FIZIKANING MEXANIKA BO’LIMIDA QATTIQ JISM HARAKATIGA DOIR MASALALAR YECHISH METODIKASI Текст научной статьи по специальности «Физика»

>q )> d )> :>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №6

FIZIKANING MEXANIKA BO'LIMIDA QATTIQ JISM HARAKATIGA

*

DOIR MASALALAR YECHISH METODIKASI

#<0>

#

Xamzayev X.E.

Texnika fanlari bo'yicha falsafa doktori(PhD) katta o'qituvchi Sattarova Nigora Yaxshiboyevna Aniq va tabiiy fanlar metodikasi fizika va astronomiya mutaxassisligi magistranti https://doi.org/10.5281/zenodo.6773319

L>?¡>¡ 3>i>

Annotatsiya: Ushbu maqolada Fizikaning mexanika bo'limida qattiq jism harakatiga doir masalalar yechishga bag'ishlangan bo'lib, masala yechishda eksprement quydagi ikki xil ma'noda ishlatiladi, birinchisi berilgan masalalarning javobini topish uchun, ikkinchidan masalada berilgan bog'lanishlarni aniqlash uchun yoki berilgan kattalikning son qiymatini toppish uchun eksprement o'tkaziladi.

Fizikadan masalalarini yechish orqali yangi axborotlar berish, muammoli vaziyat hosil qilish va talabalarga muammo qo'yish, shakllangan amaliy ko'nikma va malakalarni rivojlantirish, talabalar bilimining mustahkamligi va tasavvurlari

»

kengligini sinash, nazariy materialni mustahkamlash, umumlashtirish va takrorlash, texnika yutuqlari bilan tanishtirish, talabalarning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish mumkin. Masala yechish orqali talabalar mustaqil mulohaza yuritish va faoliyat olib borishga ham o'rgatilishi muhim ahamiyat kasb etadi.

Tayanch so'zlar: Qattiq jism, kristall, texnologiya, o'zlashtirish samaradorligi, metodika, masala yechimi.

Olamning asosi nimadan iborat, ya'ni atrofimizni o'rab turgan barcha narsalar, jismlar, ob'ektlar, mavjudotlar qanday tuzilgan degan savol qadim zamonlardan odamlar ongini band qilib kelgan. Bu savolga birinchi bo'lib, grek faylasuflari javob berishga harakat qilishgan. Ulardan birlari Olam 4 ta unsur - havo, suv, tuproq, va olovdan tashkil topgan (Anaksimen. Taxminan miloddan avvalgi 585-525 yillar. Qadimgi yunon faylasufi) deyishsa, boshqalari esa Olam strukturaga ega bo'lmagan

J-jt

va eng kichik bo'linmasi atomlardan (Demokrit).

Milloddan avvalgi 460-360 yillar. Qadimgi yunon faylasufi) tuzilgan degan g'oyalarni ilgari surishgan. Olam tuzilishining zamonaviy modeliga ko'ra uning tarkibi elementar zarralardan tuzilgan moddalar, qora materiya, qora energiya va uni to'ldirib turuvchi gravitatsion to'lqinlardan iboratdir. Demak, olamning tashkil etuvchilari deyilganda elementar zarralar bilan birgalikda qora materiya, qora energiya va gravitatsion to'lqinlar ham tushuniladi. Texnika yo'nalishidagi oliy

.............., -j___••____i__~ -, • TT„......■ U-M™:

ta'lim muassasalarida qattiq jismlar fizikasi Umumiy fizikaning bo'limi sifatida

3 j> £>

148

I ~ HA/r1 1 ~

ÍS* » J

>q )> d )> :>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №6

o'qitiladi. O'rganishlar shuni ko'rsatdiki, masalalar yechish uchun adabiyotlar

>

sifatida

1. Umumiy fizika kursidan masalalar to'plami (M.S.Sedrik tahriri ostida),

2. V.S.Volkenshteyn. Umumiy fizika kursidan masalalar to'plami qo'llanmalari tavsiya etilgan.

Ushbu qo'llanmalarda asosan qattiq jismlarga oid masalalarda mustahkamlik chegarasi, issiqlik sig'imi, bikrligi, elastiklik modulini hisoblashga doir masalalar berilgan.

