15Modern Trends of Social Sphere Development
Volume 4 | NUU Collection | 2023 Actual Problems of Sociology and Social Work
in the 21st Century XXI asrda sotsiologiya va ijtimoiy ishning dolzarb muammolari
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-7-258-264
FARZANDSIZLIK VA UNGA QARATILGAN YECHIMLAR (FARZANDSIZLIK UCHUN SOLIQ MISOLIDA)
I. R. Azlarova
O'zbekiston Milliy Universiteti Ijtimoiy ish" kafedrasi o'qituvchisi
D. Farmonova
O'zbekiston Milliy Universiteti Ijtimoiy ish yo'nalishi talabasi
ANNOTATSIYA
Ushbu maqolada oila va undagi baxt shuningdek oilani to liq qiluvchi farzand haqqida, bepushtlik va unga sabab bo'luvchi omillar keltirib o'tilgan. Hamda bundan bir qancha vaqt oldin farzandsizlik uchun joriy etilgan soliq haqqida yoritib berilgan.
Kalit so'zlar: Oila, otalik va onalik, O'zbekiston, bepushtlik, davlat, qonun, soliq, chayldfri, bolalik, dispenser.
This article cites the family and happiness in it as well as about the child who makes the family complete, infertility, and the factors that cause it. It was also covered in the tax that was introduced for childlessness a long time ago.
Keywords: Family, fatherhood and motherhood, Uzbekistan, infertility, state, law, tax, childfree, childhood, dispenser.
Oila - nafaqat bir yurtning, balki umuminsoniyatning katta siyosati [1].
"Oila - mehr va baxt qo'rg'oni. Oila bor ekan, farzand degan bebaho ne'mat bor, insoniy qadr-qimmat va ma'naviyat bor.
Oilaviy baxt bu - eng ulug' saodatdir. O'zbekistondagi oila qurishning asosida, eng avvalo, avlod qoldirish, sevimli kishisi bilan birga yashash singari maqsadlar yotishi qayd etildi. Shuningdek, har to'rtinchi respondent oila qurishda diniy qadriyatlardan kelib chiqqan holda asosiy maqsadini belgilaydi.
Mamlakatimizda amalga oshirib kelinayotgan qamrovli
ABSTRACT:
ijtimoiy jarayonlarning mazmun-mohiyati oilasini himoya qilish, jamiyatdagi muhim ijtimoiy institut va barkamol tarbiyalash
2023
National University of Uzbekistan
Modern Trends of Social Sphere Development
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-7-258-264
Volume 4 | NUU Collection | 2023 Actual Problems of Sociology and Social Work
in the 21st Century XXI asrda sotsiologiya va ijtimoiy ishning dolzarb muammolari
o'chog'i, ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy-iqtisodiy asoslarini qo'llab-quvvatlash, ijtimoiy tarbiya va reproduktiv salomatlik va bu tizimli tizimli ishlardan tarkib topadi.
Inson borki, oilada tug'iladi, voyaga yetadi. Oilalardan jamiyat tashkil topadi. Baxtli va farovon oilalar ko'paysa, jamiyat rivojlanadi.
Oila - ijtimoiy hayotning abadiyligini, avlodlarning ko'rinishini, tarbiyaning uzluksizligini ta'minlagan, kelajakdagi avlod, insonlar tizimi o'z ta'sirini ko'rsatgan ijtimoiy makon [2].
Shunday ekan, bu - davlat siyosati darajasidagi masala deb bemalol aytish mumkin. Nega deganda, bashariyatning tirikligi, uzluksizligi - oiladan! Bordiyu, oila tuzuk bo'lmasa, tarbiyaga ham e'tibor berilmasa, qancha buyuk bo'lsa ham, bunday millat dunyoda uzoq yashay olmaydi [3]. Oilaning to'liq bo'lishi esa uning mustaxkamligini yanada taminlaydi deb o'ylayman.
O'zbekiston Respublikasida oila, onalik, otalik va bolalik davlat himoyasidadir. O'zbekiston Respublikasida onalik va otalik izzat-ikromga hamda hurmatga sazovordir [4].
