Научная статья на тему 'ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНАЛАРНИНГ ҲУДУДИЙ ТАШКИЛ ЭТИЛИШИДА ЖАҲОН ДАВЛАТЛАРИ ТАЖРИБАСИ'

ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНАЛАРНИНГ ҲУДУДИЙ ТАШКИЛ ЭТИЛИШИДА ЖАҲОН ДАВЛАТЛАРИ ТАЖРИБАСИ Текст научной статьи по специальности «Социальная и экономическая география»

CC BY
75
12
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ЭРКИН ИқТИСОДИЙ ЗОНА / КОММУНИКАЦИЯ / ЛОГИСТИКА / ИНФРАТУЗИЛМА / ИНВЕСТИЦИЯ / БОЖ / СОЛИқ / ТЕХНОПАРК / ТЕХНОПОЛИС / МАХСУС ИқТИСОДИЙ ЗОНАЛАР / УМУМИЙ ВАЗИФАЛИ ҲУДУДЛАР / МАХСУС ВАЗИФАЛИ ҲУДУДЛАР / ФУНКЦИОНАЛ ЗОНАЛАР

Аннотация научной статьи по социальной и экономической географии, автор научной работы — Шамсиева Р.Н.

Мақолада эркин иқтисодий зоналарни ҳудудий ташкил этилишида хорижий давлатларнинг тажрибаларнинг ўрни, ушбу давлатлардаги эркин иқтисодий зоналарни географик ўрни, ҳудудларнинг ихтисослашуви ва функциялари ўрганилди. Эркин иқтисодий зоналарнинг порт шаҳарларга, аэропортларга, суст ривожланган ҳудудларда ташкил қилинганлик сабаблари, ривожланишидаги мезонлари ҳақида фикр юритилган. Бу борада хориж олимларининг фикр мулоҳазалари ва эркин иқтисодий зоналарни ривожлантиришдаги солиқ ва бож имтиёзлари тўғрисида маълумотлар ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

EXPERIENCE OF WORLD STATES IN THE TERRITORIAL ORGANIZATION OF FREE ECONOMIC ZONES

The article examines the role of the experience of foreign countries in the territorial organization of free economic zones, the geographical role of free economic zones in these countries, the specialization and functions of the regions. The reasons for the establishment of free economic zones in port cities, airports, underdeveloped areas, the criteria for their development were discussed. In this regard, the views of foreign scholars and information on tax and customs benefits in the development of free economic zones.

Текст научной работы на тему «ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНАЛАРНИНГ ҲУДУДИЙ ТАШКИЛ ЭТИЛИШИДА ЖАҲОН ДАВЛАТЛАРИ ТАЖРИБАСИ»

Шамсиева Р.Н.

Кварты давлат университеты География йуналити магистранты

ЭРКИН ЩТИСОДИЙ ЗОНАЛАРНИНГ ХУДУДИЙ ТАШКИЛ ЭТИЛИШИДА ЖАХОН ДАВЛАТЛАРИ ТАЖРИБАСИ

Аннотация: Мацолада эркин ицтисодий зоналарни худудий ташкил этилишида хорижий давлатларнинг тажрибаларнинг урни, ушбу давлатлардаги эркин ицтисодий зоналарни географик урни, худудларнинг ихтисослашуви ва функциялари урганилди. Эркин ицтисодий зоналарнинг порт шахарларга, аэропортларга, суст ривожланган худудларда ташкил цилинганлик сабаблари, ривожланишидаги мезонлари уацида фикр юритилган. Бу борада хориж олимларининг фикр мулоуазалари ва эркин ицтисодий зоналарни ривожлантиришдаги солиц ва бож имтиёзлари тузрисида маълумотлар ёритилган.

Калит сузлар: Эркин ицтисодий зона, коммуникация, логистика, инфратузилма, инвестиция, бож, солиц, технопарк, технополис, махсус ицтисодий зоналар, умумий вазифали худудлар, махсус вазифали худудлар, функционал зоналар.

Shamsieva R.N., master of geography Karshi State University

EXPERIENCE OF WORLD STATES IN THE TERRITORIAL ORGANIZATION OF FREE ECONOMIC ZONES

Annotation: The article examines the role of the experience of foreign countries in the territorial organization of free economic zones, the geographical role of free economic zones in these countries, the specialization and functions of the regions. The reasons for the establishment offree economic zones in port cities, airports, underdeveloped areas, the criteria for their development were discussed. In this regard, the views of foreign scholars and information on tax and customs benefits in the development of free economic zones.

Key words: Free economic zone, communication, logistics, infrastructure, investment, customs, tax, technopark, technopolis, special economic zones, general duty zones, special duty zones, functional zones.

