CC BY
17FTAXP 68.03.07
ФИТОПАТОЛОГИЯ ПЭН1НДЕ БИДАЙ ЦОЦЫР ТАТ АУРУЫН (PUCCINIA RECONDITA) ЗЕРТХАНА ЖАГДАЙЫНДА ОЦЫТУ
Т. М. Секерова, М. Г. Нурмаханбетова, М.О. Айтжанова
Каза^ ^лттьщ цыздар педагогикалык университет!, Алматы к., Казакстан tolganai_8805@mail.ru, makenti_87@mail.ru, Aytzhanovamira09@gmail.com
Тат ауруларынын шшде кец таралган жэне ете зиянды ауру коздыргыштардын 6ipi коныр тат (Puccinia recóndita). Дамыган елдерде тат аурулары, эсipесе, коныр тат бидай ешмдшпн тежейтiн биологиялык фактор болып табылады, б^л патоген популяция к^рамынын мутацияга бейiмдiлiгiмен жэне ауа агымы аркылы бipнеше жYЗдеген километр кашыктыктарга тез таралуга кабшеттшпмен тYсiндipiледi. Казакстанда епспк алкаптардын барлыгынан бидай коныр татыныц дамуы аныкталган. Макалада фитопатология пэншен зертханалык сабакта коныр тат ауруларыныц себебiн, ауру коздыргыштын ие еамдшпен ара-катынасын, есiмдiктеpдiн ауруга карсы т^руы жэне тагы баска кYpес жолдарын жYpгiзу кеpсетiлген. Астык дакылы сорттарын закымдайтын коныр тат ауруы зерттелген, iндеттi аурудын негiзгi патогендi белгшер^ дамуына колайлы жагдайлар талданылган. Такырып бойынша зертханалык ж^мыстарды етк1зу барысында проблематикалык эдiстiн денгейлеп саралап окыту технологиясы колданылган.
Tyüíh свздер: фитопатология, Puccinia recóndita, бидай, твзгмдШк, еггстт алцап, эпифитотия, зертханалыц сабац.
Basidiomycetes - базидиомицеттер класы, Telomycetes - класс тармагы, Uredinales - таттар катары, Pucciniacea т^кымдасы, Puccinia туысы, Puccinia recóndita f. sp. tritici Rob.ex Desm. (P.tritici Erikss. et Henn) тYpi - бидай коныр тат саныраук¥лагы элемде епспк алкаптарында кещнен таралган ете каушп ауру коздыргыштардын б1р1. Коныр тат ауру коздыргышы - вегетациялык кезенде 6 уредогенерация беретш, ауа толкынымен жYЗдеген кашыктыктарга таралатын аэрогенд1 ауруды тудыратын, колайлы жагдайда эпифитотия пайда болдыратын облигатты патоген [1;846, 2;26]. Элемде барлык епспк алкаптарында тат аурулары, эс1ресе, коныр тат астык дакылдары ешмдшгш тежейтш биологиялык фактор болып табылады, б^л патоген популяция к¥рамынын мутацияга бешмдшшмен жэне ауа агымы аркылы б1рнеше жYЗдеген километр кашыктыктарга тез таралуга кабшеттшпмен тYсiндipiледi. Коныр тат куздш бидай епстшнде куз айларында дамиды. Аурудын алгашкы белг1лер1 бидайдын масактану кезеншде пайда болады да максимальды дамуы дэннщ CYттенiп-балауызданып шсш жетшу кезендершде байкалады [3;36, 4;1].
