CC BY
23
НУТРИЦИОЛОГИЯ NUTRITION
АЛМАТЫ КДЛАСЫНЫН, ЖАЛПЫ ТЭЖ1РИБЕЛ1 ДЭР1ГЕРЛЕРДЩ РАЦИОНАЛДЫ ТАМАКТАНУ ТЭРТ1Б1НЕ БЕЙШДЫШН ЗЕРТТЕУ ТЭС1ЛДЕР1 (ЭДЕБИ ШОЛУ)
А.С. Толеуова, Е.С. Утеулиев, Т.В. Попова
«КДСЖМ» Цазацстандыц медицинауниверситетi
Твменде кврсетлген мацалада авторлар жалпы тэжiрибедегi дэр^ерлердщ рационалды тамацтану mapmi6rne бешмдшгт зерттеу тэсiлдерi жазылган.
Tyurndi свздер: рационалды тамацтану, диета, eMip суру тэртiбi, халыц
Э0Ж 647.3.15.63-9.6
взектшМ: Дурыс тамацтану денсаулы; кепт, ал медицина цызметкерлершщ Д¥рыс тиiмдi тамацтануы халыцтыц денсаулыгын цалыпты жагдайда устап туруга ыцпалын тигiзедi. Тамацтану - агзаныц цуат шыгыныныц орнын толтыруга, тiндер цурылуына жэне жацартылуына жэне цызметтерш реттеп отыруга кажеттi, агзага TYсетiн заттардыц цорытылу, сiцу жэне йщр^ YPДiстерi. агзаныц 0мiр CYPуге, денсаулыцты жэне жумысца цабшеттткт сацтауга цажет нэрлi заттарды (ацуыз, май, кeмiртеri, дэрумендер, минералды туздар) бойга сiцiру процесi. Тамацтану режимi мыналарды цамтиды: тамацты цабылдау мерзiмдiлiгi, тамац цабылдау аралыгындагы Yзiлiс, тэулiктiк рационга кiретiн калорияны белу. Терт мезгш тамацтану анагурлым тиiмдi болып табылады, 0йткенi асцазанга KYШ бiркелкi TYсiп, тамац шырындарыныц тагамды толы; ецдеп шыгуын цамтамасыз етедi. Тамацты KYH сайын белгiлi бiр мезгiлде цабылдау асцазан C0лiн негурлым шугыл белу рефлекйн цалыптастырады. Терт мезпл тамацтану кезiнде тэулiктiк рационды белу щн тэртiбiне жэне эдеттенуiне байланысты ктеледъ Рационды мынадай тэртiппен белу анагурлым тиiмдi болатын сияцты: тацертецгi асца 25%, TYCтiкке 15%, кешкi тамацца 25%. Ацыргы тамац цабылдау уйцыга дейiн 2 сагат бурын болуы тиiс. ТYHгi сменада жумыс ктеген кезде кешкi ас KYHдiк рационныц 30% болуы тиiс, сонымен цатар там ацты TYHгi сменаныц екiншi жартысына цабылдау кезделедi. Сондай-ац тамацты бiрцалыпты цорыту Yшiн тамацтыц температуралыц режимiнiц мацызы зор. Ыстыц тамацтыц температура 50— 60 С аспауы тиiс, ал суыц тамацтыц температурасы, эдетте, 10 С темен болмауы керек. Зерттеу ма^саты: Алматы цаласындагы жалпы тэжiрибежегi дэрiгерлердiц рационалды тамацтану тэртiбiне бейiмдiлiгiн зерттеу
Зерттеу мшдеттер1: шетелдiк жэне отандыц материалдардан эдеби шолу жасау жэне оныц рационалды тамацтанудагы тиiмдi эдiстерiн аныцтау. Зерттеу тэсшдер1 мен квлем1: зерттеу тэсiлдерi ретiнде эдеби шолуды алдыц Эдеби шолу барысында материалдын толы; цанды зерттелгенiн аныцтауга болады. Зат алмасуыныц бузылуыныц (семiру, цант диабет жэне т.б)
салдарынан пайда болатын аурулар жт кездеседi. Осыган байланысты, K^ipri тацда, дурыс тама;тану энергетикальщ шыгындарга жэне оpганизмнiц физиологиялы; ;ажетттктерше сэйкес келу Yшiн тама;тану мэдениетш жогарылату мэселесi 03eKTi бола бастады [1]. Эpбip адамныц азыц-TYлiк заттарын дурыс пайдалануы, арты; жеуi жэне жалы;тыруы денсаулы;ты кеп ныгайтуга кемектеседь Дурыс тама;тану денсаулы;тыц жэне уза; емip CYPУДiц басты факторы болып табылады. Адамныц физикалы; жагдайы, оныц ;алай