CC BY
11
АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ ВОСПИТАНИЯ ПОДРАСТАЮЩЕГО ПОКОЛЕНИЯ
S X ш
4
о «
о с
о и
W
в я
5
и
а
ч:
0
с *
К X
1 s С
и о м
W
ч
PQ
о
Рн
с
ш
дз -Q
£
н с
УДК 377.5.02
ЭТНОТОЛЕРАНТТЫ Т¥ЛЕАНЫ ТЭРБИЕЛЕУДЩ ©ЗЕКТ1Л1Г1
Андатпа
Макалада каз1рп кезде толеранттылык прин-цишне непзделген бшмдшкке айрыкша кещл белi ну кажеттшп мен этнотолерантты тулганы тэрбиелеудщ езектшш керсетшген. Толеранттьщ тэрбие беру мшдегтерш шешу окьпу мен тэрби-енщ белсенд1 эдютерш кещнен колдануга жол аша-ды.
Аннотация
В статье отражена необходимость особого внимания к образованию, основанному на принципе толерантности, и актуальность воспитания этното-лерантной личности в настоящее время. Решение задач толерантного воспитания открывает широкие возможности применения активных методов обучения и воспитания.
Annotation
The article considers the need for special attention to education based on the principle of tolerance, and the relevance of upbringing an ethno-tolerant person at the present time. Solving the problems of tolerant education opens up wide opportunities for using active methods of teaching, learning, and upbringing.
Kaaipri заманда бшм мен тэрбие беру саяса-ты копмэдениеттшк контексшде даму устшде. Осы жагдайда педагогика гылымы окушыларды мшез-кулык нормалары, салт-дэстурлер мен кеп-теген эдеттермен таныстыру максатында, олардыц эртурл1 мэдениетп кабылдау Ka6uieiiH жэне оларга деген укыпты катынасты, толеранттылыкты, эртур-л1 урпактар, тшдер мен менталитеттеп адамдармен карым-катынас жэне б1рлестж дагдыларын калып-тастыруга багытталган бiлiм берудщ максаттары
Казиева У.Ж.,
цазац mini мен эдвбив mi пэнипц оцытушысы, «К,останай жогары п ол ит вхи икал ы ц колледж7» КМК,К
Нвггзгл создер: мпнвз-цулыц нормалары, толеранттьщ, то-лерантт ы царым-цат ынастар, жалпы азаматтъщ жэне улттыц цундыльщтар, элеуметтж топ-тар, этносаралъщ интеграция, интолеранттылыцпроблемалар.
Ключевые слова: нормы поведения, толерантность, толерантные отношения, общегражданские и национальные ценности, социальные группы, межэтническая интеграция, проблемы инто-лерантности.
Keywords: rules of behavior, tolerance, tolerant relations, general civil and national values, social groups, interethnic integration, problems of tolerance.
ш
мен кундылыктарын езгертуге карай багыт алуда.
Казфп замангы педагогикалык, шындык, 6ip жагынан, бшш берудеп этномэдени фак-торды ескеру кажеттштн, екшип жагынан - баска хальщтардыц мэдениетш тану ушш жагдай жасау кажеттштн, эртурл1 этно-старга, конфессияларга, улттарга жататын адамдар арасындагы толерантты к,атына-старды тэрбиелеу кажеттштн ескеруд] талан етед].
Казакстандагы этномэденнет саласында тын, бастамалардыц пайда болуы когамды 6ipiicripe тусп. Бул бастамалар улттык мэде-ниеттердщ белсендшгш арттырып, жацадан улттык,- мэдени бфлеспктердщ курылуына эсерш ТИПЗД1. Казфп кезде республнкада 40-к,а жуык, этностык, топка жататын 500-ге тартаулттьщ-мэдени бфлеспктер бар. Олар-дыц барлыгында дерл1к шыгармашыльщ ужымдар жумыс ютейд], олардыц катарын-да казак, езбек, кэрю, немю, уйгыр улттык, театры бар. Жыл сайын Казакстан хальщта-рыныц фест и ваш етш турады, этностьщ топ-тардыц GMipi туралы кчтаптар жарьщ керед]. Республикальщ децгейде корейлердщ, немь стердщ, поляктардыц бфнеше съез1, уйгыр, дунген, турщ курд, езбектщ мэдени кундер], татардыц сабан тойы мен куралтайы етед]. Булар хальщтар достыгын ту етш кетерш келед]. Елшпдеп калыптаскан улыстардыц арасындагы береке мен бфЛ1к, сыйластьщ, достьщ карым- катынастын, орын тебушде кецколтьщ, дархан казактыц даласындай кец пейш мен ыстьщ кушагыныц аясында етш жатканы белгш.