Инфекция ошагынын ершуше жэне жер шары масштабында тат ауруларымен кYpесу Yшiн халыкаралык кауымдастыкта Нобель сыйлыгынын лауреаты «Жасыл революциянын» атасы доктор Норман Борлауг (Borlaug Global Rust Initiative) атында жаhандык бастама к¥рылды. BGRI максаты - дртие жYзi бойынша сабакты, сары жэне коныр тат ауруларына бидайдын тез1мд1л1г1н жэне ешмдшгш жогарылату. Б^л ^йым жыл сайын гылыми кенес ^йымдастырып отырады, кенесте галымдар ездершщ бидайдын тат ауруларымен к^ресу мен алдын алуда жYpгiзiп жаткан ж^мыстарын баяндайды [5;129]. ФАО жэне BGRI сарапшылары бидайдын тат арулары бойынша жаhандык жобаларды жYзеге асыруда, олар аурудын алдын алу Yшiн кызыгушылык таныткан мемлекеттерге саяси жэне техникалык жагынан колдау кеpсетiп отырады. Олар тезiмдi жана сорттарды шыгаруга, сертификатталган дэндеpдi колдануга, жас мамандарды окытуга, мониторинга кYшейтуге, тетенше жагдайларга жауапты шара кабылдау мен халыкаралык ынтымактастыкты кртейтуге мYмкiндiк тугызады [6; 184, 7;8]. Фитопатология пэнiнде есiмдiк ауруларына, атап айтсак осы айтылган коныр тат ауруына жеке токталып терен жан-жакты талданып окытылмайды. Осыган орай епстш алкаптарында кенiнен таралган тат ауруларын, сонын iшiнде коныр тат ауруын зеpттейтiн бiлiктi болашак мамандар дайындау максатында бipiншiден P.recondita ауруы жешнде отандык жэне шетел галымдарынын гылыми енбектерше теориялык талдаулар жYpгiзу аркылы бipiншiден студенттеpдiн логикалык ойлау кабшеттерш, оку енбектеpiне деген кызыгушылыктарын арттырады, екiншiден практикалык сабакта бiлiм алушылармен
окытушы бiрлесе зерттеулер жYргiзу аркылы оларды ездтнен саналы ж^мыс жасауларына баулиды. Нэтижесшде берiк бiлiмге, окытудыц жогары нэтижелерше кол жеткiзедi.
Б^л езектi мэселеге орай, фитопатологияда бiлiмдi де бшкп жас мамандарды дайындауга байланысты зертханалык сабакта проблематикалык окыту эдiсiн колдану, ол - студенттерге берiлген тапсырмаларды орындау кезiнде ойлау операциялары мен логикалык талдау, корытындылау, iздену эрекеттерi зацдылыктарын терец тYсiнуге мYмкiндiк береди Ягни, б^л жагдайлар тарапынан танымдык кызыгушылык, тагы да баска тэжiрибе жYзiндегi ережелердi ескере отырып окытудыц осы уакытка дейiн колданып келе жаткан тэсiлдерiн колдану ережелерiнiн жаца жYЙесi. Осы эдiс студент ойына, пiкiр кайшылыктарына д^рыс багдар жасай отырып, оларды бершген с^рактарга д^рыс жауап табуга Yйретедi. Эдетте окытудыц б^л тYрi карастырылып отырган жаца оку материалдарын тYсiндiру кезендерiнде колданылады. Сонымен проблематикалык окытудыц ерекшелiктерi ол студенттерге дайын бiлiм берiлмей, жаца сабакты мецгеру кезiнде проблематикалык iзденiстер аркылы шешуды талап етедi [8;13, 9;73]. Проблематикалык окытудыц максаты - студенттерге гылым, таным нэтижелерiн, бшм жYЙелерiн гана менгертiп поймай, сонымен катар б^л нэтижелерге жету жолдарын, таным дербестiктерiн калыптастырып, олардыц шыгармашылык кабшеттерш дамытуга мYмкiншiлiк бередi [10; 58].
Проблемалы окытудыц негiзгi тYсiнiгi «проблемалык жагдай» болып табылады. М^ныц екi жагы бар:
а) прек бiлiмдерiн ажыратуга, кандай да бiр мацызды акпараттыц жетiспеушiлiгiне байланысты пэндш-мазм^н ашу;
э) студенттердiн кандай да бiр жаца бiлiм алуы жагдайында карама-кайшылыкты тYсiнуге жэне оны жою ниетiн оятуга багытталган ынта.
