko'chma ma'nosi anglashiladi.
Gazeta matnlarida so'zi semantikasining kengayishi kontekstual to'ldirish natijasi sifatida namoyon bo'ladi: siyosat va tijorat sohasidagi o'zaro munosabat implitsit ravishda harbiy harakatlar bilan bog'liq dushmanona munosabat sifatida negativ baholanadi. Xuddi shunday implitsit salbiy ekspressiya^'jlarmiya neytral so'zi orqali quyidagi kontekstlarda namoyon bo'ladi.
Amaldorlar armiyasi xuddi parazit organizm kabi yiliga ko'paymoqda
^j'j! armiya - 1. Davlatning qurolli kuchlari majmuasi; l.Frontdagi qurolli kuchlarning bir qismi ma'nolarini anglatsa, ko'chma ma'noda umumiy faoliyat bilan shug'ullanuvchi kop sonli odamlar ma'nosini ifodalaydi. Yuqoridagi keltirilgan misolda qo'llangan ^jjI armiya so'zi j^ jjJ jLa. j^ JU ^UjjjU t^2jl Armiyada moliyaviy manyovrlar kutilmoqda jumlasida qo'llangan holat bilan taqqoslansa, ularda kontekst orqali kuchaytirilgan «kopsonlilik» va «boshqalar hisobigayashovchilar» ma'nosi anglashiladi. Tahlil qilingan otlarning semantik-uslubiy ma'nolari boshqa uslublarda ham namoyon bo'lsa-da, ana shu ma'nolarning birmuncha kengaygan holda ifodalanishida gazeta matnlari tilining imkoniyatlarini alohida ta'kidlash lozim.
1 v
Ruzname-ye etela'at. Bahman 1394. Somare-ye 24382. (Xabarlar gazetasi)
8 • v Ruzname-ye siyasat-e ruz. Ordibehest 1394. Somare-ye 3894. (Kun siyosati gazetasi)
9Ruzname-ye etela'at. Bahman 1394. Somare-ye 24362. (Xabarlar gazetasi)
Geografik onimlar yuz berayotgan hodisalarni nomlash orqali informatsion xarakterga ega bo'ladi. O'zining semantik faolligidan toponim gazeta publitsistik uslubining ma'lum matnlarida o'quvchiga emotsional ta'sir etuvchi asosiy vosita sifatida namoyon bo'ladi 10. Mamlakat nomi ma'lum davlatlarning tarixiy taqdiri haqida eslatma berish uchun xizmat qiladi. Natijada ma'lum mamlakat nomi ramziy xususiyat kasb etadi. Masalan, Afrika mamlakatlari asosan qashshoqlik ramzini anglatsa, arab davlatlari boylik, hashamat ma'nosida qo'llanishini kuzatish mumkin.
JiL IJ ^JJ^ J^ ^^ A^. J£I A^^ij AJ .^JJJ^ '" <1J Ajj£ JA
AJ ¿A^ Ji^f* ^^J.^I^II ^J J ^J! o^l^i ^J ^^ J^j Aj t ^i^ ^^j L
^ij ¿l^A J ^a ¿l^A AJJAJJ Igjl
Bu haqda hech kim baland ovozda gapirmasa ham, Chili versiyasi, sodda va savodsiz bo'lib chiqti. Chili bo'lishgaintilib, ular Nigeriyaga aylandilar: o'sha korrupsiya, o'sha neft. Ushbu misolda Chili qattiqqo'l tuzum sharoitida ham xo'jalik faoliyatini tashkil eta olgan va shu yo'l bilan iqtisodiy o'sishga erishgan davlat timsolida gavdalangan. Nigeriya orqali esa obrazli tarzda yer osti boyliklariga ega bo'lishiga qaramay, amaldorlarning ochko'zligi tufayli mamlakatning iqtisodiy barqarorligini ta'minlay olmagan davlat tasvirlangan.
