Научная статья на тему '«Эргаш гапли қушма гаплар» мавзусини ўқитишда замонавий педагогик технологиялардан фойдаланиш'

«Эргаш гапли қушма гаплар» мавзусини ўқитишда замонавий педагогик технологиялардан фойдаланиш Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
1364
99
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
педагогик технологиялар / ўқув жараёнига ноанъанавий ёндашув / дарс жараёни / интерфаол / тобе боғланиш / сўз бирикмаси / гап / содда гап / қўшма гап / эргаш гапли қўшма гап / бош гап / тобе гап / педагогические технологии / нетрадиционный подход к учебному процессу / процесс урока / интерактивный / подчинительная связь / словосочетание / предложение / простое предложение / сложное предложение / сложноподчинённое предложение / главное предложение / придаточное предложение

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Араббоева Маҳфуза Акрамжоновна

Мақолада замонавий педагогик технологияларга асосланган ўқитишнинг афзалликлари таҳлил қилинган. Таълим сифати ва самарадорлигига эришишда ўзининг натижавийлиги, замонавийлиги билан амалиётда қўлланилиб келинаётган айрим интерфаол усулларнинг дидактик имкониятлари ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ИСПОЛЬЗОВАНИЕ СОВРЕМЕННЫХ ПЕДАГОГИЧЕСКИХ ТЕХНОЛОГИЙ В ПРЕПОДАВАНИИ ТЕМЫ «СЛОЖНОПОДЧИНЁННЫЕ ПРЕДЛОЖЕНИЯ»

В статье проанализированы преимущества преподавания на основе современных педагогических технологий. Освещены дидактические возможности некоторых интерактивных методов, используемых в практике благодаря своей результативности, современности в достижении качества и эффективности образования.

Текст научной работы на тему ««Эргаш гапли қушма гаплар» мавзусини ўқитишда замонавий педагогик технологиялардан фойдаланиш»

Араббоева Мах,фуза Акрамжоновна,

Андижон давлат университети х,узуридаги Халк таълими ходимларини кайта тайёрлаш ва малакасини ошириш х,удудий маркази «Тилларни укитиш методикаси» кафедраси укитувчиси

«ЭРГАШ ГАПЛИ КУШМА ГАПЛАР» МАВЗУСИНИ УКИТИШДА ЗАМОНАВИЙ ПЕДАГОГИК ТЕХНОЛОГИЯЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ

УДК: 372.8

АРАББОЕВА М.А. «ЭРГАШ ГАПЛИ К.УШМА ГАПЛАР» МАВЗУСИНИ УЦИТИШДА ЗАМОНАВИЙ ПЕДАГОГИК ТЕХНОЛОГИЯЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ

Маколада замонавий педагогик технологияларга асосланган укитишнинг афзалликлари тах,лил килинган. Таълим сифати ва самарадорлигига эришишда узининг натижавийлиги, замо-навийлиги билан амалиётда кулланилиб келинаётган айрим интерфаол усулларнинг дидактик имкониятлари ёритилган.

Таянч суз ва тушунчалар: педагогик технологиялар, укув жараёнига ноанъанавий ёндашув, дарс жараёни, интерфаол, тобе боFланиш, суз бирикмаси, гап, содда гап, кушма гап, эргаш гапли кушма гап, бош гап, тобе гап.

АРАББОЕВА М.А. ИСПОЛЬЗОВАНИЕ СОВРЕМЕННЫХ ПЕДАГОГИЧЕСКИХ ТЕХНОЛОГИЙ В ПРЕПОДАВАНИИ ТЕМЫ «СЛОЖНОПОДЧИНЁННЫЕ ПРЕДЛОЖЕНИЯ»

В статье проанализированы преимущества преподавания на основе современных педагогических технологий. Освещены дидактические возможности некоторых интерактивных методов, используемых в практике благодаря своей результативности, современности в достижении качества и эффективности образования.

Ключевые слова и понятия: педагогические технологии, нетрадиционный подход к учебному процессу, процесс урока, интерактивный, подчинительная связь, словосочетание, предложение, простое предложение, сложное предложение, сложноподчинённое предложение, главное предложение, придаточное предложение.

ARABBOYEVA M.A. IMPLEMENTATION OF MODERN PEDAGOGIC TECHNOLOGIES IN TEACHING COMPLEX SUBORDINATE SENTENCES

In the article are given advantages of modern pedagogical technologies implementation in teaching. In order to achieve quality and result in teaching there are provided some innovative ways of organizing lessons and didactic aspects related to them.

Keywords: pedagogical technology, nontraditional approaches to teaching, lesson procedure, innovative, subordinate connection, word combination, sentence, simple sentence, complex sentence, complex subordinate sentences, main clause, subordinate clause.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 5(78)

Кириш.

