ETILEN OKSIDINI OLISH VA UNING FIZIK KIMYOVIY XOSSALARINI OʻRGANISH Текст научной статьи по специальности «Технологии материалов»

ETILEN OKSIDINI OLISH VA UNING FIZIK KIMYOVIY XOSSALARINI

O'RGANISH Jovlieva Nargiza Shomuratovna stajyor o'qituvchi, Bekturdiyev Gulom Mavlonberdievich t.f.d., prof., Xikmatullayeva Aida Farxodovna, Kongratbayeva Tursinay Urazbay qizi stajyor

o'qituvchi Toshkent kimyo-texnologiya instituti https://doi.org/10.5281/zenodo.10845856 Annotatsiya. Maqolada etilen oksidini laboratoriya sharoitida olish bo'yicha olib borilgan ishlar va etilen oksidining fizik-kimyoviy xossalari keltirilgan. Etilenni havo kislorodi yordamida oksidlash jarayoni sharoitlari keltirilgan.

Tayanch so'zlar: Etilen, etilen oksidi, katalizatorlar, kumush katalizatori, havo kislorodi yordamida oksidlash.

Etilen oksidi 1859 yilda frantsuz olimi, organik kimyogari Sharl Adolf Vurts tomonidan kashf etilgan. U etilen oksidi qaynaydigan haroratni o'lchash orqali ushbu birikmani va uning sifat xususiyatlarini o'rgangan birinchilardan bo'ldi. Dastlab, olim etilen oksidi o'zining fizik-kimyoviy ko'rsatkichlari va xususiyatlariga ko'ra organik asosga o'xshash deb hisoblagan. Bu noto'g'ri tushuncha boshqa tadqiqotchilar (Bredig va Usov) etilen oksidi elektrolitik modda emasligini aniqlagan 1896 yilgacha davom etdi. Uzoq vaqt davomida etilen oksidini to'g'ridan-to'g'ri olishning faqat bitta usuli ma'lum edi. U ko'plab olimlar tomonidan qo'llanilgan. Ammo 1931 yilda Charlzning vatandoshi, kimyogar Teodor Emil Lefort kumush fermenti yordamida etilenni to'g'ridan-to'g'ri oksidlashning yangi usulini yaratdi. 20-asr oxirida yaratilgan bu usul bugungi kunda ham qo'llanilmoqda. 1995 yildan beri etilenning bevosita oksidlanishini tijoratlashtirgan birinchi kompaniya UCC (Union Carbide Corporation) hisoblanadi. Etilen oksidini xlorgidrin usuli bilan olish ikki bosqichdan iborat: Birinchi bosqichda etilen va xlor suv orqali o'tkazilganda etilen xlorgidrin hosil bo'ladi. Reaksiya temperaturasi 48-52°C, bosimi 1,1 atm ga yaqin. Ikkinchi bosqichda etilenxlorgidrin eritmasiga 90-100°C temperaturali ohak suti eritmasi (10-12% konsentratsiyali) quyilib sovunlantiriladi. So'ngra suvli eritmadan etilen oksidi haydaladi.

Etilen oksidini etilenni to'g'ridan-to'g'ri oksidlab olish iqtisodiy ko'proq nafi bordir, chunki ushbu usulda xlor sarf qilinmaydi. Xlorgidrin usulida 1 t etilen oksidi olish uchun 1,9 t xlor sarflanadi. To'g'ridan-to'g'ri oksidlash yo'li bilan olingan etilen oksidini tannarxi xlorgidrin usulidagiga nisbatan 20% past. Xorijda etilen oksidini eng yirik iste'molchisi etilenglikol (60% gacha, umumiy iste'molga nisbatan) hamda sirt aktiv moddalar (13% gacha) ishlab chiqarishdir. Etilen oksidi jahon kimyo sanoatida ishlab chiqarish bo'yicha eng yirik organik mahsulot hisoblanadi. Biroq, u etilen, propilen, etanol, metanol, benzol, vinilxlorid, stirol, toluol va boshqalar kabi ba'zi moddalardan pastroqdir. Etilen oksidi ishlab chiqarish hali ham ahamiyati bo'yicha polietilendan keyin ikkinchi o'rinda qolmoqda va faqat 14% ni tashkil qiladi. Ushbu element polietilen glikol, polietilen oksidi, propilen oksidi sopolimerlari, faol turdagi sirt faol moddalar, yog 'demulsifikatorlari, fumigantlar ishlab chiqarish uchun ishlatiladi. Etilen oksidi tirnash xususiyati beruvchi, mast qiluvchi va ancha toksik xususiyatlarga ega zaharli moddadir. Etilen oksidi sterilizatsiya vositasi sifatida juda mashhur. Birinchi marta etilen oksidi dezinfektsiyalovchi gaz sifatida o'tgan asrning 40-yillarida ishlatilgan. Moddaning gazsimon shaklda bo'lganligi sababli, u tibbiy paketlarga yaxshi kirib bordi asboblar va mikroorganizmlarni o'ldiradi. Bu usul yuqori harorat, namlik va toksiklikka sezgir bo'lgan mahsulotlarning ko'pchiligi uchun ishlatilgan. Etilen oksidi zaharli gaz bo'lgani uchun sterilizatsiya mahkam yopiq kameralarda amalga oshirilgan. Bu dezinfeksiya usuli bizga ma'lum bo'lgan barcha usullarning eng yaxshisi hisoblanadi. Shu tarzda ishlov berish vositalari uch bosqichda olib borildi:

1. Birinchidan, asboblar havo bilan puflandi, harorat va namlik o'zgardi.

2. O'ram etilen oksidi bilan to'ldirilgan va tibbiy asboblar sterilizatsiya qilinishi uchun

T, 0K Cp0 kal/mol, grad S0, kal/mol, grad (F0E0)/T, kal/mol, grad H0 - E0 kal/mol, grad

298.2 11,51 58,13 49,37 2613

300 11,58 58,20 49,42 2638

400 14,90 61,98 52,09 3957

500 17,96 65,64 54,43 5603

600 20,56 69,16 56,60 7534

biroz vaqt kutildi.

3. O'ramdagi korroziy gaz qoldiqlarini olib tashlash uchun gazsizlantirishni amalga oshirildi. Etilen oksidi sanoatida ishlab chiqarish uchun etilen (H2C = CH2) kislorod bilan reaksiyaga kirishadi (O2) 200-300 ° C da, aluminiy oksidida qo'llab-quvvatlanadigan kumush

Jadval

Etilen oksidining fizik-kimyoviy xossalari

katalizator borligida. Odatda, xlor kabi kimyoviy modifikatorlar ham kiradi. Reaksiya uchun ishlatiladigan bosim 1-2 MPa atrofida bo'ladi [1-2]. Etilen oksidi shakllanishi: H2C = CH2 + O ^ C2H4O Asetaldegid hosil bo'lishi: H2C = CH2 + O ^ CH3CHO

Ikkinchi yo'l karbonat angidrid va suv ishlab chiqaradigan to'liq yonishning birinchi bosqichidir:

CH3CHO + 5/2 O2 ^ 2CO2 + 2H2O

Laboratoriyada gidilen gidroksidi (OH) ta'sirida etilen oksidi qulay tarzda ishlab chiqarilishi mumkin-) etilen xlorogidrin (2-xloroetanol, CH2OH -CH2Q) quyidagicha [3-4]: CH2OH -CH2Cl + OH- ^ C2H4O + Cl- + H2O

Reaksiyaning ikkilamchi mahsuloti sifatida etilen glikolning polimerlari bo'lgan har xil turdagi polietilen glikol (PEG) yoki polietilen oksidi (PEO) hosil bo'ladi. Suv ulushi kamayganda polimerlanish darajasi oshadi:

n (CH2CH2O) + H2O ^ HO (CH2CH2OVH

Masalan, tegishli sharoitda reaktsiya natijasida dietilen glikol hosil bo'ladi trietilen glikol va boshqalar. Xuddi shunday, ammiak bilan reaktsiya natijasida etanolamin, dietanolamin yoki trietanolamin hosil bo'lishi mumkin.

Foydalanilgan adabiyotlar

1. Bekturdiyev G.M., Yusupova G.X., Mamatqulov N.N. Preparation of carriers for hydrocleaning catalysts based on palygorsk clay // International Journal of Advanced Research in Science, Engineering and Technology, Vol. 6, Issue 12 , December 2019. P. 12294-12298.

2. Nargiza Jovliyeva, Lola Yusupova, Gulom Bekturdiyev. Vinyl esters based on acetylene and their synthesis //«Новости образования: исследование в XXI веке». 2023. № 14 (100), часть 1. P. 63-67.

3. Google.com/uzneftgaz .uz