жэне ;андай келемде тама; жейтiнiне байланысты [2]. Fылыми-техникалык прогреске байланысты, ой ецбепмен айналысатын, энергияны аз ;ажет ететiн адамдардыц (10.25 МДж кеп емес (2450 ккал) ер адамдар Yшiн жэне 8,4 МДж (2000 ккал) эйел адамдар Yшiн) саны ;атты кебеюде. Аз энергия кезшде кебiнесе азыц-TYлiктiц аз минорлы ;урамды белiктеpi (витаминдер, микроэлементтер) ;олданылады. Мундай жагдайларда, тецбе-тец энергиямен ;амтамасыз етiлуге ;арамастан, гиповитаминдi жэне гипомикроэлементтш KYЙлеpдiц белгiлеpi пайда болуы MYMкiн. Тазартылган тагамдар - азыц-TYлiк заттарын жеткiлiксiз тутынудыц тагы бip себебi, ец алдымен, ой ецбепнщ адамдарында. Эволюция барысында адам цоршаган ортага бейiмделудi YЙpендi, ол Yшiн шынайыра; азы; тазартылмаган азыц-TYлiктеp болып табылады, себебi дэл осылардыц кемепмен витаминдер мен минералды заттардыц ;олайлы келiп TYсуi жетiледi. K^p^m,^ эмоциялыц-ЖYЙке ЖYKтемесi кезiнде дурыс тамацтану принциптерь царапайым ой ецбегi кезiндегiмен салыстырганда бас;аша екенiн бай;аган дурыс. Мунда оpганизмдi ;олайлы белок, аскорбин цышцылыныц1 ретинолдыц, В тобыныц витаминдеpiнiц келемiмен ;амтамасыз ету мацызды. Егер жумыс ауысымды болса, онда тама;тану pежимi де ауысады.
Энергия мен азык-TYлiк заттарыныц кажеттiлiгi белсенд1 физикалы; белсендткке байланысты
дифференциалданады. ^ар;ынд^1 дене ецбеп ;осымша энергия келемiнiц келуiн талап етедъ Сонымен, ер адамдардыц ауыр ецбек кезiндегi тэулiктiк энергия шыгыны 40 % арты; улгаяды, сондай-а;, а; (30 %), май
Вестник КазНМУ №4-2017
247
(63,5 %) жэне баск;а да к;оспалардыц ;ажеттШп к0бейедi. Эйел адамдардыц тама; ;ажеттшт ер адамдарга к;араганда аз, бул олардыц организмдерiндегi алмасу процестершщ темен ;арк;ындылыгымен байланысты. Тiршiлiк эрекетшщ тетенше жагдайлары (Шеткi СолтYCтiк, бтк тау жэне т.б) адамдардыц энергия мен азык;-TYлiк заттарыныц ;ажеттштн езгертедь бул олардыц тама;тануына Yлкен езгерктер енгiзедi [3, 40-45 б.].
Цорытынды: Адам организмi термодинамика зацдарына багынады. Соларга сэйкес, дурыс тама;тану принцип ;алыптасты: оныц энергиялы; к;ундылыгы организмнщ энергия шыгындарына сэйкес келуi керек. Эгашшке орай, тэж1рибеде бул принцип жш бузылады. Энергия сыйымды азы;-TYлiктердi (нан, картоп, мал майы, ;ант жэне т.б) шыгындык; тутынумен байланысты тэулштш рациондардыц энергетикалы; к;ундылыгы энергиялы; шыгындары жиi артады. Жас ескен сайын, дененiц шыгындык; массасы жиналады жэне семiру басталады, ол кептеген созылмалы дегенеративтiк аурулардыц пайда болуына себеп болады.
Азы;-TYлiк заттарыныц химиялы; курамыныц организмнiц физиологиялы; ;ажетттктерше сэйкес келу - дурыс тама;танудыц екiншi принципi. КYH сайын, белгiлi бiр келемде жэне ара ;атынаста организмге 70-ке жуы; ;оспа TYсуi керек, олардыц басым белiгi организмде синтезделмейд жэне емiрлiк ;ажетт болып табылады. Организмдi осы азы;-TYлiк заттарымен ;олайлы жабды;тау TYрлi тама;тану кезiнде гана MYMкiн. Тама;танудыц тым эр TYрлi болуы дурыс тама;танудыц Yшiншi принципш аны;тайды.
