Научная статья на тему 'ФИРИБГАРЛИК ЖИНОЯТИ УЧУН ЖАВОБГАРЛИКНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ'

ФИРИБГАРЛИК ЖИНОЯТИ УЧУН ЖАВОБГАРЛИКНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
831
108
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Фирибгарлик / алдаш / ишончни суиистеъмол қилиш / жавобгарлик / жазо. / Fraud / deceit / breach of trust / responsibility / punishment.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Касимов, Азиз Баходирович

Мақолада фирибгарлик жинояти тушунчаси, унинг таркиби таҳлил қилинган, мазкур жиноятлар учун жавобгарликни такомиллаштириш бўйича таклиф ва тавсиялар билдирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ISSUES TO IMPROVE RESPONSIBILITY FOR THE CRIMINAL OF FRAUD

The article analyzes the concept of fraud, its composition, offers suggestions and recommendations for improving the responsibility for these crimes.

Текст научной работы на тему «ФИРИБГАРЛИК ЖИНОЯТИ УЧУН ЖАВОБГАРЛИКНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ»

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

О

R

VOLUME 2 | ISSUE 4 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

ФИРИБГАРЛИК ЖИНОЯТИ УЧУН ЖАВОБГАРЛИКНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ

Касимов Азиз Баходирович

Тошкент давлат юридик университети магистратура талабаси

АННОТАЦИЯ

Мацолада фирибгарлик жинояти тушунчаси, унинг таркиби таулил цилинган, мазкур жиноятлар учун жавобгарликни такомиллаштириш буйича таклиф ва тавсиялар билдирилган.

Калит сузлар: Фирибгарлик, алдаш, ишончни суиистеъмол цилиш, жавобгарлик, жазо.

В статье анализируется понятие мошенничества, его состав, предлагаются предложения и рекомендации по совершенствованию ответственности за данные преступления.

Ключевые слова: Мошенничество, обман, злоупотребление доверием, ответственность, наказание.

The article analyzes the concept of fraud, its composition, offers suggestions and recommendations for improving the responsibility for these crimes.

Keywords: Fraud, deceit, breach of trust, responsibility, punishment.

Мамлакатимизда кейинги вактларда фирибгарлик жиноятлари сони купайиб бораётганлиги ташвишланарли хол хисобланади. Айникса, ахборот-коммуникация технологиялари ривожланиб бораётганлиги, Интернет жахон ахборот тармогидан хамда электрон тулов тизимларидан фойдаланувчилар сони купайиб бораётганлиги уз навбатида ушбу сохаларда фирибгарлик жиноятлари сони ошишига олиб келмокда.

Узбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенатининг 2022 йил 28 апрелда булиб утган йигирма бешинчи ялпи мажлисида Узбекистон Республикаси адлия вазирининг 2021 йилда хукукий таргибот ва маърифатнинг холати хакидаги ахбороти эшитилди. Унда Адлия вазири Русланбек Давлетовнинг айтишича, бугунги кунда ахоли хаётида кандай хукукий муносабатларда муаммолар булаётганлигини тахлил килиб бориш, шунга карата аник ва манзилли ишлаш лозим. «Масалан, фирибгарлик, киберфирибгарлик хозир авж оляпти. Янги молиявий пирамидалар пайдо буляпти. Фукароларимиз кимор ва

АННОТАЦИЯ

ABSTRACT

КИРИШ

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

O

R

VOLUME 2 | ISSUE 4 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

öomKa TaBaKKannunuKKa acoc-aHraH yfiuH-ap ynyH ^hhohh ^aBoörapnuK

cyHrru 4 fiu-ga 4 öapaBapra, (2018 fiu-ga 6483 Ta, 2019 fiu-ga, 6321 Ta, 2020 fiunga 10 MuHr 496 Ta, 2021 fiu-ga 24 MuHr 554 Ta), KHÖep^npHÖrapnHK эca cyHrru 3 fiu-ga 8,3 öapaBapra Kynafiuö, xo3upga yMyMufi ^HHOflTHHHHKHHHr Kapufiö 5 ^oroura eTraH», — gefigu y (1).