Bugungi kunda O'zbekistonda yosh oilalar o'rtasida farzandsizlik muammolari ko'payib bormoqda.
O'zbekistonda 2019-yilgi ma'lumotlarga ko'ra bepushtlik tashxisi bilan 25 mingdan ortiq ayol va 7 ming nafar erkak dispanser kuzatuvida turadi. Shu bilan birga, mutaxassislarning fikriga ko'ra, tibbiy yordamga murojaat qilmaydigan juftliklar soni ancha ko'proq.
Davlat rahbari tomonidan imzolangan "Fuqarolarning reproduktiv salomatligini muhofaza qilish to'g'risida"gi qonun bu holatni o'zgartirishga qaratilgan.
Ushbu hujjat paydo bo'lgunga qadar fuqarolarning reproduktiv salomatligini muhofaza qilish sohasi deyarli yangi bosqichda edi. Masalan, yordamchi reproduktiv texnologiyalarni qo'llashning huquqiy asosi yo'qligi mamlakatimiz tibbiyot muassasalariga sun'iy urug'lantirish protsedurasini amalga oshirishga imkon bermadi.
Natijada sun'iy urug'lantirishga muhtoj bo'lgan juftliklar xorijiy davlatlar -Qozog'iston, Turkiya, Rossiya, Hindiston, Isroil va boshqa mamlakatlarga borib, bu muolajani o'tkazish uchun 3 mingdan 15 ming dollargacha katta mablag' sarfladi.
O'zbekistonda o'tkazilgan turli tadqiqotlarga ko'ra, turmush qurganlar orasida birlamchi bepushtlikdan aziyat chekayotgan ayollar ulushi 4,9 foizdan 5,3 foizgacha [5].
259
Modern Trends of Social Sphere Development
Volume 4 | NUU Collection | 2023 Actual Problems of Sociology and Social Work
in the 21st Century XXI asrda sotsiologiya va ijtimoiy ishning dolzarb muammolari
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-7-258-264
O'zbekistonda Davlat statistika qo'mitasi oilalardagi bolalar soni haqida gapirdi. Qo'mita ma'lumotlariga ko'ra, yanvar-may oylaridagi oilalarning 75,3 foizi voyaga yetmagan bolalarga ega.
Ma'lum bo'lishicha, oilalarning 23,3 foizi bitta farzandli. Oilalarning 26,3 foizida ikkita bola.
Oilalarning 18,3 foizini uchta bola tashkil qiladi. Respublikadagi oilalarning atigi 7,4 foizi to'rt nafar farzandli. Oilalarning 24,7 foizi 16 yoshgacha bo'lgan bolalarga ega [6].
O'zbekiston hukumati huzuridagi "Oila" ilmiy markazi O'zbekistonda ajrimlar bo'yicha o'tkazilgan tadqiqot natijalarini e'lon qildi.
Ta'kidlanishicha, deyarli har to'rtta ajrimning birida asosiy sabab er-xotin o'rtasida o'zaro tushunmovchilik va norozilik, qariyb 15 foizi er-xotinning farzandsizligi, shuncha ko'p ajralishlar oilaviy hayotga boshqalar aralashishi va ular o'rtasidagi nizolar tufayli sodir bo'lmoqda. Er-xotinning ajralishlarining deyarli 11 foizi surunkali alkogolizm tufayli sodir bo'ladi [7].
Farzandsizlik hozirda ko'pchilikni qiynayotgan «og'ritmas dard» hisoblanadi. Tibbiy jihatdan olib qaraydigan bo'lsak, farzand ko'rmaslikning ko'pgina holatlari uchraydi. Bularga ko'pgina kasalliklar, a'zolardagi kamchiliklar va hokazo tibbiy asoratlarni kiritish mumkin.
Farzandsizlik fenomeni 1970-yillardan boshlab keng tarqaldi. O'shandan beri tadqiqot usullarini ishlab chiqish, aholini ro'yxatga olishni takomillashtirish, so'rovnomalar ushbu muammoni o'rganishda katta rol o'ynadi va ixtisoslashgan kompyuter dasturlari paydo bo'lishi bilan har tomonlama statistik tahlil va modellashtirish imkoniyatlari oshdi.