А;ырында, тама;танудыц ;олайлы режимш са;тауды дурыс тама;танудыц тертiншi принциш аньщтайды. Тама;тану режимi дегенiмiз тама; iшудiц жиiлiгi, еселiлiгi жэне алмасуы. Тама;тану режимi азы;-TYлiк заттарына жэне энергияны ;ажет ету сия;ты жас;а, ендiрiс ерекшелiктерiне байланысты TYрiн езгертедъ Дурыс тама;танудыц керсетiлген негiзгi принциптерш са;тау оны ;унды етедi. Тама;танудыц белгiлi бiр ережелерi бар:
1) устамды жеу керек;
2) тама; ;унды болуы керек: онда жеткшшт келемде белоктар, майлар, кемiрсулар, минералды заттар, витаминдер бар болуы керек;
3) тама;тану режимiн са;тау ;ажет.
Тама;тану режимiнде терт негiзгi принципт ажырат;ан дурыс:
1. Жиiлiк, ягни, тама;ты Yнемi бiр тэулiк уа;ытында ;абылдау.
2. Тэулiк барысында тама;танудыц белшектiлiгi. Сау адамга уш немесе терт фазалы; тама;тану усынылады, атап айтса;: тацгы ас, TYCкi ас, кешга ас жэне уй;ы алдында бiр стакан айран.
3. Эрбiр тама;танган кезде дурыс тама;тануды барынша са;тау ;ажет. Бул, тама;ты эрбiр ;абылдаган кезде азы;-TYлiктер жинагы организмге белоктарды, майларды, кемiрсуларды, сонымен ;атар витаминдер мен минералды заттарды ;олайлы ара ;атынаста жеткiзу тургысынан ойланып iстелiнуi керек.
4. Бiр KYHде тама; iшу бойынша физиологиялы; негiзделiп белiнуi. Терт мезгiл тама;тану едэуiр жагымды: жумыс;а дейiн то; тама; (щнде дурыс тама;танудыц жалпы калориялылыгыныц 25-30 %), жумыс арасындагы узiлiсте жещл екiншi тацгы ас (жалпы калориялылы;тыц 10-15 % ), ;унарлы TYCкi ас (калориялылы;тыц 35-40 %), салыстырмалы жецiл кешкi ас (жалпы калориялылы;тыц 15-20 %) [1, 100-104 б.].
Тацгы ас, TYCкi ас жэне кешга ас Yшiн тэулiктiк уа;ыт ецбек жэне демалыс режимiне байланысты жетгалшт кец шецберде езгеруi MYMкiн. Алайда, тама; iшу арасындагы аралы; 4-5 сагат болуы мацызды. Жургiзiлген зерттеулер негiзiнде, кешкi ас пен уй;ыныц алдындагы аралы;та 2-3 сагат етуi керек.
Тама;тану режимiмен ;атар, кейбiр психологиялы; ережелердi са;тау арты; болмайды.
1. Yстелге шаршаган ^йде отырмацыз. Кдлай аш болсацыз да, ец болмаганда 10 минут демала турыцыз.
2. Ашулы, шошынган к\годе, ;айгылы сезiмдерге берiлгенде тама; шпещз.
3. 9зiцiзге ;атты унамайтын адаммен бiрге Yстел басына бiрге отырмацыз.
4. Егер йзге ;андай да бiр тагам унамаган болса, пайдалы болса да оны татып керуге болмайды. Озге ол бэрiбiр пайдасын тигiзбейдi.
5. Карныцыз аш;анша Yстелге отырмацыз.
Азы;-TYлiк заттарыныц 80 % термиялы; ецдеуден кейiн тутынылады, бул олардыц жумсаруына жэне йщмдшшшц жогарылауына эсер етедi. Сонымен ;атар, температуралы; ецдеу зиянды микроорганизмдердiц елуiне жэне токсиндердщ, эсiресе ец алдымен жануарларда бузылуына экеледi. Жылумен ецдеу ешмдердщ микробтарга тезiмдiлiгiн жогарылатады жэне сонымен оларды са;тау мерзiмдерiн узартады. Жылумен ецдеу кезiнде улы заттардыц ;атары бузылады, мысалы, тама; ;орыту ферменттершщ ингибиторлары. Сонымен ;атар, жылумен ецдеу кептеген ешмдердщ дэмш турлендiруге MYMкiндiк беретiндiгi мацызды [4].