Жахон талабларига мос равишда иктисодиётни ривожлантириш хозирги кунда хар бир давлат учун долзарб вазифа булиб келмокда. Жахон тажрибаси шуни курсатадики, худудлар саноатини ривожлантириш ва иктисодиётини баркарорлаштиришда турли максадларни кузлаб эркин

иктисодий зоналар ташкил килинмокда. Эркин иктисодий зона - янги ишлаб чикариш кувватларини барпо этиш, юкори технологик ишлаб чикаришни ривожлантириш, замонавий, ракобатбардош, импорт урнини босувчи, экспортга йуналтирилган тайёр саноат махсулотларини ишлаб чикариш, мухандислик - коммуникация, йул транспорт, ижтимоий инфратузилма ва логистика хизматларини ривожлантиришни таъминлаш максадларида ташкил этиладиган худуд. Эркин иктисодий зоналар -давлатлараро келишувларга ёки махсус конунларга мувофик, хужалик ва ташки иктисодий фаолият билан шугулланиш учун имтиёз солик, молия хукукий шароитлар жорий килинадиган муайян худудлар булиб, хорижий ва махаллий тадбиркорларни жалб этиш максадларида ташкил этилади ва уларда зарур ишлаб чикариш хамда иш юритиш инфратузулмаси барпо этилади. Эркин иктисодий зоналар куп холларда давлатлараро туташ худудларда (бир неча давлатларнинг чегаралари туташган худуд) халкаро аэропортлар, порт шахарларда ёки транспорт йуллари туташган худудларда ташкил килинади. Дунёнинг бир катор мамлакатларида хусусан, Хитой, А^Ш, Бразилия, Польша, Болгария, Япония, Жанубий Корея каби давлатларда худудининг иктисодий, сиёсий, табиий географик ва бошка бир катор кулайликларидан келиб чиккан холда иктисодий зоналарни ташкил этиш зарурат ва анъанага айланиб бормокда.

Эркин иктисодий худудларни ташкил килишда замонавий жахон амалиётида икки хил консептуал ёндашувлар мавжуд булиб, ташкил этиш усулига караб худудлар бир биридан фаркланади:

1. Худудий эркин иктисодий зоналар;

2. Функционал (нуктали) эркин иктисодий зоналар.

Худудий эркин иктисодий зоналар - ажратилган худудларда фаолият юритувчи барча резидентлар хужалик юритишнинг имтиёзли тартибидан фойдаланади. Бунга Хитойдаги эркин иктисодий худудлар ва Бразилиядаги "Манаус" худудини, ривожланган мамлакатлардаги экспорт ишлаб чикариш худудлари мисол була олади. Функционал (нуктали) -фирма ёки корхона мамлакатнинг кайси кисмида жойлашса хам маълум турдаги фаолиятга кулланиладиган имтиёзли тартибдан фойдаланади. Бундай ёндашувдаги Эркин иктисодий худудлар "нуктали" худудлар хисобланиб, уларга Кариб хавзасидаги алохида корхоналардан иборат оффшор марказлари, туристик худудлар, Мексикадаги Макиладорас туридаги корхоналар, "дюти фри" магазинлари мисол була олади. Иктисодий адабиётларда 30 дан ортик эркин иктисодий худуд турлари булиб, улар куйидаги жихатлари билан фаркланади:

> географик жойлашуви;

> конфигурацияси;

> худуд майдонининг катталиги;

> ишлаб чикариш ресурсларининг мавжудлиги ва сифати;

> эркин иктисодий худуднинг табиий, иктисодий ва бошка узига хос хусусиятлари;

> давлат худудини ташкил этишда куйган вазифалари;

> худуднинг маъмурий - ташкилий булинмага тегишлилиги ва бошкалар [3].

Тарихий манбаларга кура, эрамиздан аввалги 166 йилда грек давлати Делос илк марта хужжат асосида савдони енгиллаштириш максадида эркин иктисодий зоналар ташкил килдилар. Бу эркин иктисодий зоналар, Шарк ва Гарб уртасидаги савдо алокаларини бирлаштирувчи вазифаларни бажарган. У ердаги савдогарлар соликлардан, божлардан ва маъмурий расмиятчиликлардан озод этилган. XII - XIII асрларда эркин савдо худудлари фаолият юрита бошлаган. Эркин савдо худудлари Гарбий Дивина дарёси буйларида вужудга келган. Бу дарё урта асрларда энг мухим савдо йулига айланган. У араб Халифалигини шаркий славян дунёси билан боглаган. Гарбий Дивина ва унинг ён - атрофидаги курукликлар хам эркин савдо худудлари деб эълон килинган. Яна бир катор олимлар "1547 йилда Италиядаги Ливорно шахрини эркин савдо шахри деб эълон килишган ва илк эркин иктисодий худуд булган" [1].