Tag^HKOTHH P.AmueBHuHr TatKugnamuna, "PwC xa-Kapo u-Mufi TagKUKOT MapKa3H TOMOHHgaH 2020 fiu-ga yTKa3unraH TagKHKOTnapra Kypa cyHrru 2 fiu-HHHga gyHeHHHr eTaKHH KoMnaHuanapu HKTHCogHfi ^hho^thhhhk HaTu^acuga KypraH 3apapHHHHr 47 $OH3H ^HpnörapnHKKa Tyrpn Ke-umu, ^opufi fiu-ga эca ymöy KoMnaHua-apra 42 M-pg go—ap MuKgopugaru 3apap eTKa3HnraHnnrH cyHrru 20 fiungaru энг WKopu KypcaTKHH cu^araga Kafig этнпraн (2).

ffly caöaögaH xaM öyryHru KyHga ^upuörapnHK ^HHoaTnapu Ke-uö nuKHmu caöaönapuHH Tax-u- Ku-um, ymöy ^hho^t ynyH öe-ru-aHraH ^aBOÖrapnuKHHHr caMapagopnuruHH ypraHum, ymöy fiyHanumga KOHyHnunuKHu TaKOMunnamTupum W3acugaH u-Mufi acoc-aHraH TaKnu^ Ba TaBcuanapHu um-aö nuKum MyxuM axaMuaT Kacö этagн.

ÄgaßueT^ap Tax^u^u. OupuörapnuK ^mhoätu ynyH Y3ÖeKucTOH PecnyönuKacu ^mhoät KogeKcuHuHr (3) 168-Moggacuga ^MHoufi ^aBOÖrapnuK öe-ru-aHraH. Ymöy ^KHoaTHu квaпн$нкaцнa Ku-um Macananapu Y3öeKucTOH PecnyönuKacu O-ufi cygu nneHyMuHuHr öup KaTop Kapop-apuga aKc эттнpнпraн. ^yMnagaH, Y3ÖeKucToH PecnyönuKacu O-ufi cygu nneHyMuHuHr 2017 fiu- 11 oKTaöpgaru Oup^rapnuKKa oug um-ap öyfiuna cyg aMa-uera тyFpнcнgaгн 35-coh Kapopu (4), 2004 fiu- 21 Mafigaru 4-coh ^a3onapHu n^epannamTupum тyFpнcнgarн KoHyHHu uKTucogueT coxacugaru ^KHoaTnapra HucöaTaH KynnamHuHr afipuM Macananapu xaKugaru Kapopnapuga (5) ^up^rapnuK ^RHoaTuHu квaпн$нкaцнa Ku-um, öy ^uHoaT-ap ynyH ^a3o TafiuH-am Macananapu öyfiuHa KypcaTManap öepunraH.

Oup^rapnuK ^uHoaTu ynyH ^uHoufi ^aBoörapnuK Ba yHu onguHu onumHuHr KpuMuHonoruK Macananapu öyfiuHa MaM-aKaraMroga öup KaHna TagKuKoT-ap onuö öopunraH. ^yMnagaH, K^.P. AögypacynoBa (6), P. Kaöy-oB (7), ffl.E. AögyKogupoB, Y.M. Mup3aeB (8), P.HMaMoB (9), X,.P. ohuhob (10), P.AmueB (11) Ba öomKanapHuHr u-Mufi umnapuga ypraHunraH.

Tag^HKOT MeTog^apu. MaKonaHu e3umga tmum-u Taxnun, MaHTuKufi Mymoxaga, кнecнfi Taxnun, unMufi umnapHu mapxnam MeTognapugaH $ofigaпaннngн.

öopnuruHu öu-uö Typuö xaM öy fiyngaH KafiTMaanTu. Y3öeKucToHga $нpнörapnнк

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

о

R

VOLUME 2 | ISSUE 4 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

Гипотезалар. Фирибгарлик жиноятининг замонавий куринишлари ошиб бораётганлиги бу жиноятга карши курашишнинг конунчилик асосларини такомиллаштириш, тайинланган жазо чораларининг самарадорлигини тахлил килиш хамда жазо тайинлаш, жавобгарликдан ва жазодан озод килиш институтларини кайта куриб чикиш кераклигини такозо этади.

