Научная статья на тему 'Ерёнғоқ илдиз қисмининг тузилиши, ўлчамлари ва физик-механик хоссалари'

Ерёнғоқ илдиз қисмининг тузилиши, ўлчамлари ва физик-механик хоссалари Текст научной статьи по специальности «Техника и технологии»

CC BY
27
1
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
энергия / ресурс / материал / физик-механик хоссалар / ерёнғоқ / тупроқ / қурилма / ковловчи панжа / жўяк / илдиз қисми / профил / дуккаклар / энергия / ресурс / материал / физико-механические свойства / арахис / почва / приспособление / выкапывающая лапа / грядка / корневая часть / профиль / бобы

Аннотация научной статьи по технике и технологии, автор научной работы — Қўйчиев Одил Рахимович

мақолада ерёнғоқ ковлагич ишчи қисмининг параметрларини асослашда муҳим рол ўйнайдиган, ерёнғоқ илдиз қисмининг физик-механик хоссалари, яъни ўқ илдизи йўғонлиги, унинг узилиш ва кесишга қаршилиги, ерёнғоқ илдиз қисмининг ва дуккакларининг ўлчамлари, қатор кенглиги бўйича ва горизонтга нисбатан пушта устидан қанча чуқурликда жойлашишини ўрганиш бўйича ўтказилган эскпериментал тадқиқотлар натижалари келтирилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Строение, размеры и физико-механические свойства корневой части арахиса

в статье приведены результаты экспериментальных исследований по изучению физико-механических свойств корневой части арахиса, то есть толщина основного корня, его сопротивление по растяжению и резанию, размеры корневой части и бобов арахиса, расположение их по ширине рядка и глубине залегания по горизонту, относительно поверхности рядка, которые играют важную роль при обосновании параметров рабочего органа арахисокопателя

Текст научной работы на тему «Ерёнғоқ илдиз қисмининг тузилиши, ўлчамлари ва физик-механик хоссалари»

УДК 631. 356. 02

ЕРЁНГОЦ ИЛДИЗ ЦИСМИНИНГ ТУЗИЛИШИ, УЛЧАМЛАРИ ВА ФИЗИК-

МЕХАНИК ХОССАЛАРИ

Куйчиев Одил Рахимович Жиззах политехника института, т.ф.н, доцент e-mail: odil1963@inbox.ru. тел.+998905163300

Аннотация: маколада ерёнгок ковлагич ишчи кисмининг параметрларини асослашда мухим рол уйнайдиган, ерёнгок илдиз кисмининг физик-механик хоссалари, яъни ук илдизи йугонлиги, унинг узилиш ва кесишга каршилиги, ерёнгок илдиз кисмининг ва дуккакларининг улчамлари, катор кенглиги буйича ва горизонтга нисбатан пушта устидан канча чукурликда жойлашишини урганиш буйича утказилган эскпериментал тадкикотлар натижалари келтирилган.

Аннотация: в статье приведены результаты экспериментальных исследований по изучению физико-механических свойств корневой части арахиса, то есть толщина основного корня, его сопротивление по растяжению и резанию, размеры корневой части и бобов арахиса, расположение их по ширине рядка и глубине залегания по горизонту, относительно поверхности рядка, которые играют важную роль при обосновании параметров рабочего органа арахисокопателя.

Annotation: the article presents the results of experimental studies on the study of the physical and mechanical properties of the root part of the peanut. that is. the thickness of the main root. its resistance to tension and cutting. the size of the root part and peanut beans. their location along the row width and depth along the horizon relative to the surface row. which play an important role in substantiating the parameters of the working body of the peanut digger.

Калит сузлар: энергия. ресурс. материал. физик-механик хоссалар. ерёнгок. тупрок. курилма. ковловчи панжа. жуяк. илдиз кисми. профил, дуккаклар.

Ключевые слова: энергия, ресурс, материал, физико-механические свойства, арахис, почва, приспособление, выкапывающая лапа, грядка, корневая часть, профиль, бобы.

Key words: energy. resource. material. physical and mechanical properties. peanut. soil. device. digging paw. bed. root part. profile. beans.