Проблематикалык жагдайларды оку YPДiстерiнiн барлык жаца такырыпты тYсiндiрулер жэне тексеру кезецдершде ойластыруларга болады. Окытушы проблематикалык жагдайды тугызып, оныц шешiмдерiн iздеу барыстарында студенттердiн ойлануларына багыттайды [11; 104]. Б^л окыту эдiсiнде студенттер орындаган тапсырмалар iс-эрекеттерiн келесiдей т^жырымдауга болады: а) оку материалдарын талдаулар мен саралаулар; э) проблеманы ашу, ешм жасаушы шыгармашылык ецбекке кол жетюзу; б) корытынды жасау, студенттiн ез-езше бага беруi, саралауы. Осы окыту технологиясы кезiнде студенттер д^рыс iзденулердi бiлген кезде дамытуда берiлген тапсырмаларга байланысты нэтижелi корытындыларды керсетедi. М^ндагы тапсырмаларды шешулердiн эдiстерi: зерттеушiлiк- индуктивт (жекеден жалпыга) жэне де дедуктивт (жалпыдан жалкыга) жобалау, проблемалык жагдаятты шешу ^^ралдары, эксперимент, акпаратпен ж^мыс, бакылау, модельдеу. Студенттердiн ж^мыс формалары: энгiмелесу (эвристикалык, дискуссия, с^рак-жауап жэне тагы баскалар), проблемалык эдiстер, зерттеушшк сипаттагы зертханалык тэжiрибенi шешу, топтагы теориялык ж^мыс. Осы эдiстi окыту технологиясыныц сызба-щскасында окытушы проблемалык жагдаят тугызып, студенттердi оныц шешiмдерiн табуга багыттайды. Студенттер берiлген мэлiметтердi iздестiруге, ^сынылган гипотезалардыц д^рыстыгын тексеруге жэне де алынган бiлiмдерiн тэжiрибе жYзiнде колдануга мYмкiндiк тугызады [10; 16]. Окытушы мен студенттер кызметтерше байланысты проблемалык окыту тYрлi децгейде болуы мYмкiн (1 - кесте).
1 - кесте. Проблемалык окыту тYрiнiн денгейлерi
Децгей Окытушыда сакталатын звено саны Студентке бершетш звено саны Окытушыныц ю - эрекетi Студенттiн iс - эрекет
0 3 0 Жагдаят тугызады, оны шешедi Жагдаятты шешiмiн есте сактайды
1 2 1 Жагдаят тугызады, оны жинактайды Жагдаятты шешедi
2 1 1 Жагдаят тугызады Жагдаят тугызады, оны шешедi
3 0 3 ¥йымдастырады, бакылайды жэне жетекшшк етедi Жагдаятты тYсiнедi, жинактайды жэне шешедi
Бшм беру жYЙесiнде проблемалык жагдаяттарды пайдалану элi де эдiстемелiк жагынан жеткiлiктi эзiрленбеген. Б^л эдiстi табысты колдану кебшесе бiлiм берушшщ терец бiлiмiне, осы эдюке кызыгушылык танытуына жэне бшм алушылардыц жогары мотивациясына байланысты.
Макаланыц гылыми жацалыгы - проблемалык жагдаятты атап айтканда, зертханалык сабакта коцыр тат ауруын зерттеудщ мацыздылыгын ашып керсету. Осы такырыпта белгiлi бiр жагдайды (жагдаятты) жасайтын жагдайларды мэн-жайлармен ^штастыра зерделеу, зерттеудi талап ететш кYрделi теориялык немесе практикалык мэселеш камту аркылы бiлiм алушылардыц танымдык децгейiн кецейту, бiлiмiн дамытуга мYмкiншiлiк жасап, багыт-багдар беру, д^рыс шешiм жасауга баулу.
Жогары оку орнында бiлiм алушыларга фитопатология пэнiнде бидай коцыр тат ауруын (Р.гееопйНа) зертхана сабагында проблемалык эдiс аркылы окыту. Проблемалык децгейлеп саралап окытуды о^у YДiрiсiнде колдана отырып, бiлiм алушылардыц бшм сапасын жаксарту жэне студенттердщ бiлiмге, гылымга деген кызыгушылыгын арттыру.
Зерттеу материалдары жэне эдiстерi. Зерттеу материалдары ретiнде залалданган бидай сорттарыныц жапырак Yлгiлерiнен алынган коцыр тат спорасы алынды. Тэжiрибе жYргiзу кезiндегi кажетп зерттеу к¥ралдары ретiнде: электронды таразы OhausYTR5674, ламинарлы бокс ОТ-34, термостат ТВЗ-26, сандык микроскоп колданылды. Зерттеу эдiстерiне жаца бiлiмдi алуга мYмкiндiк беретiн проблемалык окыту, эксперименталды жэне сипаттау эдiстерi пайдаланылды. Сонымен катар фитопатологиялык зерттеу эдiстерi (Р.гееопёНа спорасын есiмдiктерге ж^ктыру, сорттардыц ауруга иммунологиялык реакциясын багалау т.б.) колданылды [12; 55].
