CC BY
14
УДК 347
D01:10.51844-2077-4990-2022-1-129-133
Бобоцонова Саломат Рахцмцоновна,
сармуаллими кафедраи ууцуцшиносии факултети таърих ва ууцуци МДТ "ДДХ ба номи акад. БТафуров" (Тоцикистон, Хуцанд)
Бободжанова Саломат Рахимджоновна,
старший преподаватель кафедры правоведения факультета истории и права ГОУ «ХГУ имени акад. Б.Гафурова» (Таджикистан, Худжанд)
Bobojonova Salomat Rahimjonovna, senior lecturer of the department of law studies attached to the faculty of history and law under the SEI "KhSU named after acad. B.Gafurov" (Tajikistan, Khujand) E-mail salomat_66@mail.ru Вожа^ои калиди: методуои таълим, шуури цуцуцй, ташаккул, фаъолнокии ицтимои ва ууцуции донишцу, маърифати ^уцуцй, мустацилияти рафтор, муносибати цонуни
Мацола ба яке аз масъалацои умда ва мууими илми педагогикаи муосир бахшида шуда, фарогири тащици унсурцои таркиби ва усулцои рушди фаъолнокии ицтимоиву ууцуции донишцуён мебошад. Муцаррар карда шудааст, ки фаъолнокии ицтимоиву цуцуцй щмчун воситаи таъминкунандаи ташаккули шуури цуцуцй ва маърифати шахс ба уисоб меравад. Муаллиф хулосацои илмии худро бо омузиши сарчашмацои илмиву таълими, асноди меъё'риву цуцуцй ва натицауои пурсишуои ицтимои худ асоснок намуда, дар ин замина якчанд навгонии илмии мушаххасро барои амалигардонии фаъолнокии ицтимоиву ууцуции донишцуён ва тащици минбаъдаи доманадор дар ин самт пешнщод намудааст. Дар мацола масъалаи тадриси фанни ууцуц бо фарогирии роцу усулцои замонави бо такя ба тацрибаи цонунгузории кишварцои мутарацци мавриди омузиш царор дода шуда, заминацои рушди фаъолнокии ицтимоиву ууцуции донишцуён дар шароити муосир муайян гардидааст. Мацола тащици муцаддимавии мавзуи мазкур маусуб меёбад.
Ключевые слова: учебные методы, правовое сознание, формирование, социально-правовая активность студентов, правовое образование, самостоятельность, правомерное поведение
Статья посвящена одному из главных и важных вопросов современной педагогики, касающихся социально-правовой активности учащихся, и охватывает изучение компонентов и методов их развития. Установлено, что социально-правовая активность является средством обеспечения формирования правового сознания и культуры личности. Автором обосновываются собственные научные выводы, полученные вследствие изученных научных и учебных источников, нормативно-правовых актов и результатов социологических опросов, и на этой основе предлагается ряд конкретных научных нововведений для реализации социально-правовой активности студентов и дальнейших исследований в этой области. Рассматривается вопрос преподавания права с учетом современных методик, исходя из опыта законодательства развитых стран, и выявляются основы развития социально-правовой активности студентов в современных условиях. Статья является предварительным исследованием данной темы.
Key words: teaching approaches, law cognition, formation, socio-legal activity of student, law opinion of student, independent of action, legal attitude
The article under consideration dwells on one of the main and important aspects of modern pedagogy and covers the study of components and methods for development of socio-legal activity of students. It is established that socio-legal activity is a means of ensuring the formation of legal consciousness and culture of the individual. The author substantiates his/her scientific conclusions by studying scientific and educational sources, legal acts and the results of sociological surveys and on this basis proposes a number of specific scientific innovations for implementation of students' socio-legal activity and further research in the relevant arena. The given article discusses the issue concerned with teaching law taking into account modern methods. Based on the experience of legislation developed countries the author identifies the foundations for the development of socio-legal activity of students under modern conditions. The article is
ФАЪОЛНОКИИ ХУЩУЩИ ХА МЧУН ВОСИТАИ ТАШАККУЛИ ШУУРИ ХУЩУКДИ ДОНИШЦУЁН
ПРАВОВАЯ АКТИВНОСТЬ КАК СРЕДСТВО ФОРМИРОВАНИЯ ПРАВОВОГО СОЗНАНИЯ СТУДЕНТОВ
LEGAL ACTIVITY AS A METHOD OF DEVELOPING LAW LITERA CY OF STUDENTS
a preliminary study of this topic, and its publication may help to identify some problems in the teaching of legal sciences and contribute to the formation of legal awareness and culture.