Жанубий Кореялик олим Кимнинг фикрига кура, "Эркин иктисодий зоналар - бу хорижий давлатлар, корхона ва фирмалар учун махсус ташкил этилган худудлар булиб, бу ерда уларнинг корхоналари ва ишчи ходимлари хукумат томонидан берилган имтиёзлар туфайли уз навбатида мавжуд конун - коидаларга буйсунган холда даромад олиши мумкин булган зоналардир. Давлат эркин иктисодий зоналарни яратишидан максад бундай зоналарда бошка ерларга караганда купрок иктисодий шаффоф мухит мавжудлиги ва бу оркали инвестиция окимини ва ракобатбардош саноат хамда савдо - сотик хусусиятларини шакллантиришни уз олдига максад килиб куяди" [2].

Америкалик олимлар М. Фразе ва Р. Реналар фикрича, "Эркин иктисодий худуд - бу иктисодий ривожланиш йулидаги инсониятнинг энг кадимги ва шу билан бирга энг замонавий гояларидан биридир". Улар Эркин иктисодий худудларни жахон хужалигидаги мамлакат ичидаги "ороллар", хорижий инвестиция, технологиялар, бошкариш тажрибасининг окиб келувчи "деразалари", жахон хужалигида уйгунлашиб кетишда "эркин эшиклар" деб номланувчи янги сиёсатдир, деб номлайдилар [4].

Хозирда жахонда 140 дан ортик мамлакатларда 5 мингга якин Эркин иктисодий зоналар фаолият юритмокда. Иктисодий зоналарда 80 млн киши иш билан банд булиб, ташки савдо айланмаси 1,5 трлн. А^Ш долларини ташкил килади. Жахон давлатлари статистикасига кура, энг куп ташкил килинган Эркин иктисодий зоналар А^Ш давлатида булиб -266 тани ташкил этмокда. Бугунги кунда А^Шда эркин иктисодий худудларнинг уч тури: ташки савдо, тадбиркорлик ва технлогияларни жорий этиш (технопарк) худудлари фаолият юритмокда. Бундан ташкари

А^Шда ташки савдо худудининг амалдаги конунчиликка кура, икки кисмга яъни умумий вазифали ва махсус вазифали худудлар (субхудудлар)га булинади. Масалан, Умумий вазифали худудлар АКЩ божхонаси ваколатидан ташкари фаолият курсатиб, одатда порт ёки аэропортлар атрофида курилиши яхши самара беради. Фаолият турининг асосини товарни саклаш, турларга ажратиш, ураш ва кушимча кайта ишлашсиз жунатиш, баъзи холларда экспорт килиш максадида хорижий товарларни кайта ишлаш кабилар ташкил этади. А^Ш Ташки савдо ишлари буйича кумитаси томонидан штатлар хукумати кошидаги турли ташкилотларга, порт, аэропорт бошкарувига, ишлаб чикариш буйича агентликларга берилган рухсатнома асосида умумий вазифали худудлар яратилган. Дастлаб бундай худудлар АКЩда 1930 йилда Нью Йорк, Чикаго, Сан - Франциско шахарларининг портларида, кейинчалик 1950 йилларда эса Толедо (Огаё штати), Бей - Каунти (Мичиган штати), Маягуэс (Пуэрто - Рико штати) ва Гонолулуда (Гвайи штати) ташкил килинди. 1970 - 1980 йилларда умумий вазифали худудлар асосан портларда, аэропортларда ва берк хавзали шахарларда хам ташкил килиниб, бундан максад А^Шда юксак замонавий савдо инфратузилмаси ташкил килишдан иборат булган. Бугунги кунда АКЩнинг деярли барча шахарларида умумий вазифали ва махсус вазифали худудлар ташкил килинган.

Хитойда эркин иктисодий зоналарни ташкил этиш 1978 йилдан бошланган булиб, хозирда Хитойда 6 та махсус иктисодий худуд (Шантоу, Шенчжем, Чжухай, Сямен, Хайнан, Пудун (Шанхайдаги "Пудун" иктисодий ривожланиш худуди бир неча ун йил мобайнида Шанхайни Осиё - Тинч океани минтакасидаги йирик савдо ва молиявий марказга айлантиради), 216 та техник - иктисодий худудлар, 146 та юкори технологиялар парклари, 13 та эркин божхона худудлари, 16 та чегарадош худудлар билан иктисодий хамкорлик худудлар, Шанхай ва 10 та экспрементал эркин савдо худудлари фаолият курсатмокда.

Германияда алохида рагбатлантириш тартиби, асосан, порт - зона худудида товарларни кайта ишлаш натижасида юзага келадиган божхона туловлари, кушилган киймат солиги бекор килиниши оркали ташкил этилган [5].