Farzandsizlik o'z-o'zidan yangi hodisa emas. XX asrning dastlabki o'n yillarida farzandsiz odamlarning ko'payishi o'ta qashshoqlik va kam ovqatlanish urushlar va migratsiya natijasida kam turmush darajasi bilan izohlanadi. P.Kregerning so'zlariga ko'ra, farzandsizlik Shimoliy va G'arbiy Yevropada, shuiningdek AQSh va Avstraliyada uzoq tarixga ega. U ushbu hodisani iqtisodiy inqirozlar tasirida nikohni kechiktirishning keng tarqalishi bilan bog'ladi[8]. Tadqiqotchilarning fikriga ko'ra, nisbatan farovonlikda yashaydigan sog'lom, jinsiy faol ayollar orasida zamonaviy farzandsizlik yangi hodisa [9].
Farzandsizlik - bu farzandlari bo'lmagan shaxs yoki er-
xotinning holati [10].
2023
Modern Trends of Social Sphere Development
Volume 4 | NUU Collection | 2023 Actual Problems of Sociology and Social Work
in the 21st Century XXI asrda sotsiologiya va ijtimoiy ishning dolzarb muammolari
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-7-258-264
Farzandsizlik - insonga bog'liq bo'lmagan holatlar va ongli tanlashning natijasi ham bo'lishi mumkin va shuning uchun ham uni "chayldfri" (ixtiyoriy ravishda farzandsizlik) holatidan ajratish kerak. Chunki ular bir-biridan keskin farq qiladi [11].
Birinchi marta chayldfri atamasi o'tgan asrning 70-yillar boshida AQShda paydo bo'lgan. Bu ikkita feministlar tomonidan Shirli Radl va Elen Pek tomonidan taklif qilingan. 1972 yilda Kaliforniyada "Ota-ona bo'lmaganlar tashkiloti" tashkil etildi. Uning yaratuvchilari jamiyatni tug'ruq odamlar uchun majburiy emasligiga ishontirishga intildilar [12]. Biroq, turli davrlarda yashagan juda ko'p odamlar ixtiyoriy ravishda farzandsizlikni tanladilar. O'tmish davrlarining chayldfrilari asosan boy va taniqli odamlar: yozuvchilar, faylasuflar, olimlar, aktyorlar, balerinalar bo'lgan. Oddiy odamlar orasida chayldfri yo'q edi, chunki an'anaviy jamiyatda bolalar bo'lmasligi mumkinligi haqida hech kim o'ylamagan. Tibbiyotning past darajasi va tez-tez bolalar o'limi sharoitida tug'ilishning yuqori darajasi insoniyat naslini saqlab qolishni ta'minladi.
Yuqorida chayldfri so'zini ko'p bor qo'lladik, biroq u o'zi qanday ma'noni bildiradi degan savolga quyidagicha izoh berishimiz mumkin. Chayldfri (angl. childfree - farzanddan ozodlik, ya'ni ixtiyoriy farzandsizlik) submadaniyat va mafkura, ongli ravishda farzand ko'rmaslik istagini xarakterlaydi [13].
Ushbu muammo turli ko'rinishda ekanligini bilamiz va bunga barcha davlatlar turlicha yechim topishga harakat qilmoqdalar. Masalan bulardan biri Rossiyada ixtiyoriy farzandsiz bo'lgan oilalarga qaratilgan chora bo'lib bu farzandsizlik soligi xisoblanadi.
Farzandli bo'lishni istamagan erkaklar va ayollar uchun soliq joriy etish "Onalar kengashi"da taklif qilingan. Moliya vazirligi bunday imkoniyatni ko'rib chiqishdan bosh tortdi.
Rossiyada farzandsiz bo'lganlik uchun soliq joriy etish taklifi avvalroq "Onalar kengashi" umumrossiya jamoat tashkiloti boshqaruvi raisi Tatyana Butskaya tomonidan bildirilgan edi. "Govorit Moskva" radiostantsiyasining efirida u "farzandli bo'lish qaroridan ongli ravishda voz kechganlar" bunday soliqni to'lashlari kerakligini aytdi. U erkaklar va ayollardan pul (oyiga 300-500 rubl) olishni taklif qildi. "Yoki u bolalarni yaxshi ko'radi va tug'adi, yoki u sevmaydi va sevmagan narsasi uchun to'laydi", dedi Butskaya.
