Научная статья на тему 'ФАРҒОНА ТОШКЕНТ МАҚОМ ЧОЛҒУ ЙУЛЛАРИ НАСРУЛЛОЙИ'

ФАРҒОНА ТОШКЕНТ МАҚОМ ЧОЛҒУ ЙУЛЛАРИ НАСРУЛЛОЙИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
75
8
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
Узбек мусикаси / дутор / гижжак / “Шашмақом” / “Наво” / товуш / нота

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — А.Абдураxимов

Ўзбек анъанавий мусиқасини ижро этиш жараёнида ўзига хос товуш туси, оҳангдорлиги ўрганилади. Мусиқа акустикаси лабораториясида махсус аппаратлар ёрдамида ғижжак ва дуторда ижро этилган Ўзбек мусиқаси намуналари таҳлил қилинади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ФАРҒОНА ТОШКЕНТ МАҚОМ ЧОЛҒУ ЙУЛЛАРИ НАСРУЛЛОЙИ»

"Oriental Art and Culture" Scientific Methodical Journal / ISSN 2181-063X Volume 3 Issue 4 / December 2022

ФАРГОНА - ТОШКЕНТ МАЦОМ ЧОЛГУ ЙУЛЛАРИ - НАСРУЛЛОЙИ

А.Абдурахимов

Узбекистон давлат санъат ва маданият институтининг Фаргона минтакавий

филиали

Аннотация: Узбек анъанавий мусикасини ижро этиш жараёнида узига хос товуш туси, охангдорлиги урганилади. Мусика акустикаси лабораториясида махсус аппаратлар ёрдамида гижжак ва дуторда ижро этилган Узбек мусикаси намуналари тахлил килинади.

Калит сузлар: Узбек мусикаси, дутор, гижжак, "Шашмаком", "Наво", товуш, нота.

FERGANA - TASHKENT MAQOM CHOLGU YULLARI - NASRULLOYI

A.Abdurakhimov

Fergana regional branch of Uzbekistan State Institute of Art and Culture

Abstract: In the process of playing traditional Uzbek music, the unique sound color and melodiousness are studied. In the laboratory of music acoustics, samples of Uzbek music performed on the gizjak and dutor are analyzed using special equipment.

Keywords: Uzbek music, dutor, gijjak, "Shashmaqom", "Navo", sound, note.

Халк чолгуларида анъанавий Узбек мусикаси ижро этилаётганда товуш тусланиши, охангдорлик яъни узига куйланишнн англаб етиш, унинг рукини, хусусиятини, сифатини ёритиш вазифаси долзарб назарий ва амалий муаммо булиб турибди. Ана шу муаммони назарий томонини урганиш максадида мусикашунос-олим Л.Г.Коваль илмий-тадкикот ишлар олиб борди.1 У П.И.Майковский номидаги Москва консерваториясининг мусика акустикаси лабораториясида махсус аппаратлар ёрдамида гижжак ва дуторда ижро этилган Узбек мусикаси намуналарини тахлил килди.

Узбек анъанавий мусикасини ижро этиш жараёнида узига хос товуш туси, охангдорлиги урганилди. Пардалари белгиланган ва белгиланмаган созларда ижро этиш натижасида содир буладиган вариантларни киёслаш, солиштириш максадида гижжак ва дутор чолгулари танлаб олинди. Тадкикот учун танланган мусика намуналари халк огзаки ижоди ва профессионал мусикага тааллукли булиб, улар Узбекистонда маълум ва машхурдир. Бу куйлар таникли

1 Л.Г.Коваль. Интонирование узбекской традиционной музыки. Ташкент: Издательство "Фан", 1990. ГГлЦ^^Ш! 655 http://oac.dsmi-qf.uz

созандалар Ганижон Тошматов, Комилжон Жабборов, Мамадазиз Ниёзов, Кахрамон Комилов ижросида ёзиб олинди. Уларнинг номлари куйидагилардан иборат: "Оромижон" (парча) - ижрочи М.Ниёзов, "Фигон", "Ражабий" (парча), "Халк кушиги" - ижрочи К.Жабборов, "Ирок" (парча) - ижрочи Г.Тошматов, "Наврузи ажам" (парча), "Тановар" (парча), "Гиря" (парча), "Фаргона тонг отгунча" (парча), "Яланг даврон" (парча), "Чарх 2" (парча), "Дугох Хусайн" (парча), "Анорхон" (парча), "Бартавил" (парча) - ижрочи Кахрамон Комилов. Шу уринда "Халк кушиги" куйини Л.Г.Коваль томонидан аппарат ёрдамида текшириш натижасини намуна сифатида куриб чикамиз. Куй матнини нотага Л.Г.Коваль туширган. Изланишлар асосан хроматик стробоскоп аппарати ёрдамида олиб борилди. Магнит тасмасига туширилган Узбек халк куйидаги товуш баландлигини-даражасини (тебранма харакат тезлиги) 40 дан 4000 герц хажмида бир центгача2 аниклик билан улчанганлигини куриш мумкин. Ушбу Улчов асбобининг даража курсатгичига караб (хар бир булаги 1 центга тенг) баб-баробар темперацияланган созланишга нисбатан ("ля" - 440 герц) у ёки бу товушнинг баланд-пастлиги неча цент хисобида олганлигини аниклаш мумкин. Акустик аниклаш жараёнида Узбек куйларидаги товушларнинг маълум кисми тахлил килиниши осон кечди. Шу билан бирга ижрочиликда кулланиладиган турли хил безаклар: нола, кочирим, кашиш кабилар эса ушбу тахлилни кийинлаштарганлигини муаллиф алохида таъкидлайди. Уз-узидан равшанки, созанда нола, кочиримлардан фойдаланганда товушнинг тусланиши, таъсирчанлиги бекиёс ортади. Табиийки, шунда товушнинг уз баландлик даражасидан огиб туриши ижрочининг хиссиётага куп жихатдан богликдир.