Италияда эркин иктисодий худудларнинг божлардан озод этилган омборлар шакли кенг таркалган. Уларнинг сони 12 та булиб, жумладан Неаполда (4 та), Генуяда (2 та), Вари, Империя, Ливорна, Палермо ва Римда жойлашган.

Испанияда 4 та эркин иктисодий худудлар мавжуд. 1929 йилда ички ва транзит савдони ривожлантириш, ташки савдо операцияларини фаоллаштириш ва экспортга йунатирилган саноатни ривожлантириш учун "Кадис" эркин иктисодий худуди тузилган [6]. Эркин иктисодий худудни географик урнининг кулайликларидан бири материкларни богловчи халкаро денгиз транспорти утадиган жойда жойлашганлиги, океанга

чикиш имкониятининг мавжудлиги иктисодий салохиятини тезрок юксалишига сабаб булган. Бу худуд Атлантика океани сохилида жойлашган булиб, Америка, Шимолий Африка, Урта денгиз оркали Европа ва Якин Шарк давлатлари билан узаро иктисодий савдо алокаларни ривожланиши учун кулай имконият яратган. "Кадис" эркин иктисодий худуди майдони 570 минг м кв булиб, халкаро савдо марказлари, омборлар ва майдончалар, саноат корхоналари, порт хизматлари, юк ва йуловчи ташиш учун контейнер - музлатгичлар терминаллари, замонавий инфратузулма ва транспорт логистикаси, маълумотлар базаси, хавфсизлик таъминоти, ташки ва ички алока тизими, божхона, банк - молия хизматлари мавжуд. Испания Европа Иттифоки ташкилотига аъзо мамлакат хисобланади. Ташкилот шартномасига мувофик аъзо мамлакатлар билан савдо алокаларни амалга оширишда муайян божхона ва солик имтиёзлари кулланилади. Масалан, импорт божларидан, махсус соликлардан, кушилган киймат солигидан озод этиш, Европа иктисодиётига нисбатан савдо сиёсати чораларини кулламаслик каби имтиёзлар мавжуд.

Осиё китъасининг ривожланаётган мамлакатларида махсус иктисодий худудлар энг аввало янги саноатлашган индустриал мамлакатларда ташкил этилган булиб, Филиппинда 900 минг, Индонезияда 200 минг, Шри - Ланкада эса 150 минг киши эркин иктисодий зоналарда фаолият олиб бормокда. Бу давлатларнинг махаллий корхоналарига асосий инвестициялар Япония давлатидан келтирилади. Ушбу давлатларларда ишлаб чикарилган махсулотлар асосан АКШ бозорига юборилади.

Жануби-Гарбий Осиё, яъни Форс курфази араб давлатларидан бири Бирлашган Араб Амирликларида эса хозирги кунда 15 та эркин иктисодий худудлар мавжуд булиб, улар бир канча иктисодий имтиёзларга эга.

1993 йил 29 августда Савдо ва саноат зоналари тугрисидаги конунга мувофик Эрон Ислом Республикасида хам эркин иктисодий худудлар ташкил килинди. Эронда бугунги кунда бир неча йуналишда эркин иктисодий худудлар, махсус савдо зоналари, махсус иктисодий зоналар фаолият юритмокда. Эркин иктисодий худудларнинг фаолиятини назорат килиш Олий кенгаш томонидан бошкарилади. Энг куп фойда келтирадиган эркин иктисодий худудлардан бири Форс курфазидаги оролда жойлашган Кешм эркин иктисодий худуди булиб, уни ривожлантиришга 1,5 млрд доллар сармоя киритилган. Орол Эрон ва бошка сармоядорларнинг фаолият олиб бориши учун жуда кулай булиб, бу иктисодий худудда хар кандай фаолият туридан каътий назар даромад солигидан озод килинади. Кешм эркин иктисодий худудини географик урнининг кулайликларидан бири, уни ББА, Бахрайн, Саудия Арабистони, Ирок, Уммон, Катар, Кувайт давлатлари уртасидаги мухим савдо йулида жойлашганлигидадир.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Андрианов В. Д. Россия: экономический и инвестиционный потенциал. - М: Экономика, 1999.

2. Kim Young Rae. The study on issues related between limits of land development and total control restriction system in the actual conditions within capital region, Seoul National University of Technology, 2009.

3. Вохидова М. Х. "Эркин ик;тисодий худудлар". У;ув кулланма Т., 2020.

4. Зименков Р. И. Свободные экономические зоны. Уч. пос. М., 2005.

5. Причодько С. В., Воловик Н. П. Особые экономические зоны. Москва. 2007.

6. Сафин Т. Европейский опыт создания свободных экономических зон. // Uzbekistan & Central Asia. Ташкент: 2009.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.