RBK [14] tomonidan intervyu olgan senatorlar, xuddi
Moliya vazirligi kabi, Butskayaning g'oyasini qo'llab-
2023
Modern Trends of Social Sphere Development
Volume 4 | NUU Collection | 2023
Actual Problems of Sociology and Social Work
in the 21st Century XXI asrda sotsiologiya va ijtimoiy ishning dolzarb muammolari
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-7-258-264
quwatlamadilar. "Oila uchun ham, farzandlari bo'lgan oila uchun ham, ular hali mavjud bo'lmagan oila uchun ham nima muhim? Barqarorlik va kelajakka ishonch. Va demografik vaziyatni yaxshilash nuqtai nazaridan, farzandsizligi uchun soliq samarali chora bo'lmaydi. Shu sababli, rus oilalarini qo'llab-quvvatlash bo'yicha chora-tadbirlar ishlab chiqish muhimdir: onalik kapitalidan ijtimoiy shartnomagacha. Bunday yordam vositalari allaqachon o'z samaradorligini ko'rsatdi va ular millionlab rossiyaliklar tomonidan ijobiy baholanmoqda ", dedi Federatsiya Kengashining ijtimoiy siyosat qo'mitasi raisi Inna Svyatenko RBKga.
"Menimcha, bu hayotiy tashabbus emas, chunki u Konstitutsiya asoslariga zid keladi, bu insonning tanlash erkinligi. Va agar odam fiziologik sabablarga ko'ra farzand ko'ra olmasa, soliq idorasiga ma'lumot to'plash kerakmi? Bu bema'ni tashabbus, uni qo'llab-quvvatlash dargumon ", dedi Federatsiya Kengashi Ijtimoiy siyosat qo'mitasi raisining birinchi o'rinbosari Valeriy Ryazanskiy RBCga.
Kudrin soliqlarni oshirmaslikning yo'lini aytdi.
Rossiyada farzandsizlar uchun soliq joriy etish avvalroq ayrim ijtimoiy faollar tomonidan taklif qilingan edi. Shunday qilib, 2013 yilda protoreys Dmitriy Smirnov bunday soliq yordamida katta oilalarni ta'minlashni taklif qildi. "Agar siz farzand ko'rishni xohlamasangiz yoki qila olmasangiz, pul bilan, ozgina soliq bilan bu ishda ishtirok eting", dedi u.
Rasmiylar ilgari bunday soliqni joriy etish imkoniyatini rad etishgan. 2017 yilda Bosh vazir Dmitriy Medvedev bu "mavzu yopiq"ligini aytdi: "Bunday qonun va bunday soliqni joriy etish rejalashtirilmagan, shuning uchun erkaklar ham, ayollar ham bu ma'noda tinchlanishlari mumkin".
SSSRda 1941 yildan beri farzandsiz bo'lganlik uchun soliq ("bo'ydoqlar, yolg'iz va kichik oilali fuqarolar uchun soliq") mavjud bo'lgan. Qonunga ko'ra, 20 yoshdan 50 yoshgacha bo'lgan farzandi bo'lmagan erkaklar va 20 yoshdan 45 yoshgacha bo'lgan farzandsiz turmush qurgan ayollar ish haqini ng 6 foizini davlatga to'lashlari shart edi.
SSSR parchalanganidan keyin soliq bekor qilindi. Rossiyada bunday soliq mavjud emas edi, ammo bolalari bo'lgan fuqarolar shaxsiy daromad solig'i bo'yicha soliq imtiyozlari shaklida imtiyoz olishlari mumkin [15].
Yangi atrof-muhitni muhofaza qilish vaziri, Adazi mintaqaviy kengashining sobiq raisi Maris Sprindjuks 2022 yil 20 dekabr kuni bo'lib o'tgan
hukumatning birinchi yig'ilishida Latviya oila siyosatini
2023
Modern Trends of Social Sphere Development
Volume 4 | NUU Collection | 2023
Actual Problems of Sociology and Social Work
in the 21st Century XXI asrda sotsiologiya va ijtimoiy ishning dolzarb muammolari
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-7-258-264
yaratishda "bolasizlik solig'i" deb ataladigan soliqni joriy qilishni taklif qildi.