Bizga ma'lumki qattiq jismlar bir-biridan ichki tuzilishi jihatidan batamom farq qiluvchi kristall va amorf jismlar ko'rinishida uchraydi.Lekin hozirgi zamon fizikasida qattiq jism deganda kristall jismlar nazarda tutiladi.Amorf jismlar o'ta qovushqoq suyuqliklar sifatida qaraladi.

1 - guruh: kristall jismlarda atom yoki molekulalar bir-biriga nisbatan ma'lum bir tartibli vaziyat egallab joylashadi.

2-guruh: amorf jismlar ichki tuzilishi jihatidan suyuqliklarga yaqin bo'lib,

suyuqlikdan faqat molekulalar o'rtacha oralig'ining kichikligi bilan farq qiladi.

Demak, yuqoridagidan ko'rishimiz mumkinki, tavsiya etilgan adabiyotlarda qattiq jismlarda kechadigan jarayonlarni quyidagilarni tushuntirishimiz mumkin

»

m?

ekan:

1. Kristall jismlar fizik xossalari (mexanik, elektrik, optik va h.k.) turli yo'nalishlarda turlicha bo'lishi, ya'ni anizotropligini.

2. Amorf jismlarning kristall strukturaga ega bo'lmasligini, ularning fizik

viiecalan +nr1i лгг»'па11 oVi 1лг»'лп r>Via +iir1 ir>Via V\r»'11 dum i7rttmnlimm R11 Vcimnbi1iHcirni

xossalari turli yo'nalish bo'yicha turlicha bo'lishini, izotropligini. Bu kamchiliklarni bartaraf etish uchun ya'ni, qattiq jismlarda kechayotgan jarayonlarni, fizik

PU

пг\ппп1\ rnfl о m 1 1л'1пглп fiiníiiin fi n о Тл плКип 111 о m inrv vnrnWan n+il/^nl nn 1л1 o r\Kl nn ann

qonuniyatlarni to'laroq tushuntirish uchun ularning xarakteristikalari hisoblangan deformatsiya, elastiklik kuchlari, mustahkamlik chegarasi, issiqlikdan kengayishini tushuntirishga doir masalalar yechish maqsadga muofiq deb hisoblaymiz. Buning uchun esa quyida vazifalarni amalga oshirish kerak:

1. Qattiq jismlar fizikasidan masalalar mavjud bo'lgan adabiyotlarni o'rganish va tahlil qilish

2. Qattiq jismlar fizikasini o'rganish ketma - ketligi bo'yicha masalalarni tanlab J-jt

rvl 1 ПМ T jn +Л»411л1лп1л+1-»Чл1л л1/л'п1л1-млл1лл m n O n 1 ni n f -flirjIfllA

olish va tartiblashtirish, qo'shimcha masalalar tuzish.

ш

3. Masalalar yechish yo'llarini keltirish va nazariy materialni mustahkamlash uchun savollarni har bir masala uchun kiritish.

4. Masalalar yechishni mustahkamlash uchun qo'shimcha o'quv topshiriqlar va tavsiyalarni ishlab chiqish.

5. Masalalar yechish jarayonida talabalarning o'z - o'zini baholashi uchun nostandart topshiriqlarni tayyorlash va ularni bajarish uchun tavsiyalar ishlab chiqish.

♦ ¡>

>q ] i )> >

a > I

WiW к/

>q )> q )> :>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №6

6. Masalalar yechish jarayoniga AKT ni keng ko'lamda qo'llash metodikasini

#

ishlab chiqish.