Узбекистонда кишлок хужалигини ислох килиш тизими йил сайин такомиллашиб бормокда. Шунга карамасдан уни янада ривожлантиришга каратилган Узбекистон Республикаси Президентининг катор Фармонлари ва Карорлари бунинг ёркин исботи була олади. Жумладан, 2017-2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Х,аракатлар стратегиясининг 3.3-банди, яъни "Кишлок хужалигини модернизация килиш ва жадал ривожлантириш"га мувофик, ер ва сув ресурсларидан окилона фойдаланиш максадида кишлок хужалиги экин майдонлари макбуллаштирилди [1].

Бугунги кунда иктисодиётимизнинг ракобатбардошлигини янада кучайтириш, ахолининг фаровонлигини юксалтириш куп жихатдан мавжуд ресурслардан, биринчи навбатда, энергия ресурсларидан канчалик тежамли фойдалана олишимизга богликдир. Катъий тежамкорлик тизимини жорий этиш, ишлаб чикариш харажатлари ва махсулот таннархини камайтиришни рагбатлантириш хисобидан корхоналарнинг ракобатбардош-лигини оширишга эришиш мумкин булади. Кишлок хужалиги махсулотларини етиштириш ва уларни кайта ишлаб, улардан озик-овкат махсулотлари ишлаб чикаришда

х,озирги кунда энг мух,им вазифа - энергия ва ресурслардан окилона фойдаланиш, уларни тежайдиган техника воситаларини ишлаб чикиш хдмда ишлаб чикаришга жорий этишдан иборат [2].

Кейинги йилларда Республикамизда мойли экинларни, жумладан, ерёнгокни етиштиришга катта ахдмият берилмокда. Ерёнгокни етиштириш технологиясидаги энг кийин жараён уни йигиштириб олиш жараёни х,исобланади. Ерёнгокни йигиштириб олишга мулжалланган мослама ёки куролларни такомиллаштириш учун аввалом бор ушбу мослама ва куроллар ишлайдиган шароитни урганиш керак булади. Шу максадда ерёнгокни йигиштириб олиш технологияси дала шароитида урганилди. Ерёнгок ковлагичнинг ковловчи панжасининг улчамлари ва шакли катор оралигининг профилига, ерёнгок илдиз кисмининг, дуккакларнинг улчамларига, уларнинг тупрок остида горизонтга нисбатан ва катор кенглиги буйича канча масофада жойлашганлигига боглик булади. Ерёнгок поялари ва илдиз кисми вегитация даврида ён томонларига караб ривожланади. Ерёнгок х,осилини йигиш машинаси ишчи кисмининг улчамларини асослаш учун уни йигиштириб олиш даврида илдиз кисми улчамларини урганиш катта ахдмият касб этади.

Ерёнгок ковлагич ковловчи панжасининг параметрларини асослашда ерёнгок дуккакларининг улчамлари х,ам дастлабки, асосий элемент х,исобланади. Ерёнгок уругларининг массаси ва улчамлари буйича бир-биридан анча фарк килади. Шу сабабли ерёнгок дуккакларининг физик-механик хоссаларини урганиш зарур. Унинг илдиз кисми улчамларини аниклаш ерёнгок ковлагич ковловчи панжасининг параметрларини асослаш учун керак булади. Ерёнгок - бир йиллик утсимон усимлик булиб, унинг илдиз кисми ук илдиз ва попук илдизлардан ташкил топган. Илдизининг юкори кисмида жойлашган х,осили - дуккаклари х,ар томонга тармокланиб усади. Ерёнгок дуккаклари пишиб етилиш даврида унинг илдизларида купрок микдорда тугунаклар х,осил булади. Ушбу тугунаклар тупрокни азот билан бойитади. ^умлок тупрокларда яхши ривожланиб, юкори х,осил бериши сабабли Узбекистон Республикасининг деярли барча вилоятлари иклим шароити, ер релефи ерёнгок етиштириш учун кулайдир. Айрим ерларда х,осилдорлик 27-30 ц/га ни ташкил этади [3]. 1-расмда ерёнгок; усимлигининг куриниши тасвирланган.

1- расм. Ерё^ок усимлигининг куриниши.

Узбекистон шароити учун энг яхши мослашган ерёнгок нави Тошкент-112 булиб, у серхосил, тез етилувчан, юмалок уругли, бир дона дуккагида 3-4 донагача уруги булади. Ушбу навда тугунаклар июл ойида ва август ойининг биринчи ярмида

хосил булади.