Ta'kidlash lozimki, gazeta matnlarida «poytaxt nomi - mamlakat nomi» modeli asosidagi an'anaviy metanimik ko'chish ko'p uchraydi. Siyosiy matnlarning o'ziga xos jihati shundaki, ularda poytaxt nomlarini anglatuvchi atoqli otlar ko'p hollarda o'sha mamlakatni ifodalash uchun qo'llanadi. Masalan,
ob ^Laj ^b JU^l jl l^pl^j ¿lJ^j* A^jjI Aj 0jUSI Ij ^tn^l
Alsabog' Tehron Bog'dodni IShlDdan qutqarganiga ishora qilib dedi jumlasida qo'llangan ¿Ij$j Tehron va ^I^j Bag'dod shahar nomi sifatida emas, balki Eron va Iroq davlati timsolini aks ettirgan.
Gazeta matnlarida sifatlar uslubiy jihatdan o'ziga xos ahamiyat kasb etadi. Ma'lumki, davriy matbuotda jurnalistlar maqola tayyorlash jarayonida o'zining uslubini yaratishga urinadilar va bu jarayonda o'z
10 Нахимова Е.А. Метафорические и метонимические значения топонимов в современных СМИ // Журналистика и массовые коммуникации. - 2009, № 3. -С.80.
Ruzname-ye etela'at. Bahman 1394. Somare-ye 24381. (Xabarlar gazetasi) Ruzname-ye jomhuri-ye eslami. Farvardin 1394. Somare-ye 10288. (Islom respublikasi ga
120
uslubiga xos sifatlardanfoydalanish holatlari ko'zga tashlanadi. Ma'lum bir voqea-hodisalar emotsional bo'yoqdor vositalar bilan boyitilgan bo'lsa yanada qiziqarli bo'ladi. Biror ma'lumotni obrazli yetkazishda muallif albatta sifatlardan foydalanadi.
Tub va yasama sifatlarning uslubiy imkoniyatlari gazeta matnlarida har doim ham bir xil emas. Gazeta matnlarida tub sifatlardan ko'ra yasama sifatlarning qo'llanishi faol. Buni hozirgi kundagi turmush tarzining jadal rivojlanishi, yangi so'z va tushunchalar paydo bo'lib borayotgani, bularni ifodalash va aniqlashga yangi vositalar zarurati mavjudligi bilan asoslash mumkin. Gazeta matnlarida sifatlarning voqelanishi borasidagi yana bir jihat ularda badiiy yoki og'zaki uslubda keng ishlatiluvchi sifatlarning kam yoki umuman qo'llanmasligidir. Misol uchun, biror shaxsning belgi-xususiyatini ifodalovchi ¿j^ sho 'x, jWj«-* mehribon, go 'zal, ^^
chiroyli, IjjJ chiroyli, maza bildiruvchi jj^ sho'r, ûj^^j^ mazali, úájp shirin, kishilarning jismoniy belgilarini anglatuvchi j" qari, ozg'in kabi sifatlar gazeta matnlarida deyarli qo'llanmaydi.
Sifatlar denotativ va konnotativ ma'nosida baholash komponentining mavjudligi sababli ular belgi va baholashni ifodalash aspektlarini o'zida mujassamlashtiradi. Baholash, emotsiya, ekspressiya konnotatsiyaning teng huquqli komponentlari sifatida asosan ko'p ma'noli so'zlar semantik strukturasida keng tarqalgan, chunki ular asosan ko'chma ma'noda namoyon bo'ladi. Sifatlar leksik ma'no strukturasidagi murakkablik va o'ziga xoslik ularning ko'pma'noliligida namoyon bo'ladi. Ko'p ma'noli sifatlar ma'nosining anglashinuvida otlarning ta'siri muhim.