Асосий кисм. Фирибгарлик тушунчаси. Узбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 168-моддасига мувофик, фирибгарлик деганда, алдаш ёки ишончни суиистеъмол килиш йули билан узганинг мулкини ёки узганинг мулкига булган хукукни кулга киритиш тушунилади.

Узбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2017 йил 11 октябрдаги Фирибгарликка оид ишлар буйича суд амалиёти тугрисидаги 35-сон карорида фирибгарлик жинояти куринишлари батафсил курсатиб утилган. Унга кура, фирибгарлик узганинг мулкини ёки мулкка булган хукукини алдаш ёки ишончни суиистеъмол килиш йули билан конунга хилоф равишда ва текин кулга киритишда ифодаланиб, бунинг таъсирида мулкдор (унинг вакили), мулкнинг бошка эгаси ёки ваколатли орган мулкни ёки унга булган хукукни бошка шахсга беради, ёинки ушбу мулк ёки унга булган хукук бошка шахс томонидан олиб куйилишига имконият беради.

Фирибгарликнинг объектив белгилари. Объектив белгилар деганда жиноят таркибининг объекти ва объектив томонларини таърифловчи белгилар назарда тутилади. Ушбу жиноятнинг объекти узгалар мулки ёки мулкка булган хукуки хисобланади. Юридик адабиётларда фирибгарликнинг объекти сифатида мулкка булган хукук, мулкий манфаатлар, иктисодий категория, юридик категория, иктисодий ва хукукий категориялар йигиндиси деган караш мавжуд. Тадкикотчи Р.Алтиев эса, "узгалар мулкини фирибгарлик йули билан талон-торож килишнинг махсус объекти иктисодиёт сохасидаги ижтимоий муносабатлар мажмуи; турдош объекти мулкни мухофаза килишга каратилган ижтимоий муносабатлардир" деган хулосага келган. Айбдорга ишониб топширилган ёки унинг ихтиёрида булган узганинг мулки ёки мулкий хукукини мухофаза килишга каратилган ижтимоий муносабатлар фирибгарликнинг бевосита объекти хисобланади. Шунингдек, у фирибгарлик айрим турдаги жиноятларни содир этиш усули эканлигини эътироф этиб, бундай турдаги жиноятлар кушимча объектли жиноятлар булиб, мулк хукуки дахлсизлигини кафолатловчи ижтимоий муносабатлар кушимча объект булади, деган нуктаи назарни илгари сурган" (12).

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

о

R

VOLUME 2 | ISSUE 4 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

Жиноятнинг объектив томони - инсон хулк-атворининг ташки куриниши яъни онг ва ирода назорати остида содир килинадиган харакат ёки харакатсизлик куринишидаги ижтимоий хавфли килмишдир (13).

Юкорида таъкидланганидек, фирибгарлик алдаш ёки ишончни суиистеъмол килиш йули билан содир этилади. Фирибгарликда алдаш деганда, айбдор томонидан, била туриб, хакикатга тугри келмайдиган ёлгон маълумотлар хабар килиниши ёки иш холати буйича мулкдор, мулкнинг бошка эгасига маълум килиниши лозим булган хакикий фактларни яшириш ёхуд бундай шахсларни янглиштиришга каратилган касддан содир этилган харакатлар тушунилади.

Фирибгарликда ёлгон маълумотларга жабрланувчини янглиштиришга олиб келиши мумкин булган хар кандай холатлар, жумладан, юридик факт ва вокеалар, мулкнинг сифати, нархи, айбдорнинг шахси, унинг ваколати, нияти (масалан, айбдор шахс узини мансабдор шахс ёки хукукни мухофаза килувчи орган ходими сифатида курсатиши) тааллукли булиши мумкин.

Фирибгарликда жабрланувчини янглиштиришга каратилган касддан содир этиладиган харакатлар жумласига, масалан, битим ёки тулов предметини сохталаштириш, кимор ва таваккалчиликка асосланган бошка уйинларни уйнаш чогида алдов усулларини куллаш ва х.к. киради.