Olib borilayotgan ishimiz shuni ko'rsatadiki, mexanika bo'limida oliy ta'lim muassasalari talabalari uchun qattiq jismlar fizikasidan olib boriladigan mashg'ulotlarni samarali tashkil etish, mashg'ulotlar jarayonini takomillashtirish ishlarini olib borish muhim va yechilishi zarur vazifa hisoblanadi. Ayniqsa, amaliy mashg'ulotlarni takomillashtirish va uning mazmunini ishlab chiqish bugungi kun

! Ш-

ta'lim tizimining muhim vazifasidan biri hisoblanadi. Amaliy mashg'ulotlarda qattiq jismlarning yassi harakatianiqlashiga ko'ra qattiq jismning faqatgina uch koordinatasining vaqt bo'yicha o'zgarishiga javob beradi fizikasining o'zlashtirish samaradorligini oshirish maqsadida quyidagi ishlar amalga oshirildi:

1. Oliy ta'lim muassasalarida qattiq jismlar fizikasidan amaliy mashg'ulotlarning olib borilishi o'rganilgan va tahlil qilingan.

2. Mashg'ulot olib borish uchun tavsiya etilgan Respublikamizdagi mavjud va xorijiy adabiyotlar o'rganildi va tahlil qilindi.

3. Qattiq jismlar fizikasini o'zlashtirish samaradorligini oshirishga qaratilgan va qo'shimcha ravishda berilgan ma'lumotlarni o'z ichiga olgan maqola tayyorlandi.

4. Qattiq jismlar fizikasidan amaliy mashg'ulotlarga AKTni qo'llash bo'yicha

»

metodik tavsiyalar amaliyotga joriy etish uchun ishlab chiqildi

Maqolamning xulosasi shuni taqoza etadiki, fizikani qattiq jismlar fizikasi bo'limi qolgan bo'limlardan qiziqarliligi, murakkabligi, zamonaviyligi, o'rganish uchun yuqori darajada tasavvur talab etishi bilan ajralib turadi. Qattiq jismlar fizikasi bo'limining hozirgi zamon yutuqlarini qamrab olgan yangi materiallarning talabalarga yetarli darajada berilishi talabalarning shu sohadagi yangiliklarni tushunishlari, tasavvurlarining kengayishi hamda ularni mustaqil ravishda o'zlashlashtirishlariga zamin bo'lib xizmat qiladi.

J>> >

ц , j 'к I , ., .'M

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning Oliy Majlisga Muroj aatnomasi.29. 12.2020

2. Qulboyev, Z. (2021). Olamni o'rganishda va texnikaning rivojlanishida

1Л1Т 7П+1 A r> n /~\ /^m 1 Г» ■»•ЛПЛП+'Л И 1 П /Л I I r»r> + 1 11 n I / / ill 2 A A i Ai I

mexanikaning ahamiyati. Academic research in educational sciences, 2(9), 366-369.

ш

3. M.X.O'lmasova Mexanika va molekulayar fizika "O'qituvchi" nashriyoti, T., 2003-y

4. Кулбоев, З. Х. (2020). Сверхпроводящие фуллеры и их применение в биофизике. Энигма, (23), 155-159.

5. Urinov, S., & Zohid, Q. (2020). Power Losses in Electric Machines. International Journal of Engineering and Information Systems (IJEAIS) ISSN, 87-89.

♦ ¡>

>q ] i )> >

u>,* ^ t<ns

ы> >>

*: >

й*

>>

^ >3>

1 1

r>a>

ы >

! й:>

0 И* ЩУ

Ы>

1 >s#

йн Ы )> Я*

ы>

Н >

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №6

6. Yaxshiyeva, Z. Z., Axmadjonova, Y. T., & Axmadjonova, U. T. (2021). Ta'lim sifatini baholash xorij tajribasi misolida o 'rganilmoqda. Integration of science, education and practice. Scientific-methodical journal, 383-385.

7. Халилов, О. К., Маматкулов, Б. Х., & Нуруллаева, Г. О. Физика фанини укитишда марказий осиё олимларининг илмий меросидан фойдаланиш. 1 ТОМ, 416.

>Р Ы >

Щ

ш>

+Н 1

< >>>

Ы р

Ы >

3 >j>

ЭН* * - 1>

q ж**

ЩУ>

Ш

!>3*:

Ш

* | ' м *

sO

>

-^fV-liT f.--^SfV-^Y f.—

151

Wr.

>

q > >

slH >

Ы:>

q

Ы >

q

>

^й >

i> * q

q > >

q ж** q

*4>