Камонли чолгуларда, хусусан гижжакда ижрочи вибратодан кенг фойдаланади. Вибрато товуш баландлиги асосий даражасидан бир меъёрда озгина кутарилиш ва пасайиш томонига узгариб туришида содир булади. Ижро куникмаси булмиш вибрация маълум бир бармок ёрдамида амалга оширилади. Нола вибрациянинг анъанавий Узбек миллий ижрочилигига хос бир туридир. Тебранувчи товуш ба- ландлиги(даражаси)ни аник улчов билан тахлил килиш мумкин эмас. Шунда, биз эшитаётган товуш баландлиги тебраниш чегараларига тахминан урта микдорида булади. Шунга асосан товуш улчовларини чизикларга - графикага кучирилганда, вертикал буйича хар бир парданинг темперацияланган кийматига нисбатан огиши ифодаланади (1 цент -1 мм), горизонтал чизикда вакт белгиланган. Бу ёзувдан куринадики, биринчи ва иккинчи тактлардаги бир хил ноталарнинг товуш баландлиги бир оз фаркланади. Танланган куйлар, асосан, вазмин суръатда ижро этилган. Бу, аввало, куйланиш хусусиятларини аппарат ёрдамида аниклашни осонлаштирса,

2 Цент - акустика илмида кабул килинган интервалларнинг улчов бирлиги, темперацияланган ярим тоннинг юздан бир булагига тенгдир.

I ьяз^Ш! 656

http://oac.dsmi-qf.uz

иккинчи томондан охангдорлик билан садоланиш сифатлари айнан шундай куйларда (ижрода) купрок учрайди. Узбек мусикасида нозик хис туйгуларни ифодалаш имкониятлари кенглигини, охднгдорлик билан куйланишига товуш баландлиги гохо узининг асл даражасига нисбатан бир оз фаркланишини юкорида кайд этилган графикда куришимиз мумкин. Амалиётда, албатга, нота садоланишини ракамлар ёрдамида (цент хисобида) ифодалаш билан ижро этиб булмайди. Товушга узгача тус, охангдорлик бериш махорати созанданинг калбдан хис килиб ижро этишига богликдир. Биз нота ёзувида товушларнинг тусланишини муайян аник белгилар билан ифодалашга интилдик.

"Шашмаком" таркибидаги "Наво" макомининг мушкилот булимига кирувчи ушбу куйни шинавандалар созандалар ансамбли ижросида куп маротаба тинглашган. Кейинги йилларда "Мухаммаси Баёт"ни якка гижжакда хам эшитишга муяссар булдик.

Хозир Республика радио фонотекасида машхур гижжакчи созандалар Абдухошим Исмоилов ва Улмас Расулов ижросидаги шу куйнинг ёзуви бор. Абдухошим Исмоилов ижросидан (магнит тасмаси ёрдамида) нотага туширилган ушбу маком куйининг бошланишида бир неча мукаддима булиб, у эшитувчини аста-секин макомни ладига олиб киради. Хар бир "хона" ва "бозгуй" 16 тактли мураккаб доира усулида вазмин суръатда ижро этилади. I хонанинг 7- тактида илк бор кашиш безаги 4-холат (позиция)дан 3-холатга иккинчи бармок ёрдамида утиш билан ижро этилади. "Бозгуй"да хам кашиш икки марта ишлаталади. II хонанинг 4-тактида кашиш белгиси форшлагга куйилган, унинг ижро этилиши жозибали булмоги зарур. 8-тактда кетма-кет келган учта чоракталик "до" нотаси форшлаг билан бошланишига эътибор берсак, айнан шу форшлаглар кашиш безаги услубида ижро этилиши даркор. III хонада 5-6-тактларда куйилган вергуль белгиси куйнинг тухтаб-тухгаб ижро этилишини билдиради. "Бозгуй" хар сафар узгаришсиз бир хилда келишини биламиз. Пекин, Абдухошим Исмоилов "Бозгуй"ни икки марта бир хилда ижро этмайди. Куйнинг асосий матни сакланган холда, созанда узининг ижод имкониятлари кенглигини намойиш этиб, айрим тактларни узгача жозиба, латофат билан садолантиради. Куйнинг авж кисми (V хонадан бошланади) нафис безак услублари билан бойитилиб гузал ижро этилган.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Л.Г.Коваль. Интонирование узбекской традиционной музыки. Ташкент: Издательство "Фан", 1990.

2. И.Ражабов. "Маком асослари" Тошкент, 1992 й.

3. "O'zbekiston МйНу Enstiklopediyasi" Тошкент 2004 й

4. И.Ражабов. "Макомлар масоласига доир" Тошкент 1963 й.

ГГлЦ^^Ш! 657 http://oac.dsmi-qf.uz

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.