Фирибгарликда ишончни суиистеъмол килиш деганда, айбдорнинг мулкдор, мулкнинг бошка эгаси ёки мулкни учинчи шахсларга бериб юбориш тугрисида карор кабул килишга ваколатли бошка шахслар билан ишончли муносабатлардан гаразли максадларда фойдаланиши тушунилиши лозим. Ишончга турли холатлар, масалан, айбдор шахснинг хизмат мавкеи ёки унинг жабрланувчи билан шахсий ёки кариндош-уруглик муносабатлари сабаб булиши мумкин.

Фирибгарликнинг субъектив белгилари. Жиноят таркибининг субъектив томони жиноий килмишнинг ички томони булиб, шахснинг узи содир этган ижтимоий хавфли килмиш ва унинг окибатларига булган рухий муносабатини курсатади. Бунда айбидан ташкари жиноятнинг субъектив томонини таснифловчи» мотив ва максад хам мавжуд булади.

Узбекистон Республикаси Жиноят кодекси 17-моддаси талабига мувофик, "жиноят содир этгунга кадар ун олти ёшга тулган, акли расо жисмоний шахслар жавобгарликка тортиладилар". Шахсни жиноий жавобгарликка тортишнинг умумий шартларидан бири ижтимоий хавфли килмишни содир этган вактда у конунда белгиланган жиноий жавобгарлик ёшига тулганлиги хисобланади.

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

о

R

VOLUME 2 | ISSUE 4 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

Фирибгарлик жиноятининг субъекти булиб 16 ёшга тулган, акди расо жисмоний шахслар хисобланади.

Жиноят субъектини тавсифловчи аломатлар: жисмоний шахслиги, шахснинг акли расолиги ва жиноий жавобгарликка тортиш мумкин булган ёшга тулганлигидир (14).

Субъектив томондан фирибгарлик касддан содир этилади. Агар шахс узганинг мулкини ёки унга булган хукукни мазкур мулк ёки хукук унга берилиши шарти билан боглик мажбуриятларни бажармаслик ниятида олган ёки эгаллаган булса, килмиш айбдорда узганинг мулкини ёки унга булган хукукни кулга киритишга нисбатан касд факат узганинг мулки ёки унга булган хукук кулга киритилгунга кадар пайдо булган холдагина фирибгарлик сифатида квалификация килиниши лозим.

Агар узганинг мулкини эгаллашга нисбатан касд айбдорда мулк кабул килингандан кейин юзага келган булса, шахснинг харакатлари фирибгарлик таркибини ташкил этмайди ва муайян холатларни инобатга олган холда узганинг мулкини узлаштириш ёки растрата килиш йули билан талон-торож килиш сифатида бахоланиши мумкин.

Бугунги кунда фирибгарликнинг янгидан-янги турлари пайдо булмокда. Жумладан интернет ахборот тизими оркали бизнес килиш буйича таклиф киритиш, пластик карта ракамини турли бахоналар билан олиш ва ундан маблагларни ечиб олиш, хорижга ишга юборишни ваъда килиб алдаш оркали маблагларни кулга киритиш, лизингга автомобиль олиб бериш, хорижий давлатларда уишга киритиб куйиш, укишини кучириб бериш сохаларида хужжатларни калбакилаштириб фирибгарлик килиш купайиб бормокда.

Бундай жиноятлар купайишининг асосий сабабларидан бири сифатида жабрланувчиларнинг уз эхтиёжларини тезрок, белгиланган коидаларни айланиб утиш оркали кондиришга булган карашлари мавжудлиги, тезда бойиб кетиш истагининг кучлилиги, оммавий ахборот воситалари ва интернет тармогидаги рекламаларга ута ишонувчанлигини курсатиш мумкин.

Ушбу жиноятда такроран содир килиш холатлари юкорилиги, куп холларда фирибгарлик жиноятини содир килган шахсларга нисбатан жавобгарликдан ва жазодан озод килиш институтлари кулланилиши туфайли жазодан куркмаслиги билан тавфсифлаш мумкин. Суд-тергов амалиётида бир шахснинг фирибгарлик учун 8-10 мартагача судланганлик холати, хатто олдинги килмишлари учун тергов-суд жараёнлари кетаётган вактда хам фирибгарлик килмишларини давом эттираётганлар учраётганлиги,

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

о

R

VOLUME 2 | ISSUE 4 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

фирибгарлик учун жавобгарлик масаласини такомиллаштиришни такозо килади.