Омузиш ва баррасии масъалахои хукукй дар миёни мухассилини мактабхои олй яке аз мухимтарин хадафхои илми хукукшиносй ва педагогикаи миллй махсуб мешавад, ки дар ташаккули шуури хукукии донишчуён, фаъолнокии хукукии онхо ва истифодаи усулхои интерактивй дар машгулиятхои таълимй заминаи мусоид фарохам меорад. Дар хар чомеаи рубатараккй омузишу тахкики масъалахои марбут ба шуури хукукии донишчуён таваччухи махсусро талаб намуда, дар баррасии хамачонибаи муаммохои тарбияи хукукй миёни донишчуён мусоидат хохад кард. Дар амалй намудани карору конунхо чихати ташаккул ва густариши шуури хукукй корхои зиёде мавчуданд, ки дар вусъат додани шуури хукукии донишчуён кумак менамояд.
Шархи калимаи "шуур" хамчун акл, идрок, фаросат ва зиракй дар фархангу лугатномахои точикй тавзех дода шудааст [6, с.607].
Хукукшиносон СД Хдсанов ва М. Хдсанов бар ин назаранд, ки "шуури хукукй мачмуи акида, нуктаи назар, хиссиётест, ки муносибати одамонро ба хукук ифода мекунад. Ин тасаввурот дар бораи конунгузорй, конуният, адолати судй дар бораи рафторхои конунй ва гайриконунй мебошад" [7, с.461].
Шуури хукукй вокеияти хукукиро дар шакли донишхои хукукй ва муносибатхои баходихй ба конун ва татбики он, муносибатхо ва меъёрхои ичтимоиву хукукй ва рафтори одамонро дар муносибатхои хукукй танзим мекунад. Аз ин лихоз, шуури хукукй дар мехвари муносибатхои хукукии чамъиятй мавкеи хос дошта, дар тахкими афкори хукукй заминаи мусоид фарохам меорад [4, с.29].
Шуури хукукии чавонон мушаххасоти ичтимой ва равонй дошта, ба синну сол, вазъи ичтимоию иктисодй ва ичтимоию сиёсии ин табакаи чомеа вобастагй дорад. Дар сохтори шуури хукукии чавонон чузъхо ва унсурхои ба хам вобаста мавчуданд, ки метавон чунин ба мушохида гирифт: дониши хукукй, фахмиши конун, муносибат ба конунхои чорй, талабот ба конун, муносибат ба ичрои талаботи хукукй.
Аз омузиш ба тахкики адабиёти марбут ба хукуки инсон равшан мегардад, ки яке аз шартхои асосии ташаккули шуури хукукии донишчуён фаъолнокии хукукии онхо мебошад. Талаботи шахс бо коркарди масъалахои фаъолнокй алокаманд мебошад. Талабот хамчун категория талаботи фаврии объективиро ифода намуда, дар рушди тафаккури муътадили чавонон ва шуури хукукии онхо накши муассир дорад. Бо вучуди ин, танхо талаботро наметавон манбаи аслии рушди фаъолнокй ва шуури хукукии чавонон хисобид. Дар ин маврид фаъолияти амалии онхо дар ташаккули шуури хукукй тавассути талабот ахамияти махсус дорад. Талаботи донишчуён ба дониш ва тахсил дар заминаи талаботи биологй ва хосиятхои организми инсон пайдо мешавад, ки тадричан хусусияти ичтимой пайдо мекунад. Талаботи бошуурона хамчун як холати субъективй амалй мешавад, ки он рафтори чавононро танзим намуда, самти тафаккур ва хисси иродаи онхоро муайян мекунад. Аммо, бидуни таъмини рушди фаъолнокии хукукии донишчуён ташаккул додани талабот гайриимкон мебошад [1,с.48]. Тахлили маводи марбут ба мавзуи тахкикшаванда нишон дод, ки фаъолияти мустакилона, ки дар доираи мустакилият, рафтори гайримукаррарии субъект дар доираи рафтори конунй анчом меёбад, хусусияти асосии фаъолнокии ичтимоию хукукии шахс аст, яъне фаъолнокии ичтимой ва хукукй фаъолияти ихтиёрии эчодй дар сохаи хукукй мебошад. Аз ин чо, «фаъолияти эчодй»-ро дар сохаи хукук, тавассути дониши хукукй ва баланд бардоштани салохияти хукукии донишчуён ташаккул додан мумкин аст. Фаъолнокии хукукии донишчуён натичаи сатхи баланди шуури хукукии шахсият мебошад. Омодагии чавонон ба фаъолияти амалй дар натичаи тачрибаи хукукй буда, донишчуён дар чараёни таълим ва фаъолияти амалиявй дар сохаи хукук тачрибаи муносиботи хукукиро ба даст меоранд. Яке аз мухимтарин тадбирхо дар заминаи тахкими танзими хукукии сохаи маориф, ба даст овардани тачрибаи хукукии донишчуён мебошад. Аз чониби дигар, фаъолнокии хукукй хамчун воситаи ташаккули маърифат ва фарханги хукукии шахсро таъмин менамояд. Ин як навъ тахкурсие аст, ки бидуни он рушди шуури хукукй душвор мебошад.