Siyosatchining bayonotlari ijtimoiy tarmoqlarda g'azab to'lqiniga sabab bo'ldi va bu "tavsiya etilgan amaliyot" hatto sovet amaliyotiga tenglashtirildi.
O'sha kuni kechqurun Springjuks Facebookda tushuntirish qoldirdi va kechirim so'radi.
"Men oilalami qo'llab-quvvatlash bo'yicha bir nechta qarorlar haqida gapirgan bo'lsam-da, aynan mana shu soliq kontekstdan tashqarida olib tashlangan va asosiy yangilikka aylangan... Oilalarni bola foydasiga qaror qabul qilishga undash bo'yicha muhokamani davom ettirish muhim.
Men shunday oilalar borligini bilamanki, ularda bolalar bo'lmaydi va hech qachon bo'lolmaydi va men buni hurmat qilaman, lekin bu bilan birga tug'ilishni qanday rag'batlantirish haqida o'ylash kerak. Oila - bu asos.
Siz juda ko'p turli fikrlarni bildirishingiz va ko'pchiligini rad qilishingiz mumkin, bu demokratik jarayon, lekin bu haqda gapirish muhim. Men davlat va munitsipal qo'llab-quvvatlash mexanizmlarini tahlil qilish va, ehtimol, yangilarini taklif qilish kerak deb hisoblayman. Ishonchim komilki, motivatsion mexanizmlar yanada samaraliroq. Men xafa qilgan barchadan kechirim so'rayman!" - deb yozgan siyosatchi [16].
REFERENCES
1. http://www.adolatgzt.uz/society/munosabat/5004
2. https://yuz.uz/uz/news/oila--hayotning-abadiyligini-taminlovchi-muqaddas-maskan
3. http://marifat-ziyo.uz/news/soglomoylamuhiti
4. Узбекистан Республикасининг Оила кодекси. - Тошкент: "Адолат", 1998.
5. https://podrobno.uz/cat/obchestvo/v-uzbekistane-svyshe-30-tysyach-zhenshchin-i-muzhchin
6. https : //upl .uz/obshestvo/25801 -news .html
7. https://tj .sputniknews.ru/20180701/uzbekistan-razvod-1025981199.html
8. Kreager P. Where are the children? // P. Kreager & E. Schröder-Butterfill (Eds.), Ageing without children: European and Asian perspectives. Oxford, UK, and New York: Berghahn Books, 2004 - рр 38.
9. Фахрисламова Р.Т. Основные теоретические подходы к объяснению феномена бездетности // Мониторинг
2023
Modern Trends of Social Sphere Development
Volume 4 | NUU Collection | 2023
Actual Problems of Sociology and Social Work
in the 21st Century XXI asrda sotsiologiya va ijtimoiy ishning dolzarb muammolari
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-7-258-264
общественного мнения: экономические и социальные перемены. 2015. № 3. С.
10. Большой толковый словарь русского языка. - 1-е изд-е: СПб.: Норинт С. А. Кузнецов. 1998
11. Соболевская О.В. Добровольно невоспроизводимые. Какими бывают чайлдфри и как общество поддерживает эту тенденцию, 2020 г.
12. Орлова А.А., Петровская О.А. ДВИЖЕНИЯ ЧАЙЛДФРИ КАК ЯВЛЕНИЕ СОВРМЕННОГО ОБЩЕСТВА // Материалы VI Международной студенческой научной конференции «Студенческий научный форум»
13. Бичарова М.М., Морозова О.В. Идеология чайлдфри и её влияниуе на современную систему семейных ценностей/ Глобальный научный потенциал, 2016. С. 7-10.
14. РосБизнесКонсалтинг
15. https://www.rbc.ru/society/12/10/2020/5f8482cf9a794717b44dfca6
16. https://chayka.lv/2022/12/21/sprindzhuks-nalog-na-bezdetnost/
67
2023