- tani sog', sog'lom, foydali, toza, normal, to 'g'ri. Gazeta matnlari mazkur sifatning sog'lom fiziologik belgi ma'nosida qo'llanishi nofaol bo'lib, asosan, ko'chma ma'noda qo'llanishi kuzatildi. Gazeta matnlarida uning sog'lom raqobat, ^^ odil saylov, ^^ ^ toza suv,
^Lui ^Ijä toza havo, ^ ^^ foydali ovqat kabi birikmalar tarkibida qo'llanishi faol. Shu bilan birga, gazeta matnlarida fftu sifatining antonimi ^llulj nosog'lom ham uchraydi.
b ^llulj ^ülij jJ Ig&jlj Jljj 4£ ûJj£ ^jlj W^W Aj Ij^lijül jjl A^JxA ^jb
^Ä j JJJ Jj^jj ^jl^l^jlj ^nx^j Jj^jl£ ojj^ jJ ^Ä ^ul ûJ^ J&JJ&J
13
Jjjj ^jl^l^jli Aj jj Ig&ilj Jj^.
13 • • ^
Ruzname-ye siyasat-e ruz. Ordibehest 1394. Somare-ye 3909. (Kun siyosati gazetasi)
121
R.
om
Markaziy bank hamisha banklarning nosog'lom raqobatga intilishi to 'lov sohasida tartibsizlikning kelib chiqishi va banklar moliyaviy holatining tartibdan chiqib ketishigasabab bo 'lishini tanqid qilib kelgan.
- iliq, issiq, qizg'in, jo'shqin, do'stona kabi ma'nolarni anglatib keladi. Mazkur sifatning gazeta matnlarida qo'llanishidagi o'ziga xoslik shundaki, u ikki mamlakat o'rtasidagi iliq munosabatlarni ifodalashda keng qo'llanadi. Bu sifat ishlatilgan birikmalar, asosan, Eron va ba'zi xorijiy mamlakatlar o'rtasidagi aloqalar, xorijiy davlat rahbarlari tashrifi yoritilgan maqolalarda voqelanishi ma'lum bir shakldagi birikmalar tarkibida qo'llanishi jarayonida klishega aylangan holatlar mavjud.
tajjà! b ¿IjJ ^JIJJ < ^ * ^l^jjja
Hukmron kuchlar Eronning Afrika davlatlari bilan iliq aloqlariga qarshi.
Oxirgi vaqtlarda gazeta leksikasida siyosiy-timsol ma'no kasb etgan sifatlarning keng qo'llanishini kuzatish mumkin. Gazeta tili yuz berayotgan voqea-hodisalarga operativ munosabat bildirish xususiyatiga egaligini inobatga olsak, unda ba'zi ranglar semantikasi transformatsiyasini kuzatish mumkin. Ular siyosat, iqtisod, biznes, ommaviy axborot vositalari sohalari bilan bog'liq. Rang ma'lum emotsional kayfiyatni vujudga keltiruvchi simvolik fon sifatida namoyon bo'ladi. Shu bois, siyosiy partiyalar ranglardan ta'sir etuvchi timsol hamda ularni ajratib turuvchi belgi sifatida foydalanadilar. Rang simvolikasi hozirgi kundagi siyosiy tendensiyalarni ifodalaydi. Masalan, Ukraina, Gruziya, Qirg'izistonda yuz bergan siyosiy inqirozlar natijasida to'q sariq, pushti, baxmal ranglar siyosiy ma'no kasb etti. Bu ranglarning oxirgi vaqtda yangi konnotatsiyalarga ega bo'lgan holda qo'llanishi ko'p kuzatiladi. Rangli inqiloblarning ommaviy norozilik namoyishlari tushunchasida qo'llanishi ommalashdi. Gazeta matnlarida sport terminologiyasiga oid birliklarning ishlatilish holatlari ham mavjud. Ma'lumki, sariq rangli kartochka ayrim sport turlarida ogohlantirish sifatida qo'llanadi. Quyidagi misolda esa sariq karta olish orqali deputatga ogohlantirish berish ma'nosi anglashiladi.