Ерёнгок дуккаклари бир, икки, уч ва ундан ортик кобикли булиши мумкин. Утказилган экспериментал тажриба натижаларига асосан ерёнгокнинг кобиксиз 1000 дона уругининг массаси 540-650 г, 1000 дона битта кобиклиси дуккакларнинг массаси 15351752 г, 1000 дона иккиталик кобиклисининг массаси 1615-1845 г ни ташкил этиши аникланди [4]. 2-расмда ерёнгок дуккаклари улчамлари тасвирланган.

Ь- ерёнгок дуккаки узунлиги; ё- эни; В- калинлиги.

2-расм. Ерё^ок дуккакининг улчамлари.

Маълумки, ерёнгок илдиз кисмида дастлаб тугунаклар пайдо булиб, улар кейинчалик дуккакларга айланади. Бундан ташкари унинг пастки пояси бугинларидан усиб чиккан томирчалар (гинофорлар) ниш уриб тупрокга 8-10 см чукурликкача ёриб киради ва тупрок остига кирган кисмида тугунаклар - дуккаклар пайдо булади.

Утказилган экспериментал тадкикотлар тахлили шуни курсатадики, ерёнгок илдиз кисми канчалик куп тупрок билан кумилса, хосилдорлик шунча купаяди. Куйидаги жадвалда ерёнгок илдиз кисмининг физик-механик хоссалари келтирилган [5].

Жадвал

Тошкент-112 нави дуккакларининг геометрик улчамлари_

Курсаткичлар Ерёнгок дуккаклари

Бир уяли Икки уяли Уч уяли Турт уяли

Узунлиги: Мур, мм 19,5 29,6 38,9 49,1

±а , мм 1,817 3,525 3,814 4,569

V, % 9,61 11,91 9,81 9,30

Эни:

Мур, мм 14,0 14,4 14,1 14,4

±а , мм 1,136 1,012 0,905 0,865

V, % 8,10 7,03 6,42 6,00

Калинлиги: Мур, мм 12,9 14,9 14,3 14,4

±а , мм 1,291 1,341 1,030 1,028

V, % 10,01 8,95 7,21 7,10

Ерёнгок илдиз кисмининг физик-механик хоссаларига тупрок ва ерёнгок илдиз кисмининг намлиги, тупрок каттиклиги ва зичлиги куп жихатдан боглик булади. Ерёнгок илдиз кисми физик-механик хоссаларидан: ук илдизи йугонлиги, унинг узилиш ва кесишга каршилиги, ерёнгок илдиз кисмининг улчамлари ерёнгок экилган тажриба далаларида урганилди.

Барча навдаги ерёнгок усимликларининг илдиз кисми бир хил куринишга эга булиб, унинг илдиз кисми ук илдиздан (1), ён томонларга таркалган попук илдизлардан (2), ерёнгок пояларидан чиккан илдизчалардан ва дуккаклардан (3) ташкил топган булади

(3-pacM).

1- ук илдиз; 2- пoпyк илдиз; 3- дyккaклaр.

3-расм. Ерё^ок илдиз кисмининг тузилиши.

ЕрёнFOкнинг ук илдизи яхши ривoжлaнгaн 6Ули6, элacтиклик хycycиятгa эгa. ЕрёнFOк ук илдизини кyндaлaнг кecилгaнидa ycтки к^ми пycтлoкдaн Ba ички к^ми тyкимaлaрдaн тузилганини куришимиз мумкин.

ЕрёнFOкнинг ук илдизи уотш дaвридa 50-130 cm ra4a тyпрoккa кириб бoрaди [б]. Epë^oK илдизи Ba пoяcи мoрфoлoгик жиx,aтдaн бир-биридaн aнчa фaрк килaди. Илдизни пoягa aйлaниши илдиз бyйинчacи oркaли aмaлгa oширилaди. Илдиз бyйинчacи пoялaр чикaрaдигaн тугунни тaшкил этaди. ЕрёнFOк илдизи бyйинчacи бeдa Ba бoшкa ycимликлaри кaби тyпрoк юзacидaн турли хил чyкyрликдa жoйлaшгaн булиши мумкин. Бунта eрёнFOк yрyFининг хдр хил чyкyрликдa экилиши Ba вeгитaция дaвридa eрёнFOк пoяcи ocтигa тyпрoкнинг кaнчa куп уюлиши caбaб бyлaди.