Зерттеу нэтижелерь Студенттерге бiлiм беруде тиiмдi окыту турлершщ бiрi - проблемалык типтегi практикалык сабак. Б^л проблемалык сабак тYрiнде окыту теория мен практиканы ^штастыруга мYмкiншiлiк бере отырып, оку YPДiсiнiц тиiмдiлiгiн арттыра тYседi. Осы окыту эдю бойынша алдымен студенттерге проблемалык жагдаяттыц пайда болуы децгейiнде коцыр тат ауруыныц элемде жэне Казакстанда дамуы баяндалды, шет елдiк, отандык гылыми эдебиеттерге талдау жасалынды.
Проблемалык мiндеттi кою жэне оныц киыншылык мэнiн жете тYсiну Yшiн сабакта тэжiрибелер жYргiзу кезiнде зертхана жагдайында екi н^скада астык дакылы сорттары егiлдi, есуiне фенологиялык бакылаулар жYргiзiлдi [ 1 - сурет].
1 - сурет. Зертхана жагдайында егшген астык дакылы сорттары
Бiлiм алушыларга жаца акпарат беру танымын толыктырып дамыта тYсу максатында коцыр тат ауруы жайлы акпараттар берiлдi. Бидайдыц коцыр тат ауруы егiстiкте ец кец таралган зиянды ауруларыныц бiрi екендш атап етiлдi. Астык т^кымдастардыц тат ауруы кептеген дэндi дакылдар ешмшщ темен болуына себепшi болатыны, зияны есiмдiктiн ассимиляциялык кызметiнiн темендеуi, олардагы физиологиялык YДерiстердiн б^зылуы, астык дакылдардыц суыкка тезiмдiлiгiнiн темендеуiне алып келуi баяндалды. Аурудыц эсерiнен дэнiнде глютенид компоненттердiн тYзiлуiне кедергi жасайтыны, крахмал мен протеинщ эндоспермде синтез процес мен жинакталуы тежелеуi, есiмдiк катты залалданганда масактарда аз ете майда, сапасы, салмагы темен бидай тYзiледi, сондыктан енiм жетiспеушiлiгiн тудыратыны аныкталганы мэлiмделiндi [13; 1141]. всiмдiктердiн закымдану салдарынан жапырак тактасында хлорофил мелшершщ кемуi фотосинтез процесi каркыныныц баяулауына, енiмнiн, органикалык зат кемiрсу крахмалдыц тYзiлуiнiн кемуiне, катар закымданган бидай сорттарыныц дэнi ауруга шалдыкпаган сорттар дэнiмен салыстырды, тек сырткы шшш гана емес дэннiн сапалык керсетюштершщ кемуi бiлiм алушылармен талданылды.
Астык дакылы сорттарында Р.гееопёНа сацыраук¥лак ауруыныц белгiлерiн дамуын зерттеу Yшiн танап жагдайындагы телiмнен жинап алынган астык дакылдары жапырактарынан ламинарлы боксте белiнiп алынган патоген спорасы бiрiншi жапырак толык дамып жетiлiп, екiншi жапырак пайда болганда жаздык бидай сорттарыныц ескiндерiне бYрку эдiсi бойынша ж^ктырылды. Ж^ктырудан немесе инокуляциядан кешн таттыц дамуына колайлы орта жагдайы жасалынды всiмдiктерде аурудыц алгашкы белгiлерi пайда болганда бшм алушылар (студенттер) жапырак тактасынан спораны белiп алып, микроскопттык уакытша препараттар дайындап фитопатологиялык зерттеу ж^мыстарын жYргiздi. Ягни, бидай ескiндерi жапырагын закымдаган коцыр тат ауруын аныктады. Сонымен катар аурудыц есiмдiкке зиянды жактарын талдады [сурет 2].
Сурет 2 - РиссШа гесопёНа -ныц спорасымен астык дакылдары сорттарын залалдауы Ескерту:
А - зертхана жагдайында коцыр татпен залалданган есiмдiктер; Б - Кесш алынган аурумен залалданган бидай жапырагы Yлгiлерi; В - Зерттеуге пайдаланылган сандык микроскоп; Г - Залалданган жапырак Yлгiлерiнен дайындалган микропрепарат; Д - Сандык микроскоппен ^лгайтып карагандагы коцыр тат уредоспорасы.