Элемдш кауымдастык мемлекетаральщ, ултаральщ жэне тулгааральщ катынас нор-масы ретшде толеранттьшьщ кажетпгш сезед], сондьщтан XXI гасырдыц 6ipiH-mi онжьшдыгы Б¥¥-мен «Хальщаральщ элем мэдениетшщ жэне планета балалары-ныц мудделер] ушш зорльщшылдык емес он жьшдыгы» деп жарияланды. Казакстан глобальды урд1стщ белсенд] субъекиш бо-лып табьшады. Казакстанда гасырлар бойы
эр турл1 этностар емф сурд1, олардын, ара-сында туракты жэне тыгыз байланыс болды. Толыгымен Казакстанда толеранттьшык мэ-дениет! туракты бершед] деп айтуга болады.
Бугшп куннщ жацару багыты - жалпы азаматтьщ жэне улттьщ кундыльщтар-дан сусындаган, улттьщ дуниетанымы, мь нез-кульщ, сезш, улттьщ салт- дэстурлер-ден кершю беред]. Эдептшк, имандыльщ, мейфшдшж, кайырымдьшьщ, петтшж, конакжайльщ кундьшьщтары калыптаскан халкымыз осы асьш да абыройлы касиет-терш жас урпактыц акыл- парасатына азьщ ете бшу ушш эрбф тэрбиенп- устаз хальщ педагогикасын, сан гасырларда калыптаскан салт- дэстурлерд], эдет- гурыптарды жан-жакты терен, бшумен катар, езшщ бойына адами кундыльщтарды терен, сщфген, ру-хани жаны таза адам болуы шарт. Ол руха-ни адамгершшк тагылымдарды еркениегп емфмен байланыстыра отырып, бшм беру-дщ барльщ кезендершде непзге алганы жен. Мше сол кезде гана жетшген мшез- кульщ калыптасады.
Жетшген мшез-кульщ - бул уш нэрсенщ: журектщ, акьшдын, жэне колдыц бфлш мен келгсмт Егер бала езшщ журегш тыцдауга уйренсе жэне тек кана журепнщ айтканын ютейтш болса, онда ол емфден ез орнын табады да, Жер устшдеп Адам деген атка лайьщ емф суред]. Елбасыныц этносаясаты-ныц аркасында казакстандьщ азаматттардыц бойында «дала демократнясы» жэне еуразия тарихи генетикальщ децгейшде калыптаскан жайдарльшьщ пен толеранттыльщты сипаттайтын айтарльщтай жогары этното-леранттьщ потенциал бар. Бпдщ алдымызда турган мшдет - осы кундыльщтарды ескелец урпакка жеткпу.
Толеранттьшьщты бп «тезшдшж» деп ау-дарып журмп. Шындыгында, оныц мэш казак тшшде терец: тезшдшж, шыдамдьшьщ, ымыраластьшьщ, байсалдьшьщ, кюшж, 13 гш 1 к, кемелш тацдау, кел1С1мш табу деп жалгастыра беруге болады.
Толеранттьшык рухани, адами, идеяльщ,
в; s х
ш §
О с
о
1-4
W
В
2
<с н
о &
п
0 с в; S
1
i s С о О m
ш Ч W О
CL С
ш к
-Q
н
<с
ш
дши кезкдрастар менщ устанымдарыма жат болса да, кабылдаймын дегенд] бш-дфед1. XVIII тасырдаты француз жазушы-сы жэне философ Вольтер: «спдщ гпкфщп маган жат, бфак а зге оны жактау ушш мен емф1мд1 курбан етуте дайынмын», детен. Ол- толеранттыльщтыц басты кагидасы. Бул адамдар арасында езара сыйластьщты, мей-фбандыкты бшдфед]. Сондьщтан, толеранттьшык ек1 жакты сана: мемлекеттер, дшдер, этностар, жеке адамдардыц бф- бфше ша-пагат жасай бшуг Бутан карсы утым да бар. Оны тез1мс1зд1к, ымырасыздьщ, шыдамсыз-дьщ, тататсыздьщ, кейютшж, менмендш, бфбеткейл1к, оспадарльщ, парьщсыздьщ деп адам, элеуметпк топтар, мемлекеттерте бай-ланысты айтута болады.