Натичахои тахкикот баёнгари он аст, ки дарки "фаъолнокии хукукй" танхо дар доираи намудхои гуногуни рафтори конунй амалй мегардад. Дар чунин холатхо, субъектхои фаъолнокии хукукй майли дарки мусбати конунро доранд. Фаъолнокии хукукии донишчуён дарачаи муайяни фаъолияти хукукии онхоро вобаста ба таълим дар сохаи муносибатхои хукукии таълимй, инчунин дигар муносибатхои хукукй ифода меёбад, ки конунияти рафтори
субъектхоро дар назар дорад. Асоси ташаккули фаъолнокии ичтимоию хукукии донишчуён фаъолияти маърифатии онхо дар сохаи хукук мебошад. Фаъолияти маърифатй шарти мухими татбики чараёни таълим ва хусусияти амалхои маърифатии донишчуён махсуб мешавад. Бидуни фаъолияти инфиродии донишчуён, раванди таълим натичабахш буда наметавонад. Маърифатнокии хукукии донишчуён як чузъи мухими симои фархангии шахсият ва шарти зиндагии муваффак дар чомеа мебошад. Ба акидаи Шомуродов Х. мафхуми "маърифати хукукй" раванди азхудкунии низоми донишхои хукукй, малакахои амалй, баланд бардоштани сатхи салохиятнокии хукукй ва мутобикан, сатхи маданияти хукукии шахсро ифода мекунад, ки дар мачмуъ шакли ичтимой ва хукукии онро муайян мекунад [8, с.89].
Ч,омеаи муосир зарурати ташкили пояи асосии маърифати хукукии хамачонибаи донишчуёнро талаб менамояд. Зеро маърифати хукукии донишчуён ба танзими фарханги хукукии демократй нигаронида шуда, он асоси азхудкунии арзишхо ва принсипхои ахлокй-хукукии донишчуёнро ташкил медихад ва тавассути он аз корхои номатлуб даст кашида, ба суи афзалияти риояи конун равона месозад [2, с.293].
Хддафхои асосии тахсил дар мактабхои олй аз он иборат аст, ки дар байни донишчуён инкишофи сатхи баланди шуурнокии хукукй, тафаккури хукукй, маърифати хукукй, омузиш ва маърифати асосхои меъёрхои хукукй ва кобилияти истифодаи имкониятхои низоми хукукии давлат, кобилияти химояи хукукхои онхо таъмин карда шавад [7,с.46]. Самти муосири тахсилот барои ташаккули салохиятхо фарохам овардани шароити таълимй ва равониро пешбинй мекунад, ки дар он донишчу метавонад на танхо фаъолияти зехнй ва маърифатй, балки мавкеи шахсии ичтимой, яъне шахсияти худро нишон дихад ва худро хамчун мавзуи омузиш маълум намояд. Хдмзамон, ба рох мондани раванди муътадили таълим бидуни самти тарбия натичахои судманд нахохад дошт. Ин аст, ки фаъолнокии хукукй дар сохаи маориф ва илм ба хусус миёни донишчуён барои рафтори худро тибки талаботи конун ба рох мондан ва дониши худро дар бораи меъёрхои хукукй истифода намудан заминаи мусоид фарохам меоварад.
Дар чараёни таълими фанни асосхои хукук ба донишчуён ва ташаккули шуури хукукии онхо на танхо ба дарачаи дониши онхо таваччух намуд, балки ба сифатхое чун эътимод, адолат, эхтироми конун, омодагй ба риояи талаботи конунй, кобилияти химоя намудани хукукхои худ, эътирофи манфиатхои конунии дигар шахрвандон ва давлат низ ахамият дод. Аз тахкики мавзуи мазкур равшан гардид, ки фаъолнокии ичтимой ва хукукй дар доираи фаъолияти муайяне ташаккул меёбад, ки яке аз хусусиятхои он махсуб мешавад. Барои донишчуён навъи машгулияти бартаридошта фаъолияти маърифатие мебошад, ки хусусияти хукукй дорад. Анчом додани фаъолияти таълимй ва хукукие, ки аз чониби донишчуён чунин фаъолияти чамъиятие мебошад, ки аз чониби субъектхои раванди таълим собит шуда ва аз тарафи чомеа, давлат дуруст ва аз чихати хукукй мухим эътироф карда шудааст. Фаъолнокии хукукии донишчуёнро на танхо дар сохаи маориф, балки хангоми иштирокчии фаъоли дигар муносибатхои хукукй, шахрвандй, мехнатй, оилавй ва гайра амал намудан, метавон ба мушохида гирифт. Дар чараёни тахкик мо бо максади муайян намудани накши маърифати хукукй дар ташаккули шуури хукукй байни 360 донишчуи МДТ "Донишгохи давлатии Хучанд ба номи академик Б^афуров" пурсиши афкор гузаронидем.