Практикалык ж^мыстарды орындау барысында сабактыц мэнш жете тYсiну логикалык ойды дамыту негiзiнде «Юм жылдам?» такырыбы бойынша келесi сауалнама с^рактары талданылды:
- Астык дакылдары сорттарыныц систематикалык сипаттамасы, тYрлiк ерекшелiгi кандай?
- Астык дакылдарыныц ендiрiсте егiлетiн сорттары жэне олардыц шаруашылыктагы мацызы кандай?
- Астык дакылдарыныц элемде жэне Казакстандагы епспк алкаптарыныц келемi канша?
- Фенологиялык бакылаулар жYргiзу эдiсiн сипаттайык т.б.
Р.гесопёНа домалак немесе эллипс пiшiндi, аумагы 18-29, 17-22 мкм, кабыгы ашык-коцыр, сэл тiкендi, 8-10 енпш сацылаулары бар урединиоспоралары. Б^л урединийлердщ орнында вегетацияныц соцында телий бертпелер пайда болады. Телиоспоралары - узынша келген, шокпар тэрiздi, тебесi тепс, аумагы 30-42x14-17 мкм, теменгi жасушасы жогаргысына караганда узындау жэне жщшкелеу, сабагы мен пердеciнiц тYсi коцырлау, енгiш сацылауы бiлiнбейдi. Эдетте сацыраук¥лак жiпшелерi залалданган кYЗдiк бидай жапырактарында жэне жабайы есiмдiктерде кыстайды немесе споралары ауа агынымен есiмдiктi залалдайды. Сацыраук¥лак жартылай циклмен дамып, эций кезещ болмауы да мYмкiн. Коцыр татпен бидай, тритикале астык т^кымдас ешмдштер залалданады [14; 756].
Элемде барлык егiстiк алкаптарында кецiнен таралган, ете зиянды бидай коцыр таты (Рисата гесопёШ f.sp.tritici Erikss) астык дакылдары сорттарыныц ешм тYсiмiн жыл сайын 5-10% кемiтедi, ал эпифитотия жылдары 50-70% мелшерде шыгынга экеледь CIMMYT галымдарыныц зерттеулерi бойынша тат ауруыныц б^л тYрi сары жэне сабак таттармен салыстырып караганда Yлкен шыгындарга ^шыратып экономикалык зиян шектiредi [15; 752, 16; 264]. Казакстанда Костанай, СолтYCтiк Казакстан жэне Акмола облыстарында егiстiк алкаптарында ылгал тYсiмi жеткiлiктi жылдары жаз айларында б^л аурудыц эпифитотия дэрежесiне дейiн дамуы жиi байкалган. Осындай гылыми зерттеу ж^мыстарына теориялык талдаулар негiзiнде бшм алушыларга мэлiметтер берiлдi. Элеуметтiк педагогикалык кызмет барысында колданылатын кейбiр жекелеген технологиялар мен технологиялык процестердi практикада пайдалануда элеуметтiк педагог кептеген шаралардыц кешенiн колдана алады. М^ндай шаралардыц кешенi технологияландырылу деп айтылады [17; 35]. Элеуметпк педагогикалык эрекеттi технологияландыру процесi бойынша теориялык кезецде зерттеу такырыбында теориялык талдау жасалынган соц, бшм алушылар практика бойынша эдютемелш кезенде тэсiлдерi мен к¥ралдарды (электронды микроскоп, ламинарлы бокс) колданып зерттеу материалы коцыр татпен закымданган жапырак Yлгiлерiнен белiп алган микроспорага талдау жасады. Ягни теориялык алган бшмдерш
npaKTOKanbiK тэжipбиемен ¥штaстыpып газ жеткiздi, такты тYсiнiктi толык кaлыптaстыpып, бiлiмдеpiн дaмытты. Зepтхaнaлык сaбaктa стyденттеp пpоблeмaлык мiндеттi койды жэне оныц киыншылык мэнiн жете тYсiндi.