Толеранттьшык казак билершде коп кез-десед]. Мысалы, Казыбек бидщ калмак ханы Коцтайшыга айтк,ан «Бп казак детен мал бакдан елм13» деп басталып, «досымызды § сак,тай бшген елмп, дэм- тузды ак,тай бш-ш ген елм13, аскактаган хан болса, хан орда-о сын таптай бшген елмп», «...берсец жендеп О 01Т1мщд1 айт, не турысатын жерщд] айт!»-
Еч
о деп аяк,талатын, сездер1 езара сыйластыкка
[-н
Щ шакьфады.
2 Казак билер] «Теремш деп тепсшбе. Тере н мен кул майданда, кэр] мен жас акьшда, бай
< мен кедей мырзальщта, барльщ адамдар
о кер мен каза жауабында тенелед]»,- деп, С
он адамдардыц намыс, акьш- парасатпен теце-
н • •
щ сетшш аиткан.
н Карама- карсы беталыс, багыт, ткф, иде-к
С ялар кай мемлекет пен когамда да бар. Ха-
О льщтыц даналыгы, ел баскарудыц енер] осы
3 урдютерд] белгш 1 мэмшеге келтфт, асауга и тусау салып, уилесш, жарасым таптыруда. м Толеранттьшык, келюш тарихтыц мэнгш1к ^ сыйы емес, себео! кунделшт1 дамудан туып Н отыратын кайшьшьщтар бфжола шешшмей-® дг кун1ге, ай сайын, жьшдар бойы, уздшс1з,
< енпамге бура тартпай, шынайы жанашар-н лыкцен, халыкцен акьшдаса отырып, олар-
< дыц шеш1мш табуды талап етед]. Сондьщтан «толеранттьшыгы», «туракты когам» деген
угымдар шартты турде гана колданьшып, жайбаракаттьшыкка жол бершмеу] тию.
Толеранттьщ тэрбие бпдщ колледжде ка-лай жолга койьшып жаткандыгына токтала-тын болсам, эрине, ол ец бфшип алдымызга дурыс максат коюдан басталады.
Тэрбие жумысыныц максаты: адамгер-шшш дэрежес! жогары, инабатты, ой-ерю! биш, саяси саналы, ултжанды, жан-жакты дамыган бупнпн! тусшетш, кешепш бшетш, адалдьщ пен мейф1мдш1кт1 ту етер иманды адам, алдьша максат койып, оган жетер жол таба бшетш кеп мэдениетп жеке тулганы тэрбиелеу.
Толеранттьщ тэрбие беру мшдеттерш шешу окыту мен тэрбиенщ белсенд] эдь стерш кец колданудыталап етед]. Колледжде кептеген улт екшдер] эр турл! мамандьщтар бойынша ОШ1М алып, тэрбиеленуде. Тэрбие процесш уйымдастыру барысында студент-тердщ эр турл! багытта бф1ккен шыгар-машьшьщ жумыстары курьшды. Казфп кезде толеранттьшык принциптерше непз-делген бш1мдш1кке айырыщпа кецш белшу-де. Бпдщ жогары колледждщ релш ала-тын болсак, студенттерд] тэрбиелеп, окыту жэне ез мэдениетш терец бшу, баскаларга кызыгушьшьщ карым- катынастыц фунда-ментш калыптастыру болып табьшады. Эр оку орнында тэрбие жумысы ата-ана - оку орны- бш1м алушы аркьшы жузеге асыры-лады. Жалпы толеранттьщ тэрбие ол окушы мектеп табалдырыгын аттаган кезден бастап калыптасады, сондьщтан да колледж базасында уздшс1з толеранттьщ тэрбие беру ортасын куруды бп бфтутас педагогикальщ урд1с ретшде карастырамыз. Узджхп толеранттьщ тэрбие беру бшш алушьшардыц ездершщ этномэдениетшщ кундьшьщтарын тусшу жэне бшш беруд]н, мазмунын жузеге асыратын, педагогикальщ шарттарды куру аркьшы этносаральщ интеграцияныц мацы-здьшыгын саналау аркьшы тэрбие беру не-пзшде жузеге асырьшады, онда езшдж- мэ-дениеттщ жетют!ктер]мен бфге, бш1м мен мэдениеттщ элемдш улгшерш уйлес1мдшеу
а:
колледж бен пен ата- ананыц к,оян- крлтык, жумыс icTeyiH к,ажет етед]. Ата-аналар жи-налыстарында да ез елше, халк,ына, Отаны-на деген сушспеншшк, езге ултка тезшдшж пен тусшютшпен карауды тэрбиелеу к,ажет-ТШ1П айтылып, тусшд1ру жумыстары жур-пзшш келед]. Колледждеп езш-ез1 баскдру уйымы да ез жумыстарын толеранттылык, тэрбиеге беруге байланысты уйымдастыр-ган. Жылына cki рет кдрттар ушне кемек уйымдастыру, концерт беру, к,аладагы, об-лыстагы мэдени ортальщтармен байланыс жасау, еткпшт жаткдн ic- шараларга белсе-не кдтысу олардыц непзп мшдеттер] болып табьшады.
