CC BY
10
Цдырбаев Ц.М
Каракалпакский государственный университет им. Бердаха
Республика Узбекистан, г.Нукус
ФИЛОСОФСКИЕ, ЭТИЧЕСКИЕ, СОЦИАЛЬНО-ПОЛИТИЧЕСКИЕ
ВЗГЛЯДЫ КУНХОДЖИ
Аннотация: В этой статье анализируются социально-философские взгляды на творчество Кунходжа.
Ключевые слова: философские, социально-политические, социально-философские, этика, идея, идеология.
Qdirbaev Q.M
Karakalpak State University named after Berdakh
Republic of Uzbekistan, Nukus
PHILOSOPHICAL, ETHICAL, SOCIO- PHILOSOPHICAL VIEWS OF
KUNXOJA
Abstact: The article analyzes the socio-philosophical views on the work of Kunxoja.
Keywords: philosophical, socio-political, socio-philosophica,l ethics, idea, ideology.
^нхожа езиниц ец жаксы шыгармаларында ези жасаган заманнын, сиясий хэм жэмийетлик турмысын, ези тууылып есип хэм кэлиплесип жетискен ортаны - мийнеткешлер массасы кез карасларынан дурыс сууретлей билген хэм бахалай алган шайыр болыуы менен бирге ез дэуириниц ойшылы болып есапланады. Кунхожаныц кез-карасларын дурыс бахалау ушын оныц жасаган заманыныц социаллык жагдайлары менен жэмийеттеги Yстем идеологияныц характерин есапка алыу ец эхмийетли шэртлердиц бири болып табылады. Тарийхтан белгили болганындай, Кунхожаныц емири хэм творчестволык хызмети XIX эсирде етти. Бул дэуир каракалпаклардыц ТYркстаннан Хорезмге кешиу процеси тамамланып, Хийуа ханлыгы тэрепинен толы; жаулап алынып, багындырылганынан кейинги дэуир еди. Жэмийетте феодаллык-патриархаллы; катнасыклар, сиясий дYЗимде шыгыс деспотизминиц барлык белгилерин езине сицирген ханлык система хэм бул катнасыклар менен сиясий системаныц мэцгилигин, бирден-бир дурыслыгын, кереклигин, нызамлылыгын кудайлык куш пенен тастыйыклайтугын ортодоксиялык исламныц идеологиясы хуким CYретуFын еди.
XIX эсирде Каракалпакстанда философиялык этикалык хэм сиясий-жэмийетлик ой тийкарынан а^анда фольклорда хэм керкем эдебиятта,
айырым алганда поэзияда ез керинисине ийе болды хэм рауажланды. Ислам дининиц тэбият таныу хэм философия илимлерин эсирлер бойына куудалауы салдарынан, бул илимлер сыпатланып отырган дэуирде, бизиц жэмийетлик турмысымызда ез бетинше керинисине хэм рауажланыуына ийе болмады. Сонлыктан, XIX эсирде Каракалпакстанда философиялык ой тийкарынан алганда этикалык тэлиймат багдарында рауажланды. Бул жагдайлар Каракалпакстан XIX эсирде философиялык хэм сиясий-жэмийетлик ойдыц рауажланыуыныц езине тэн айрыкшалыгын белгилейди. Усыларга байланыслы КYнхожа да сол дэуирдеги хэм оннан кейинги каракалпак демократ шайырлары сыяклы арнаулы турде философия менен шугылланбады хэм ол бойынша мийнетлер жазбады. Бирак керсетип еткенимиздей, ортодоксиялык исламныц идеологиясына кайшы келетугын, реаллык дунья, дYньяда адамныц орны, деретиушилик хызмети, халык хэм оныц жэмийет рауажланыуындагы роли жэне баска да кеплеген мэселелер бойынша, КYнхожаныц кызык, дыккатка турарлык пикирлери бар. 55
Кунхожа гуманист, демократ шайыр сыпатында ез елин, ез халкын хакыйкат перзентлик журек пенен CYЙеди. Эзиниц елине хэм халкына бахыт, гулленип жасауды тиледи. Ол езиниц ец жаксы шыгармаларында, эсиресе «Ел менен» косыгында мийнеткеш халыктыц, жэмийеттиц рауажланыуында, елдиц гуллеп есиуинде, молшылыктыц асып-тасыуында улкен роли хаккында огада кызык, бахалы пикирлерди ортага кояды. КYнхожа байлыкты деретиуши, байлар менен патшаларга алтынларды, байлыкларды, сарайларды жеткерип бериуши - ели, халык: мийнеткеш халыксыз олардыц кYни жок, деп мулкдар класстыц жасауы женинде дурыс пикирге жакынласады хэм жэмийетте усылай бир-бирине карама-карсы турган еки тэрептиц, байлар, езиушилер, жарлылар, езилиушилердиц бар екенлигине хэм олардыц бир-биринен гэрезсиз жасай алмайтугынына тусинип, жэмийетте класслык айырмашылыктыц хуким суретугынлыгына барып жетеди. Жэмийетлик катнасыклар урыулык, патриархаллык катнасыклар, диний урип-эдетлер менен буркелип, шийеленискен жагдайда бундай тусиникке келип жетиу, Кунхожаныц улкен зийреклилигин, акыллылыгын, ойшыллыгын, ез заманыныц алдыцгы адамы екенин керсетеди. КYнхожаныц сол «Ел менен» косыгындагы мына катарлар оныц халыктыц мийнеткеш массасыныц жэмийеттеги хэм жэмийеттиц рауажланыуындагы роли хаккындагы мэселеде зийрек акылын хэм даналыгын керсетеди: «Гэзийне толысы алтын акшаныц,
Х,эули-хэрем жэне багы-бакшаныц,
Халыкты сорып турган ханыу-патшаныц,
Шалкыганы гэрип-кэсер ел менен.