Пpоблeмaлык окытуды оку YPДiсiнде пaйдaлaнyдa стyденттеp aлдымен жYЙeнiц жaлпы жэне дэл Kasipri кездегi жaFдaйы тypaлы мэлiметтеpдi жинaктaды, зеpттеy объекта жYЙeнiц YЙлесiмдi ж^мыс iстеyiн, яFни коцыф тaттыц пaтогендiк ^сиеин^ непзп белгiлеpiн сипaттaды, aypyдыц eсiмдiктi зaкымдay типiн, децгешн негiзгi пapaметpлеpi тypaлы aкпapaтты мeцгepдi. Пpaктикaлык тэсiлдepдiц гамепмен жYЙенi бaскapy бaFдapлaмaсын жYзеге aсыpып, тaццayмeн aкпapaттapды жинaктaды, OFaн тaлдay жaсay, болжay apкылы ¥сыныстapын жетюздь Тэжipибелiк сaбaкты бекiтy, Kоpытындылay мaксaтындa стyденттеpмен семaнтикaлык кapтaмен ж^мыс жaсaлынды [кесте 2].
2 - кесте. Семaнтикaлык кapтaмен ж^мыс (K^paстыpFaндap: Секеpовa Т.М., Нypмaхaнбетовa М.Г., A^raa^Ba М.О).
Бeлгiлepi Жayaптapы
жaпыpaктa сaбaктa мaсaктa вeгeтaтивтi мYшeлepiндe
Коцыф тa1тыц aypyыныц aлFaшкы бeлгiлepi бaйкaлaды +
Aypy сaлдapынaн кемцщ лeйкоплaст клeйковинa ксaнтофилл хлоpофилл
+
Жaпыpaктa нeкpоз тeзiмсiз тeзiмдi тeзiмдi, тeзiмсiз толepaнтты
бaйкaлынaды соp1тapдa соp1тapдa соpттapдa соp1тapдa
+
Коцыф тaт кaй дaмy кeзiццe эций телий ypeдинийлep спepмaгоний
aстык дaкылынa ж^дцы кeзeцiндe
Б^л кapточкaны тapaтып беpгенде бiлiм aлyшылap eздepiнiц сaбaккa ^тысу децгей мен сaбaккa деген ынтaсын бiлдipетiн сeйлeмдepдiц т^сыта «+» белпсш койып белгiледi. Пpоблемaлык окытyдa бшм aлyшылap болжay apкылы шешiм тэсiлдеpiн тaпты. Ягни, коцыф тaт aypyыньщ эфипитотия децгешне дейiн дaмyы apyra тeзiмсiз соpттapдыц болyынa дa бaйлaнысты болуы мYмкiндiгiн бaяндaды. Тэжipбие бapысындa коцыф тaткa exe сезiмтaл rapiTap жaпыpaFындaFы нeкpоз, хлоpоз дaктapдыц болуы хлоpофилл мeлшepiнiн кeмiтeтiндiгiн aныктaп, болжaмды дэлeлдeдi. Бiлiм aлyшылap бидaй коцыф тaт aypyымeн кYpeсyдe экономикa жaFынaн ец тиiмдi, ягни мaтepиaлдык шыгынды кaжeт eтпeйтiн, экологиялык жaFынaн едушиз, ягни коpшaFaн оpтaныц химикaттapмeн лaстaнyын шeктeйтiн ец колaйлы эдiс тeзiмдi соpттapды шыFapy, eндipiскe eндipy екендшн тэжipбиe нэтижeсiндe дэлeлдeдi. Пpоблeмa шeшiмiнiц д¥pыстыFын бaкылay н^с^мен сaлыстыpa тeксepiп, нaктылaды.
Осы пpоблeмaлык эдiстi колдaнa отыpып фитопaтология пэнiнeн жYpгiзiлгeн зepтхaнaлык сaбaктa болFaн кeмшiлiктi aтaп eTCe^ тэжipбиe жYpгiзy кeзeцiнiц ^a^a созылуы. Ce6e6i бiлiм aлyшылapдыц тeоpиялык бiлiмдepiн пpaктикaмeн ¥штaстыpy Yшiн, бipiншiдeн eсiмдiктepдi зepтхaнa жaFдaйыццa егу, фенологиялык бaкылayлap жYpгiзy, коцыp тaттыц жaсaнды шдет aясын жaсay, aypyдыц сыpткы бeлгiлepiнe кapaп aстык дaкылдapыныц тeзiмдiлiк pea^^^m aныктay жэне aлFaн бiлiмдepiн коpытындылaп, т¥жыpымдayFa кeп yaкыт жоFaлтaды.