Мустакиллигимизнинг дастлабки кунлари-дан бошлаб ёшларга таълим-тарбия беришга алох,ида эътибор каратилиб, у давлат микё-сидаги сиёсат даражасига кутарилган булса, х,озирги кунда бу масалага эътибор янада кучайтирилди. Узбекистон Республикасининг «Таълим туFрисида»ги Конуни ва Кадрлар тайёрлаш Миллий дастурининг кабул кили-ниши таълимнинг барча буFинларида узбек тили укитишнинг ташкил этилиши ва мазму-ний пухталиги жих,атдан мукаммал х,олга кел-тиришни такозо этади.

Бугунги кунда таълимда узбек тили укитишнинг ташкил этилиши ва мазмуний пухталиги жих,атдан мукаммал х,олга келтириш, бу сох,ани янада ривожлантириш учун янгича фикрлайдиган, укитишнинг замонавий метод ва шакллари, усулларидан уринли ва сама-рали фойдалана оладиган юкори малакали педагог кадрлар жудаям зарур.

Мавзунинг долзраблиги.

Мамлакатимиз Президенти Ш.М.Мирзиёев мамлакатимизни 2016 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантиришнинг асосий якун-лари ва 2017 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг устувор йуналишларига баFиш-ланган Вазирлар Мах,камасининг кенгайтирил-ган мажлисидаги маърузасида таълим ва илм-фан, давлатнинг ёшларга доир сиёсатини амалга ошириш, таълимнинг янги замонавий усуллари, жумладан, ахборот-коммуникация технологияларини жорий этиш сох,асидаги ишлар ах,воли хусусида тухталиб утган эди.

Шу билан бир каторда Ш.М.Мирзиёевнинг «2017-2021 йилларда Узбекистон Республика-сини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Харакатлар стратегияси»да таълим ва фан сох,асини ривожлантиришнинг асосий вазифалари каторида «Илмий тадкикот ва инновация фаолиятини раFбатлантириш, илмий ва инновация ютукларини амалиётга жорий этишнинг самарали механизмларини яратиш» масалаларига алох,ида эътибор кара-тилганлиги мух,им ах,амият касб этади.

Шундай экан, таълим сох,асида х,ам иннова-цион Fоялар ва методлардан фойдаланиб, укув жараёни ташкил килинмаса, бугунги замон укувчисининг янгилик ва узгачаликларга

ташналиги сабаб дарснинг мазмуни максадга мувофик булмайди.

Таълим ва тарбия истеъмолчиси эскилик-дан, бир хилликдан зерикди. Энди таълим жараёнларига х,ар куни, х,ар соат, хатто ^ар сония янгича нигох, билан караш ва уни ташкил этиш жараёнида укувчиларнинг аклий кобилияти, кизикишлари ва имкониятларини х,исобга олган ^олда дарс ташкил этишга тайёргарлик куриш жуда х,ам зарур ва бугун-нинг талабидир. Шундай булишига карамай, ^али-^ануз баъзи таълим берувчилар томони-дан анъанавий шаклда дарс ташкил килиш давом этмокда. Бу эса дарс жараёнида таълим берувчи томонидан айрим мураккаб мавзу-ларни укувчиларга тушунтириш жараёнида замонавий усуллардан фойдаланмаслик, фой-даланса х,ам мавзуга ёки муаммонинг ечимига х,измат килолмайдиган технологияни танлаши укувчи олдида катта «девор» пайдо киляптики, укувчининг келгуси мавзуларни узлаширишида сунъий тусик ^осил булмокда.

Дарс жараёнини кизикарли ташкил этиш, унда фойдаланиладиган интерфаол метод х,амда педагогик технологияларнинг самараси укувчиларнинг дарс жараёнида фикр билди-риш кобилиятининг ривожланганлиги, укитиш технологиясининг мос равишда танланганлиги х,амда укув хонасининг кай даражада жих,оз-ланганлиги билан а^амиятлидир.

Бугун укитувчи таълим жараёнида интерфаол методлар, инновацион педагогик техно-логиялар, ахборот технологияларини дарс жараёнида куллашга интилмокдаки, ундаги касбига булган муносабат кундан-кунга ижо-бийлашиб бормокда. Бунга сабаб, укитувчи анъанавий таълимдан воз кечиб, таълим жараёни сифат ва самарадорлигига эришишда масъулият юкини укувчилар билан х,амкор-ликда тенг тортишга ундамокда. Бу жараёнда у факат дарс берувчи-укитувчи эмас, аксинча, укувчида комил инсон шахсининг шаклла-ниши, ривожланишида мух,им позицияни эгаллаб турган таълим бошкарувчиси булиб колади.