Толеранттык, тэрбие беру удер1сшде бала-ныц ез ултынын, мэдениетше баулу, ал одан - к,азак,стандык, жэне элемдш мэдениетке баулу жузеге асырьшады. Колледж студент-терш ез ултынын, мэдениет! мен ана тшше баулу yniiH крлайлы жагдайлар жасалган. Болашак,та олардын, бойында айналадагы-ларга 1згш1кпен карауга, баск,а адамдардыц муддес! мен талгамымен санаса бшущ, улттык, дэстурд! курметтеуге, тезшдшжке тэр-биелеуде келеа багыттар бойынша жумыс-тар журпзшп отырады:
• тарихи мэш бар даталы кундер мен улттык, мерекелерд] еткпу, мэдениет, эдеби-ет, гьшым саласыныц танымал кдйраткер-лер] мен халык, батырларынын, мерейтойла-рын еткпу;
• кермелерд] уйымдастыру, дебат сайы-сын, спорт турлер] бойынша спорттык, жа-рыстар еткпу;
• улттык, эндер мен билер орындалатын фольклорлык, концерттерд] журпзу;
• улттык, мерекелерде дайындалатын тагамдар сайысы жэне т.б.
Бшш алушылардыц толерантты акыл-eci езшщ улттык,, хальщтык, мэдениетш уагыз-дай алу урдюшде жэне баск,а да этностар мен хальщтардын, мэдениетшщ даму жэне журу кукыгын мойындау урд1сшде кдлыптасады. Этнотолерантты тэрбие беру аркылы жеке
тулганы кдлыптастыру уппн интолерант-тылык, проблемаларды сынып сагаттарында талдап, кррытынды шыгарып отыру керек, сонымен к,атар ондай мшез керсеткен сту-денттермен жеке жумыс жасап, тусшдфме жумыстарын еткпу керек. Егер дер кезшде шаралар крлданып отырсак,, уакыт ете келе интолерантты адамдардын, саны азаяды.
Толеранттык, - кептурлшктеп уйлешм-ДШ1К. Бул тек моральдык, парыз емес, сая-си, кукыктык кажеттшж. Толеранттык,- бул бейбишшкке к,ол жеткпу, согыс мэдениетш бейбишшк мэдениетшен ауыстыру жолы. Толеранттык,- ен алдымен адамньщ эмбебап кукыктарын, непзп бостандьщтары непзш-де кдлыптастырылатын кдтынас, эркпм ез сеншш крргайды, бфак баскдныкше сыйла-стыкрен кдрайды деген сез.
¥рпак, тэрбиес! - адамзат баласыньщ асьш мураты. Келешекте жастар к,андай болу керек деген жанды сурак, эрбф саналы адам-ды ойландыратыны сезсп. Сондьщтан да кептшд] к,азак,стандык, кргамда барлык, педа-гогикалык, 1С-кимыл гуманист!к идеяларды керсету] тию жэне к,азак,стан хальщтары мэ-дениетшде бфегей этникалык,, улттык,, езш-д1к сипатын дэрттеу] к,ажет.
ЭДЕБИЕТ
1.Дариябеков Д. «Кдзакстаннын дши то-лераниттылык, модел!» Хальщаралык, гылы-ми симпозиумы: «III Турю элем! зерттеулер] симпозиумы», Эзфбайжан мемлекет], Баку кдласы, 25-27 мамыр 2016 ж.
2.Кдпиев С. Казак этнопдагогикасыньщ теориялык, негпдер] мен тарихы. Алматы. Бшш, 2003.
3. Н. Э .Назарбаев « Э л еуметпк-экономика-лык, жангырту - Казахстан дамуыньщ басты багыты» алы Жолдауы. Астана, 2012.
4.Нысанбаев А. Духовно-ценностный мир народа независимого Казахстана: Проблемы и перспективы. Алматы: Институт философии, политологии и религиоведения КН МОИ РК 2015.
в; s х
ш §
О с
о
1-4
W
В
2
<с н
о &
п о с в; S
х
£
s С о О m
ш Ч W О
CL С
ш х
-Q
н
<с