^орытындылай келе, пpоблeмaлык окыту тiкeлeй зepттeyмeн бaйлaнысты, сондыктaн мэсeлeнi шешу кeзiндe ¥зaк yaкытты тaлaп eтeдi [18; 5]. Дегенмен, пpоблeмaлык окыту - студенттщ тaным дeцгeйiн дaмытyшы окыту тYpi, ондa бiлiм aлyшылapдыц гылыми дaйын коpытындылapды мeцгepyiмeн жYЙeлi eзiццiк iздey кызмeтi YЙлeсeдi, aл окыту эд^т^ш^ жYЙeсi мaксaтты болжay мен пpоблeмaлык кaFидaтты eскepe отыpып к¥PылFaн. М^нда окытушы мен бiлiм aлyшылapдыц eзapa эpeкeт жaсay пpоцeсi студенттщ жеке кaсиeттepiн дaмытyFa жэне оныц жеке т¥ЛFaсын элeyмeттeндipyгe бaFыттaлFaн. Пpоблeмaлык окыту эдiсiнiц децгейлеп сapaлaп окыту технологияны оку Ypдiсiндe пaйдaлaнyдыц тшмдшп peпpодyктi жэне пpодyктивтi iс-эpeкeт apкылы aйкындaлды, ягни мaксaт пен i^p^iri мeцгepy apaсындaFы бaйлaныс aшылып кepсeтiлдi.
Репродуктивт ю-эрекеттщ бшу децгешнде студент терминдермен танысты, еткен такырыппен байланыстыра бiлiмдi кабылдады, алгоритмдiк децгейде коцыр тат аурыныц патогендiк касиеп, б^л такырыпта зерттеудщ езектiлiгi жайлы тYсiнсе, ал продуктивт iс-эрететтiц колдану децгейiцце теориялык алган бшмдерш колдана отырып фитопатологиялык зерттеулер жYргiздi, корыту, жYЙелеу децгейiнде теориялык бiлiмдерiмен практикалык iс-iрекеттерiн кешендi ^штастырып жYЙелеп корытындылады, ез ой-пiкiрiн топта ортага салып талдады. Проблеманы шешу жолдарын ^сынды.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1. Morgounov A., Rosseeva L., Koyshibayev M. (2007) Leaf rust of spring wheat in Northern Kazakhstan and Siberia: incidence, virulence, and breeding for resistance. Australian Journal of Agricultural Research. 58. P.847-853.
2. Сейтхожаев А.И. (2015) Устойчивость пшеницы к трем видам ржавчины // Вестник науки Казахского агротехнического университета им. С. Сейфуллина (междисциплинарный). №1 (84). C.25-30.
3. Койшыбаев М., Болтыбаева Л.А., Копирова Г.И. (2008) Гермаплазма пшеницы с групповой устойчивостью к болезням с воздушно- капельной инфекцией // Агромеридиан. №3. С.34-42.
4. Morgounov A. (2012) Wheat exchange network breeds new life into varietal development. http//www.cymmyt.org.
5. Singh R.P., Huerta-Espino J., William M. (2003) Genetics and Breeding for durable resistance to leaf and stripe rust of wheat. In: 1st Central Asia Wheat conference, Almaty, Kazakhstan, 10-13 Iune, 2003. P.127-132.
6. Bariana H.S., Bansal U.K., Hayden M.J., Keller B., Wellings C.R., Park R.F. (2009) Relationship between wheat rust resistance genes Yr1 and Sr48 and a microsatellite marker. Plant Pathology. Vol. 58. - P. 187.
7. Койшыбаев М. (2002) Болезни зерновых культур: симптомы, распространение и вредоносность болезней, специализация, биологические особенности и структура популяций возбудителей. Алматы: Бастау. -367 с.
8. Крйльщ Н.О. (2019) Оку урд^нде проблемалык окытуды колданудыц тшмдшп // Эдютемелж н^скаульщ. - 47 б.
9. Омарова А.А. (2011) Современная технология проблемного обучения // Современные наукоемкие технологии. № 1. - С.73-75
10. Молодцова Т.Д., Шалова С.Ю., Кобышева Л.И. (2017) Проблемная лекция как средство формирования исследовательской компетентности будущих педагогов // Современные проблемы науки и образования. № 4.
11. Барнс Л.Б., Кристенсен К.Р., Хансен Э.Дж. (2000) Преподавание и метод конкретных ситуаций: Пер. с англ. / Под ред. А.И. Наумова. Москва. - 525 c.