ХУЛОСА

Фирибгарлик жинояти учун жавобгарликни такомиллаштириш учун куйидагилар таклиф этилади:

Жиноят кодексининг 168-моддасига телекоммуникация тармокларидан, шунингдек, Интернет жахон ахборот тармогидан ёки электрон тулов воситаларидан фойдаланиб содир этилган жиноят учун жавобгарлик белгилайдиган хамда хужжатлар, штамплар, мухрлар, бланкаларни калбакилаштириб ёки уларнинг калбаки эканлигини била туриб, фойдаланиб содир этилган фирибгарликларни алохида банд сифатида киритиш;

фирибгарлик жинояти туфайли етказилган зарарларнинг куп микдорда эканлиги ва одатда жабрланувчиларга етказилган зарарни коплаш масаласи кийинчиликлар келтириб чикараётганлигидан келиб чикккан холда, етказилган зарар копланмагунига кадар фирибгарлик жиноятини содир килган шахсларга нисбатан жиноий жавобгарликдан ва жазодан озод килиш институтларини кулламаслик.

REFERENCES

1. https://daryo.uz/k/2022/04/29/ozbekistonda-firibgarlik-songgi-4-yilda-4-baravarga-kiberfiribgarHk-songgi-3-yüda-83-baravarga-kopaygan-adHya-vaziri/

2. Алтиев Р.С. Фирибгарликнинг жиноят-хукукий ва криминологик жихатлари. Юридик фанлар буйича фалсафа доктори (PhD) диссертацияси автореферати. Тошкент-2020. 3-б.

3. Узбекистон Республикасининг Жиноят кодекси. https://lex.uz/uz/docs/111453 (мурожаат санаси 30.04.2022)

4. Узбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2017 йил 11 октябрдаги Фирибгарликка оид ишлар буйича суд амалиёти тугрисидаги 35-сон карори https://lex.uz/uz/docs/3399888 (мурожаат санаси 30.04.2022)

5. Узбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2004 йил 21 майдаги Жазоларни либераллаштириш тугрисидаги конунни иктисодиёт сохасидаги жиноятларга нисбатан куллашнинг айрим масалалари хакидаги 4-сон карори. https://lex.uz/uz/docs/1454894 (мурожаат санаси 30.04.2022)

6. Абдурасулова К.Р. Ответственность за мошенничество и получение кредита путем обмана. //Мустакил Узбекистонда фалсафа ва хукук фанларининг долзарб муаммолари. -Т.: Фан, 1999. 48-52 б.

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

о

R

VOLUME 2 | ISSUE 4 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

7. Кабулов Р. Понятие хищения чужого имущества и его отграничение от смежных составов преступлений. Учебное пособие.- Т.: Академия МВД Республики Узбекистан, 1997. -133 б.

8. Абдукодиров Ш.Ё. Мирзаев У.М. Мулкни талон-торож килганлик учун жиноий жавобгарлик. Укув кулланма. -Тошкент: ТДЮИ, 2009. - 156 б.

9. Имамов Р. Зурлик ишлатмасдан талон-тарож килиш жиноятлари учун жазо тайинлаш. Юридик фанлар номзоди илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация автореферати. Тошкент, 2011 й

10. Очилов Х,.Р. Узгалар мулкини компьютер воситаларидан фойдаланиб талон-торож килганлик учун жавобгарлик. Монография // -Тошкент: ТДЮУ нашриёти, 2017. -225 б.

11. Алтиев Р.С. Фирибгарликнинг жиноят-хукукий ва кримино логик жихатлари. Юридик фанлар буйича фалсафа доктори (PhD) диссертацияси автореферати. Тошкент-2020

12. Алтиев Р.С. Фирибгарликнинг жиноят-хукукий ва кримино логик жихатлари. Юридик фанлар буйича фалсафа доктори (PhD) диссертацияси автореферати. Тошкент-2020. Б.12

13. Рустамбаев М.Х Жиноят хукуки курси 1 -том Умумий кисм жиноят хакида таълимот Тошкент- 2008. Б 174

14. Рустамбаев М.Х, Жиноят хукуки курси 1 -том Умумий кисм жиноят хакида таълимот Тошкент- 2008. Б.259.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.