Инновацион педагогик технологиялар х,амда интерактив методларни дарс жараёнида туFри ва уринли куллашнинг афзаллик-лари куйидагиларда куринади:

• укитувчи таълим олувчилар билан бир-галикда фаолият олиб боради;

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 5(78)

• тaълим oлувчилapнинг дapcгa бeфapк-лиги кaмaяди, улap yзлapининг муа^кил фикpлaш нуктacини тoпaди, тax1лил килиш^ куpби eтaди, xулoca чикapишгa ypгaнaди, УЗ фикpини бaëн килишдa эpкин вa муcтaкил пoзицияни бeлгилaб oлaди, унинг 6apKa-popлиги уcтидa кaЙFуpaди x1aмдa x1имoя килиш учун eтapли acocлapни тyплaй oлaди;

• уз пoзицияcини x1имoя килa oлгaн тaълим oлувчилapининг фaнлapгa бyлгaн кизикишлapи улapнинг лидepлик пoзицияcини эгaллaшгa туpтки вaзифacини yтaйди;

• yзлaштиpиши пacт бул^н aйpим укувчи-лapдa х^м шундaй фaoл тeнгдoшлapи билaн x1aмкopликдa ишлaшлapи учун иxтиëpий иштиëк пaйдo бyлaди, билим oлиш кypcaткичи ycиб бopaди, бу эca тaълим cифaтининг oши-шигa ижoбий тaъcиpини yткaзaди.

MaK^a объекти.

9-cинф oнa тили дapcлигидa бepилгaн aйpим мaвзулapни yкувчилap oнгигa eткaзиб бepишдa мaълум биp муaммoли x^a^ap юзaгa кeлмoкдa. «Эpгaш ^пли кУшмa ran» мaвзуcи шундaй мaвзулap cиpacигa киpaди. Ушбу мaвзуни ëpитиш вa тушунтиpишдa уз мeтoдик тaвcиялapимизни тaклиф килaмиз.

Мaвзуни ëpитишдaн oлдин «Аклий х,ужум» уcулидaн фoйдaлaниб, yкувчилapнинг cинтaк-cиcгa дoиp билимлapини тaкpopлaб oлиш мaкcaдгa мувoфик бyлaди. Бунинг учун caвoл-лapдaн ибopaт тapкaтмa мaтepиaллapидaн фoйдaлaнaмиз:

1-caвoл.

Суз биpикмacи нимa?

2-caвoл.

ran нимa?

3-caвoл.

Сoддa ran дeб нимaгa aйтилaди?

4-caвoл.

KУшмa ran дeб нимaгa aйтилaди?

5-caвoл.

БoFлaнгaн кУшмa ran дeб нимaгa aйтилaди?

6-caвoл.

БoFлoвчиcиз кУшмa ran дeб нимaгa aйти-лaди?

7-caвoл.

KУшмa ran киcмлapини бoFлoвчи вocитaлap кaйcилap?

Укувчилap бepилгaн caвoллapгa жaвoб бepиб бyлишгaч, укитувчи узи тyлдиpaди вa янги мaвзуни тушунтиpишгa киpишaди.

Биттa кecимлик бeлгиcигa, мaзмуний вa ox^r тугaллигигa э^ бyлгaн ran содда, икки ëM ундaн opтик coддa гaпнинг yзapo гpaммa-тик вa мaзмуний мунocaбaтидaн тaшкил топ-гaн, ox^r ту^лити^ эгa бyлгaн бутунлик кушма гап caнaлaди. Мacaлaн: Мен укувчиман - coддa ran; Олим булсанг, олам сеники -кУшмa ran.

Kиcмлapи кaндaй бoFлoвчи вocитaлap ëpдaмидa бoFлaнишигa кypa кУшмa гaплap уч ^ух,^ бyлинaди: 1. БoFлaнгaн кУшмa гaплap. 2. Эpгaшгaн кУшмa гaплap. 3. БoFлoвчиcиз кУшмa гaплap.

Мaвжуд кУшмa гaплapнинг икки туpини, яъни бoFлaнгaн вa бoFлoвчиcиз кУшмa гaплap мaвзуcини укувчи тoмoнидaн тушуниш биp мунчa ocoн бyлca-дa, эpгaшгaн кУшмa гaплap мaвзуcини тушунишдa yкувчилapдa кийин-чилик бyлaдики, бoш вa эpгaш гaплapни фapклaш, улapнинг мaзмуний yзигa xocликлa-pини aжpaтиш, изox1лaшдa yкувчилap кийнa-лaдилap. Бу мaвзуни тушунтиpиш учун 8<инф дapcлигидa бepилгaн «Суз биpикмacи» мaвзу-cини эcгa oлиш йули билaн мaвзуни муcтax1-кaмлaш opкaли янги мaвзугa киpиш, aйнaн янa шу cинф дapcлигидa бepилгaн «ran бyлaк-лapи» мaвзуcини х^м кypгaзмaли куpoллap вa тapкaтмa мaтepиaллap opкaли му^х^м-лaшдaн cyнг «Эpгaш ^пли кУшмa гaплap» мaвзуcи тушунтиpилca, yкувчилapдa бу мaв-зуни тушуниш ocoнpoк бyлaди. Дapc жapaë-нидa «Суз биpикмacи» вa «ran бyлaклapи» мaвзулapининг жaдвaллaштиpилгaн, укувчи aкли вa xoтиpacини тeз жoнлaнтиpa oлaдигaн кypгaзмaли куpoллapнинг дocкa ëнидa туpиши; эpгaш ^пли кУшмa гaплapни cyз биpикмacи билaн тaккocлaб тушунтиpиш уcулини кУллaш мaкcaдгa мувoфик бyлaди.