Позитивтi эсер етумен ;атар, ецдеу азы;-TYлiк заттарына жагымсыз да эсер етедi. Жылумен ецдеу кезшде витаминдер жэне кейбiр ас ;оспалары (белок, майлар, минералды заттар) бузылады да зиянды заттар (майларды полимерленщру енiмдерi, меланоидиндер жэне т.б) пайда болуы MYMкiн, буны дурыс тама;тануды уйымдастыру кезiнде ескеру ;ажет. Азы;-TYлiк заттарын жогалту децгеш ецдеу турiне тэуелдi. Алгаш;^1 ецдеу жеуге болмайтын белiктерi мен ластанулардан шигазатты босатуды, азы;-TYлiктерден к;ундылыгы темен белiктердiц белiнуiн, сонымен ;атар, ;атырылган азы;-TYлiктердiц дефростациясын алдын ала ;арастырады. Азы;-TYлiк шикiзатын жеуге келмейтш белiктерден босату, тагамд^1; заттардыц жогалуына экелетiн болса да, енiмдердiц биологиялы; ;унд^1лыгын жогарылатады. 9нiмдер мен шигазаттыц биологиялы; ;ундылыгына жылумен кулинарлы; ецдеу ерекше эсер етедъ 9нiмдердi жылумен ецдеудщ бiрнеше амалдарын ажыратады: суга жэне буга пiсiру, булау (;ыск;а мерзiмдi (5—7 мин) ешмд1 суда немесе буда ;ыздыру), стерильдендiру жэне ;уыру. ^ыздыру кезшде ершш белоктар жогалад^1 жэне щлге немесе гельге айналад^1. Сонымен, жумырт;аныц агы жумырт;аныц iшiнде 80° С температурага жеткен кезде гельдердi жасай отырып, бiрiктiрiледi (коагуляция). Оралу нэтижесшде а; гелi буын тiндердiц шшде ондагы суд^1ц мацызды белiгiн шыгарумен тыгыздалад^1. Азы;-TYлiк заттарыныц кеп турлiлiгi жэне олардыц эр турлi комбинациялары кулинарлы; ецдеу ерекшелiктерiн ескерумен сау жэне ауру адамныц тама;тануыныц, олардыц тецгер^ш, емделу багытын ескерумен уйымдастыруга MYMкiндiк бередi.
Осылайша дурыс тама;тану бойынша усынымдард^1 са;тау организмнiц эр турлi ;оршаган орта агенттерiне тезiмдiлiгiн жогарылатуд^1ц жэне халы;тыц iшiнде бiрк;атар жу;палы емес созылмалы аурулард^1 азайтудыц негiзгi кез1 болып табылады.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1 Т0регелдi Шарманов. - Алматы: Кайнар, 1996. - 95 б.
2 А. Алдашев Тагам жэне денсаульщ. - Алматы: 1994. - 147 б.
3 И. М. Скурихин, В. А. Шатерников. - Алматы: Кайнар, 121 б.
4 З. Жекебайкызы, С. Сейсенбек;ызы. - Алматы: Рауан, 1993. - 56 б.
5 С. А. Досмухамедов, Т. М. Сыздыкрв. - Алматы: Нур-гатап, 2008. - 110 б.
А.С. Толеуова, Е.С. Утеулиев, Т.В. Попова
Казахстанский медицинский университет «ВШОЗ»
ОСОБЕННОСТИ ПРИВЕРЖЕННОСТИ К РАЦИОНАЛЬНОМУ ПИТАНИЮ ВРАЧЕЙ ОБЩЕЙ ПРАКТИКИ ГОРОДА АЛМАТЫ (ОБЗОР ЛИТЕРАТУРЫ)
Резюме: Для многих людей здоровый образ жизни ассоциируется со спортивными упражнениями, незнакомыми диетами и бросанием вредных привычек. Но это не весь перечень, который должен входить в жизнь человека, начинающего вести здоровый образ жизни. В первую очередь, это здоровое и рациональное питание, а для врачей которые работают во благо населения это очень важно.
Ключевые слова: рациональное питание, образ жизни, диета, население.
A. Toleuova, E. Uteyliev, T. Popova
Kazakhstan Medical University "KSPH"
FEATURES OF ADHERENCE TO RATIONAL NUTRITION OF GENERAL PRACTITIONERS IN ALMATY (LITERATURE REVIEW)
Resume: For many people, a healthy lifestyle is associated with sports exercises, unfamiliar diets and throwing bad habits. But this is not the whole list, which must enter into the life of a person who starts to lead a healthy lifestyle. First of all, this is a healthy and rational diet, and for doctors who work for the benefit of the population it is very important. Keywords: rational nutrition, lifestyle, diet, population.