Натичахои пурсиш нишон дод, ки сатхи фаъолнокии хукукии донишчуёни дар факултетхо на он кадар баланд мебошад. Омили аслии ин нишондод пеш аз хама омодагии заифи хукукии онхо мебошад. Зеро донишчуён аксаран барои татбик намудани хукукхои худ манбаъхои мурочиатро ба таври зарурй хануз надонистаанд. Онхо хукукро хамчун воситаи ба даст овардани манфиатхои шахсй ва дар мавриди муносибат бо конун - кобилияти рафъи он медонанд. Тибки маълумоти натичаи тахкикот 58% -и донишчуён дар халли холатхои мунокишавй норасоии дониши хукукиро эхсос кардаанд, дар муносибат бо кормандони макомоти хифзи хукук, хангоми тахияи хуччатхои хукукй, 28% -и донишчуён эхтиёчот ба дониши хукукй хангоми ба коркабулшавй, химояи хукукхои шахсй ва шаъну шарафи худ, 14% -и донишчуён барои ёрии хукукй ба мутахассисон мурочиат карданд. Ба саволи "Дар истифодаи донишхои хукукй ба Шумо кадом омил зиёдтар душворй меорад?" 87%-и донишчуён кайд карданд, ки мундаричаи маълумоти хукукии курси таълимии хукук назариявй буда, аз амалия чудо карда шудааст, 13%-и онхо ба имкони эхтимолии конун дар танзими муносибатхои "шахс - давлат" розй нестанд, ки ин чавобхо ба монанди "Хдма чиз дар зиндагй дигар хел аст" "Конун барои одамони камбизоат", "Ман ба волоияти конун дар мамлакати мо, ки дар он чо
коррупсия ривоч меёбад, бовар намекунам" ва гайра далел шуда метавонад. Дар шароити кунунй, омузгорон бояд аз намуди таълими иттилоотй ба мархалаи нав, яъне ба омузиши интерактивй, фаъолсозии потенсиали шахсии донишцуён ва васеъ кардани имкониятхои татбики хукукхои худ дар холатхои мушаххаси хаёт гузаранд. Таълими интерактивй усулест, ки дар асоси хамкории донишчу бо мухити омузишй, ки хамчун як сохаи тачрибаи омузишй хизмат мекунад, ба рох монда мешавад. Усулхои интерактивии таълим имкон медиханд, ки раванди фахмиш, азхудкунй ва татбики эчодии донишхо дар халли масъалахои амалии хукукй нишонрас гарданд. Онхо кобилияти озодона фикр кардан, вазъияти мушкилро ба таври худ дидан, рахой ёфтан аз он, асоснок кардани мавкеи худ, арзишхои хаёти онхо ташаккул медиханд. Дар раванди тахккик таваччухи бештари моро истифодаи махорати педагогй дар бозихо ба худ чалб намуд. Мухтавои бозихои корй барои донишцуён таклиди шароити мушаххаси фаъолияти касбй ва робитаи ичтимоии онхо мебошад. Ин хусусияти бозии корй дар дарсхои хукук ба ташаккули шуури хукукии мутахассиси оянда мусоидат менамояд. Кисми чудонопазири маърифати хукукй омузиши ходисахо мебошад. Дар машгулиятхои амалии дарси хукук донишчуён бо истифода аз усули парванда (усули таълимй бо тавсифи вазъияти вокеии иктисодй ва хукукй), вазъро тахлил мекунанд, натичахои тахлилро дар шакли муаррифи пешниход мекунанд, дар гурух мухокима ва чамъбаст менамоянд. Усули парванда ба мо имкон медихад, ки кобилиятхои эчодии донишчуёнро инкишоф дода, ба онхо барои бо муваффакият азхуд кардани кобилияти тахлили вазъи гайричашмдошт кумак расонад, сифатхоеро ба монанди ташаббус ва мустакилият ташаккул дихад, моро дар гурух кор карданро омузанд [3. с.49].