ЕрёнFOк илдиз киcмининг yлчaм тaвcифнoмacи дaлa-лaбoрaтoрия шaрoитидa Ургaнилди. Дaлa-лaбoрaтoрия тaжрибaлaрини yткaзиш учун нaмyнaлaр yнтa 1 м2 yлчaмли x,too6 мaйдoнчaлaридaн oлинди. Ушбу yнтa x,too6 мaйдoнчaлaри умумий мaйдoннинг диaгoнaли бyйичa бир хил интeрвaлдa жoйлaштирилди [7,9]. Aжрaтилгaн yнтa мaйдoнчaлaрдaги 100 дoнa eрёнFOк ycимлигининг илдиз к^ми yлчaмлaри Ургaнилди. Хдр бир eрёнFOк ycимлигининг пyштa юзacидaги жoйидaн бeлги куйиб, тyпрoкдaн cyFyриб oлинди x,aмдa унинг бeлги кУйилгaн жoйидaн ук илдизининг узунлиги yлчaб aниклaнди.

ЕрёнFOк дyккaклaрини кoвлaб oлиш туликлиги мaкcимaл киймaтгa эришилишини тaъминлaш мaкcaдидa энг чукур жoйлaшгaн eрёнFOк дyккaклaрини хдм тyпрoк ocтидa KOлдирмacдaн кoвлaб oлиниши тaлaб этилaди. Aкc x,oлдa eрёнFOк дyккaклaрининг бир киcми тyпрoк ocтидa кoлиб кeтaди. Бунинг учун кoвлoвчи пaнжa тaлaб этилгaн чyкyрликгaчa eрёнFOк илдиз киcмини кoвлaб бeриши кeрaк бyлaди.

ЕрёнFOк кoвлaгич учун ишлaб чикилгaн "Дacтлaбки тaлaблaр"гa acocan eрёнFOк дyккaклaрини кoвлaб oлиш туликлиги 96 фoиздaн кaм бyлмacлиги тaлaб этилиши caбaбли, кoвлoвчи пaнжa пaрaмeтрлaрини acocлaшдa acocий oмиллaрдaн бири - eрёнFOк илдиз киcми yлчaм тaвcифнoмacи x,иcoблaнaди. Koвлoвчи пaнжa ишлoв бeриш чукурлиги Ba

камраш кенглигини аниклашда ерёнгок илдиз кисми ва дуккакларининг тупрок остида жойлашиш чукурлигини аниклаш мухим ахамият касб этади. 4-расмда ерёнгок дуккаклари горизонтга нисбатан жойлашиш чукурлиги графиги тасвирланган.

20

п,(%)

15

10

5

8

10

12 14

16 18

20 22 к, (см)

4-расм. Ерё^ок дуккакларининг чукурлик (к) буйича таксимланиши.

Экспериментал тадкикот натижалари асосида курилган 4-расмдаги графикдан ерёнгок дуккакларини энг куп микдори (19 фоиз) 16 см чукурликда, ерёнгок дуккакларининг энг кам микдори (5 фоиз) 8 см хамда (6 фоиз) 22 см чукурликларда жойлашганлигини куриш мумкин.

Ерёнгок илдиз кисми улчамларини аниклаш учун катор кенглигида пушта устидан вертикал текисликда кесим берилиб, 20-30 см гача чуккрликда тупрок ковланади. Пуштанинг юзасидан ук илдиз охиригача, горизонт буйича энг чукур, ерёнгок экилган катор укидан энг узокда жойлашган дуккакларгача булган масофалар чизгич ёрдамида улчаб руйхатга олинди. 5-расмда ерёнгок илдиз кисми ва дуккакларининг эгат кенглиги буйича жойлашиши улчамларини аниклаш усули тасвирланган.

5-расмда пушта юзасидан энг чукур жойлашган дуккакларигача булган масофаларни аниклаш усули тасвирланган.

5-расм. Дуккакларнинг тупрок остида жойлашиши.

Ерёнгок илдиз кисми ва дуккакларнинг катор кенглиги буйича ва горизонтга нисбатан пушта юзасидан канча чукурликда жойлашишини аниклаш учун пуштага кундаланг кесим берилиб, чизгичлар ёрдамида улчамлар олинди.