12. Маркелова Т.С. (2007) Создание инфекционных фонов для оценки пшеницы на устойчивость к болезням // Защита и карантин растений. №6. С.56-57.
13. Kolmer, J.A. and Ordoñez, M.E. (2007) Genetic differentiation of Puccinia triticina populations in Central Asia and the Caucasus. Phytopathology. N97. P.1141-1149.
14. Morgounov A., Zykin V., Sereda G., Urazaliev R. (2001) Siberian and North Kazakhstan wheat pool // In book: Bonjean A., Angus W. (Eds) The World Wheat Book: A history of wheat breeding. Lavoisier. - P.755-772.
15. Aoun M, Kolmer J.A, Breiland M., Richards J., Brueggeman R.S. Szabo L.J., Acevedo M. (2020) Genotyping-by-Sequencing for the Study of Genetic Diversity in Puccinia triticina // Plant Dis. Mar. N104(3). P.752-760
16. Park R, Goyeau H., Schaeffer B. (2006) Distribution of pathotypes with regard to host cultivars in French wheat leaf rust populations. Phytopathology, 96, 264-273.
17. Shapalov Sh. K., Tileubayeva Zh.S., Kurmanbayeva M.S. (2016) Immunological properties of foreign varieties spring wheat to Puccinia recóndita f.sp. tritici under conditions of the southern Kazakhstan. Journal of Biotechnology. V.231. P.34-36.
18. Ибрагимов Г.И. (2004) Эксперимент в педагогических исследованиях: проблемы и перспективы // Казанский педагогический журнал. №1. С.3-11.
Лабораторные занятия в области фитопатологии по изучению бурой ржавчины пшеницы
(Puccinia recóndita)
Т. М. Секерова, М. Г. Нурмаханбетова, М.О. Айтжанова Казахский национальный женский педагогический университет г. Алматы, Казахстан tolganai_8805@mail.ru, makenti_87@mail.ru- Aytzhanovamira09@gmail.com
Одним из наиболее распространенных вредителей пшеницы является бурая ржавчина (Puccinia recóndita). В развитых странах болезни ржавчины, особенно бурая ржавчина, являются биологическим фактором, который сдерживает урожай пшеницы, что объясняется предрасположенностью популяции возбудителей к мутациям и ее способностью быстро распространяться на воздушные расстояния в несколько сотен километров. В Казахстане развитие бурой ржавчины пшеницы обнаружено на всех площадях зерновых культур. В статье описываются методы изучения причин бурой ржавчины в лаборатории на предмет фитопатологии, взаимосвязи патогена с растением-хозяином, устойчивость растений к болезням и другие способы борьбы с ним. Изучена наиболее распространенная болезнь бурой ржавчины у сортов злаков, проанализированы основные патогенные симптомы инфекционного заболевания и благоприятные условия для его развития. В ходе лабораторных работ по теме использовалась технология дифференцированного обучения в рамках проблемного метода.
Ключевые слова: фитопатология, Puccinia recóndita, пшеница, устойчивость, полевой участок, эпифитотия, лабораторные занятия.
Laboratory classes in the field of Phytopathology for the study of wheat brown rust (Puccinia recóndita)
T.M. Sekerova, M.G. Nurmakhanbetova, M.O. Aitzhanova Kazakh National Women's Teacher Training University, Almaty, Kazakhstan tolganai_8805@mail.ru, makenti_87@mail.ru, Aytzhanovamira09@gmail.com
One of the most common pests of wheat is brown rust (Puccinia recóndita). In developed countries, rusty diseases, especially hurricane rust, are a biological factor that controls the harvest of wheat, which is explained by the predisposition of the population to the extent of its mutations and its ability to spread the disease. In Kazakhstan, the development of wheat rust has been discovered in all fields of grain crops. The article describes methods for studying the causes of brown rust in the laboratory for Phytopathology, the relationship of the pathogen with the host plant, plant resistance to diseases and other ways to combat it. The most common disease of brown rust in varieties of cereals was studied, the main pathogenic symptoms of infectious disease and favorable conditions for its development were analyzed. During the laboratory work on the topic used the technology of differentiated training in the framework of the problem method.
Keywords: phytopathology, Puccinia recóndita, wheat, resistance, field plot, epiphytotia, laboratory classes.
Pegamnara 07.02.2020 tyctí.