55 У.Худайбергенова.. «Каракалпак ойшылларыныц философиялык кез-караслары». Лекция тексти Некис-2010. 5-б
Меруерттен салынган сарай жайлардыц, Аспандагы жакты жарык айлардыц, Малы кеп дYньяда муцсыз байлардыц, Шалкыуына себеп сорлы кул менен». 56
Кунхожаныц творчествосында жокарыда керсетип еткенимиздей заман картинасы, заман кысыумети, заман тарлыгы, заманныц адам ушын, эсиресе мийнет адамы ушын жаман акыбетлери - адамлардыц эдеп-икрамлык кэсийетлериниц бузылыуына алып келиуи, нэтийжеде бул дYньяныц адам ушын карацгы кэпеске айланыуы улкен керкемлик, усталык хэм терец философиялык толганыу менен CYУретленеди. КYнхожа ез заманында жэмийетте хYким сурип турган сиясий дузимге, бул дузимниц мийнеткешлер массасы ушын ауыр мYшкил екенин, мийнеткеш халыктыц мэпи, тусиниги тийкарынан катнас жасайды хэм дэлиллейди.
Кунхожаныц «Заман» косыгы бизиц бул пикиримиздиц улкен дэлийли бола алады:
«Карап турсац бул заманга, Сондай жайсыз шыбын жанга, Жылга-сайлар толды канга, Элеумет бул кандай заман? Жетим катын, жетим улар, Тентиреп ботадай бозлар, Шабакка сатылды кызлар, Х,эсирет-кайгы болды заман.
Шайыр бул шыгармасында ез заманыныц барлык унамсыз тэреплерин тартынбастан, жасырмастан хэм боямастан дурыс CYУретлеп береди, ез заманыныц эуладыныц бул кайгылы заманда жасап атырганына хакыйкат кыйналыу хэм ашыныу билдиреди. КYнхожа бул жерде езиниц зийрек акылы хэм бай турмыс тэжирийбеси менен турмыстыц материаллык тийкарыныц шешиуши роль ойнайтугынын тусинеди хэм бул материаллык тийкар жэмийетти бир-бирине карама-карсы еки тэрепке белетугынлыгын хэм ол адамныц рухый жагдайына, эдеп-икрамлык минез-кулкына хэм хэрекетине белгили тэсир тийгизетугынлыгы хаккындагы дурыс пикирге жакынласады.
Элбетте, КYнхожаныц философиялык, этикалык хэм жэмийетлик-сиясий кез карасларын бахалаганымызда оныц шыгармаларындагы айырым жерлерди узип-жулкып, оны мысал ретинде, тек соныц этирапында гана пикир жYргизип отырганымыз жок. Хдкыйкат изертлеуши ушын бундай усыл жарамайды. КYнхожаныц кез караслары оныц заманы, заманыныц социаль-экономикалык, тарийхый жагдайлары хэм сол уакыттагы жэмийетлик ойдыц дэрежеси есапка алынып бахаланатугынлыгы езинен-ези мэлим болыуы тийис. Оныц устине,
56 Н.Жапаков, К.Мэмбетов, КСултанов, А.Кэримов «Каракалпак эдебияты тарийхы». Некис-1983. 115-б
шайрдыц творчествосын пYтин байланыста изертлеп бахалаганда, оныц дYньяFа кез караслары тууралы пYтин жуумак шыгады.
Использованные источники:
1. У.Худайбергенова.. «Каракалпак ойшылларыныц философиялык кез-караслары». Лекция тексти Некис-2010. 5-б
2. Н.Жапаков, КМэмбетов, КСултанов, А.Кэримов «Каракалпак эдебияты тарийхы». Некис-1983. 115-б
3. КYнхожа Ибрайым улы. Косыклар. Некис.1960
4. КYнхожа «Ел менен» Некис.1975