Утказилган экспериментал тажриба натижаларига асосан дуккакларнинг катор кенглиги буйича жойлашиши 45-54 см гача, ук илдизнинг кесилган жойигача булган узунлиги 16-21 см гача, бир туп ерёнгок поясидаги дуккаклар 35-55 дона, 1 п.м.

майдондаги дуккаклар 312-476 дона, 1 п.м. майдонда колиб кетган дуккаклар 4,8-5,1 фоиз, ук илдизи йугонлиги 8-11 мм, илдизнинг узилган жойидаги йугонлиги 1,5-3 мм, пушта устидан энг чукур жойдаги ерёнгок дуккакларигача булган масофа 18-22 см ни ташкил этиши аникланди [8,10,11].

Ерёнгок поясини тупрокдан сугуриб олиш учун сарфланадиган куч, ерёнгок илдиз кисмининг улчамларига, тупрокнинг уваланиш даражасига боглик булади. Ерёнгок поясининг узунлигини аниклаш буйича утказилган тажриба 6-расмда тасвирланган.

6-расм. EpëHFOK поясининг узунлигини аниклаш.

Ерёнгокнинг дуккаклари тупрок остида жойлашганлиги сабабли уни тупрокка ишлов бермасдан сугуриб олиш учун камида 150 Н куч керак булади. Сугуриб олиш учун керак буладиган куч ДПУ-01-2 русумли динамометр ёрдамида улчанди. Экспериментам тадкикот натижаларига асосан, ковловчи панжа ёрдамида ковланган ерёнгокни сугуриб олиш учун эса 50-80 Н куч талаб этилиши аникланди.

АДАБИЁТЛАР

1. Мирзиёев Ш.М. ПК-4947 сон ''Х,аракатлар стратегияси'' Т.: 2017.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 26 мартдаги ПФ-5975-сонли «Иктисодиётни ривожлантириш ва камбагалликни кискартиришга оид давлат сиёсатини тубдан янгилаш чора-тадбирлари тугрисида»ги Фармони.

3. Каримов М. Арахис и кунжут. Сельская Правда, 19-апреля 1988. -С. -2.

4. Эгамназаров F.F. Ерёнгок дуккакларини чакиш курилмасининг ишчи барабанларини асослаш: Дисс. ... техн. фан. ном. -Янгиюль, 2010. -Б. 5-6, 32- 43.

5. Рашидов Н.Р., Эгамназаров F.F. Ерёнгок дуккаги ва донининг улчам характеристикаларин урганиш // Замонавий техника ва технологияларни ишлаб чикаришга тадбик этиш муаммолари. Республика илмий-амалий конференцияси материаллари. -Жиззах, 2001. -Б. 22-24.

6. Арахис. http://cadogorod.ru/.

7. Аугамбаев М.А., Иванов А.З., Терехов Ю.И. Основы планирования научно-исследовательского эксперимента. -Ташкент: Укитувчи, 1993. -336 с.

8. Куйчиев О.Р., Раббимов Х. Ерёнгок илдиз кисмининг физик-механик характеристикаси // Ёшлар ва замонавий техника технологиялар. Минтакавий илмий-амалий конференция материаллари. -Жиззах, 2008. -Б. 29-30.

9. Tuxtakuziyevich, R. A., & Boqijonovich, I. U. (2016). Substantiating theoretically the parameters of the blade in-built in the drum group of shelling installation. European science review, (5-6), 193-195.

10. Imomqulov, U. B., Imomov, M. H., Akbaraliyev, X. X., Nabijonov, U. A., & Mirzaabdullayev, M. M. Substantiation Angle of Incidence of the Device with a Changing Curvilinear Surface to the Drum. International Journal on Integrated Education, 3(12), 481-483.

11. Имомкулов, У. Б. (2017). УСОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ ДРАЖИРУЮЩЕГО УСТРОЙСТВА ДЛЯ СЕМЯН СЕЛЬСКОХОЗЯЙСТВЕННЫХ КУЛЬТУР. In Научно-практические пути повышения экологической устойчивости и социально-экономическое обеспечение сельскохозяйственного производства (pp. 1221-1224).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.