Натичахои тахкикоти мо нишон дод, ки сатхи шуури хукукии донишчуён аз хамдигар фарк мекунад. Чдмъбасти нишондихандахо ба мо имкон фарохам овард, ки натичахоро бо назардошти сатху савиях,о хулоса намоем: - сатхи паст, ки бо дониши руякии хукукй, даст кашидан аз иштирок дар бозй, дар мухокима, сустй дар машгулиятхои таълимй тавсиф карда мешавад; худбаходихии паст хангоми ичрои вазифа;
- сатхи мобайнй - донишчуён дониши хукукй доранд, аммо истифодаи онхо аз вазъият вобаста аст, зеро дар робита бо муаммои мушаххас ва донишхои мавчудаи назариявй мушкилот ба миён меояд. Худбаходихии накши худи шахс дар фаъолиятхои муштарак аз хад зиёд аст;
- сатхи баланд - донишчуён донишхои хукукиро дар халли вазъият истифода мебаранд, онхо кодиранд барои нуктаи назари худ далел оваранд, таъсиррасонй ба андешахои дигар донишчуёнро дарк намоянд. Намояндагони ин гурух тахаммулпазир, бодиккат ва доноянд. Накши худро дар ичрои вазифахои муштарак ба таври кофй арзёбй мекунанд. Фаъолнокии ичтимоию хукукии донишчуён нишонаи рафтори хукукие мебошад, ки ба рух ва маънои конун мувофикат мекунад ва барои ташаккули шуури хукукй шарти мухим мебошад, ки он на танхо кобилияти дарк кардани маълумоти хукукиро фарохам меорад, балки малака ва истифодаи онро дар хаёти вокей мустахкам менамояд. Хдмин тарик, бо истифода аз усулхои интерактивии таълими хукук дар машгулиятхои таълимй, мо ба хулосае омадем, ки фаъолнокии ичтимоию хукукии донишчуён дар бозии корй, дар халли масъалахо ба ташаккули шуури хукукии донишчуён мусоидат мекунад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Буланова, И.А. Правовые ценности российской молодежи / И.А. Буланова, И.А. Дякина, П.С.
Самыгин. - Ростов н/Д., 2006. -148 с.
2.Джорубов, Фахриддин. Теоретико-методологические основы формирования правовой культуры студентов в инновационной среде вуза// Паёми Донишгохи миллии Точикистон-с.2018.- № 6.-С.293-295
3.Панфилова,А.П. Инновационные педагогические технологии: активное обучение/А.П.Панфилова. - М., 2009.-49 с.
4.Певцова, Е.А. Формирование правового сознания школьной молодежи: состояние, проблемы и перспективы /Е.А.Певцова//Государство и право. - 2005. - № 4.-С.28-36.
5. Соломенко. Л.Д. Формирование правовой культуры студентов. Внимание «Опыт»/Л.Д. Соломенко // Практика административной работы в школе. -2003. -№3. -С.54-58.
6.Фарханги забони точикй. Зери тахрири М.Ш.Шукуров ва дигарон. Москва- "Советская энциклопедия". 1969.- С.607.
7. Хдсанов, С. Назарияи давлат ва хукук/СДасанов, МДасанов.- Душанбе, Илм, -2017. -461с.
8.Шомуродов, Х. Формирование правового сознания студентов /Х.Шомуродов // Педагогика.-
2007.-№2.-С.88-92.
REFERENCES:
1 . Bulanova, I.A. Law value of Russian / I.A. Bulanova, I.A. Dyakina. P.S. Samigin. - Rostov N/D.,
2006. - P.48.
2 . Jorubov F . Theoretical-methodological basis of students" cultural law formation in innovation
environment of institutions. Bulletin of National university of Tajikistan. Dushanbe, 2018, № 6. P. 293-295.
3. Panfilova A.P. Innovation pedagogical technology: active study. - M., 2009. - P.49.
4. Pevtsova E.A. Formation of law cognition of school leaners: state, problems and aspects // state and law. - 2005. - № 4. - P.28-36.
5. Solomenko L.D. Law cultural formation of students /L.D. Solomenko / Attention «Experience» // Practice of administrative work at school. -2003. -№3. -P.54-58.
6. Dictionary of Tajik language. Under the reduction of M.M. Shukurov and others. Publishing "Soviet encyclopedia".Moscow-1969 - P. 607.
7. Hasanov S., Hasanov M. The theory of state and law. - Dushanbe: Science, -2017. -P.461.
8. Shomurodov D. Formation of students" law cognotion / Kh. Shomurodov // J.Pedagogics. M., 2007. -№.-P.88-92.