^^jj ^jl^ ^ ^^ '"j^ j ^jjj j^ ^jli '
' * ' ' ^
14 Ruzname-ye jomhuri-ye eslami. Farvardin 1394. Somare-ye 10273. (Islom respublikasi gazetasi)
15 Ruzname-ye etela'at. Bahman 1394. Somare-ye 24382. (Xabarlar gazetasi)
122
R
от
Foniyning javoblari majlisda yordam bermadi va u 114ta qarshi ovoz bilan sariq karta oldi.
Qizil rang asosan siyosiy va tashviqot maqsadida qo'llanib, odamni qat'iylik, biror ishni qilishga undovchi rang bo'lishi bilan birga, havf-xatardan ogohlantirish ma'nosini ham anglatadi. Yashil rangning tabiat va ekologiya bilan bog'liq kontekstlarda faol qo'llanishi aniqlandi. Rang bildiruvchi sifatlar borasida bir jihatga ahamiyat qaratish lozim. Havoning tozalik darajasi ma'lum ranglar bilan belgilangan. Fors tilida ham ana shu darajani ifodalashda belgilangan ranglar mavjud. Bu ko'rsatkich, ayniqsa, Tehron shahri havosi sofligi ko'rsatkichini belgilashda qo'llaniladi va bu ko'rsatkichlar gazeta matnlarida ham o'z aksini topadi.
Xulosa o'rnida gazeta matnlarida ot so'z turkumining boshqa so'z turkumlarga nisbatan keng funksional-uslubiy imkoniyatlarga ega ekanligini ta'kidlash lozimki. Lekin ot so'z turkumiga kiradigan ba'zi grammatik shakllarda funksional chegaralanish sezilmaydi. Buni ko'plik kategoriyasi misolida ko'rish mumkin. Gazeta matnlarida qo'llangan ot va sifatlarning aksariyati boshqa uslublarda ham ishlatiladi. Biroq maqolada tahlil qilingan ot va sifatlarning aynan gazeta matnlari tarkibida semantik-uslubiy ma'nolari kengayish holati aniqlandi. Shu bilan birga, ko'p ma'noli ot va siftalar gazeta matnida aynan bir ma'noda qo'llanib, publitsistik uslubga xoslanganlik xususiyatiga ega bo'ladi. Eron gazeta matnlarida qo'llangan ot va sifat so'z turkumlariga oid aksariyat leksik birliklar milliy spesifika - Eronning davlat tuzilishi, mamlakatdagi ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy vaziyat, milliy mentalitetning o'ziga xos xususiyatlari va h.k. ta'sirida shakllangan.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati:
1. Горшков А.И. Русская стилистика. Стилистика текста и функциональная стилистика: учебник для педагогических университетов и гуманитарных вузов. - М.: Астрель, 2006. - С.265.
2. Куранбеков А. Проблемы формирования научно-технической терминологии в современном персидском языке // Вопросы филологии. - М., 2003. - №2 (14). - С.17.
3. Нахимова Е.А. Метафорические и метонимические значения топонимов в современных СМИ // Журналистика и массовые коммуникatsiи. - 2009, № 3. -С.80.
4. Сухоруков А.Н. Западные инициальные аббревиатуры в персидском языке в контексте борьбы за очищение языка. - М., 2015. - С.77.
5. Кунгуров Р., Каримов С., Курбонов т. Нутк маданяти асослари. II кисм. -Самарканд, 1986. - Б.20.
^ ^ ^ .http//farsi.blogfa.com.^-"Ji и1^ ^^^^ 6.
¿''А'А .(^^Ь ^^ .^ГЧ? ^ ^ ГУУ и!^^^ J и^^ ч
.^ГЧ» .¿^1 J \JJJI ^
^У — . ^ ГАД - J и^О.- и' J 1.А"1 J 7.
. ^ ГАД 'и'^)^ .—1^и^ JlА*■•JА^ .(^JlмЗl^ 8.
.ГЧ»? .0JlA^ .^У . ^ ^ ГЧ? .jJJ ^ьиЬт .9
. \?ГА •. 0JlA^ .ГЧ? .Ю
. ^ *^У? . ^ уJJJJJi^ П? . 00