Kyллaнгaн yсyллaр.

Вeнн диaгpaммacи cyз биpикмacи вa эpгaш гaпли кУшмa гaплapнинг yзигa xoc yxшaш вa фapкли xуcуcиятлapини киëcлaб ypгaтиш учун кулaй мeтoд. Чунки киëcлaш мaвзу юзacидaн бeлгилaнгaн билимлapни yзлaштиpишдa куп-pик вaзифacини yтaйди.

Taълим oлувчилapнинг x,ap биpигa икки Узapo кecишгaн дoиpa ичини cyз биpикмacи-

ЗДMOHДBИЙ TДЪЛИM / COBPEMEHHOE OБPДЗOBДHИE 2019, 5(78)

1-расм. Суз бирикмаси ва эргаш гапли к,ушма гапнинг умумий белгиларини аник,лаш.

СУЗ БИРИКМАСИ

• Тушунча ифодалайди;

• Аник тушунча ифодалайди;

• Нечта суздан ташкил топса ><ам, доим икки киемдан иборат булади;

• Мустакил сузларнинг мазмун ва грамматик бирикувидан ташкил топади;

• Доим тобе кием олдин, ^оким кием кейин келади;

• Тобе ва *оким кием узаро

Тобе боеданади ^окимва тобе киемдан иборат булади )^оким кием асосий мазмунни ифодалаб келади Тобе кием ><оким Кисмни маъносини изох,лас^га физмат килади.

ЭРГАШ ГАПЛИ К.УШМА ГАП > Фикр ифодалайди;

• Мураккаб фикр ифодалайди;

• Нечта гапдан ташкил топса >^ам, доим икки киемдан иборат булади;

• Муста кил гапларнинг мазмуний ва грамматик бирикувидан ташкил топади;

• Тобе кием >(оким киемдан олдин *ам кейин ><ам келиши мумкин;

• Тобе ва доким кием узаро эргаштирувчи бситювчилар, -ки юкламаси, -со шарт майли, нисбий сузлар, кума кч ил и курлмалар, деб сузи ёрдамида бо^анаяи:

нинг эргаш гапли кушма гаплар билан ухшаш ва фаркли белгиларини ёзиб тулдириш вази-фаси топширилади. Вазифа бажарилгач, таъ-лим олувчилар 4 та кичик гурухларга бирлаш-тирилиб, диаграммалари таккосланади ва тулдирилади. Кичик гурух аъзоларига суз бирикмаси ва эргаш гапли кушма гапнинг умумий белгиларини аниклаш топширик килиб берилади. Хар бир гурухдан бир нафар-дан вакил хар бир тушунчанинг узига хос томонларини укийди. Билдирилган фикрларга кушимча фикрлар киритиш хам мумкин. Нати-жада таълим олувчилар маълумотларни урганиш, узлаштириш, узгалар фикрини хурмат билан тинглаш, уларни умумлашти-риш, жамоа билан ишлаш ва изланиш, унга уз фикрлари билан таъсир эта олиш, фикрларни кабул килиш ва маъкуллаш, тушунчалар изо-хида эгалланган билимларни нутк жараёнида куллай олиш куникма ва малакаларига эга буладилар (1-расм).

Икки ва ундан ортик мустакил суз грамматик ва маъно жихатдан тобе боFланиб суз бирикмасини хосил килади. Масалан: аълочи укувчи. Бу бирикманинг кисмлари хеч кандай кушимчасиз оханг ёрдамида боFланган.

Маъно томони аълочилик хусусияти чиндан хам укувчига хос эканлиги, аълочи сузи урнида гадир-будур сузини куллаш ^адир-будур укувчи), мазмуний мувофик келмаслиги суз бирикмасининг маъно жихатдан бирики-шига далил булади.

Икки содда гапнинг мазмуний ва грамматик бирикишидан кушма гапнинг боFланган, эргашган, боFловчисиз турлари хосил булади. Эргаш гапли кушма гап хам икки содда гапнинг хам мазмуний ва хам грамматик жихатдан тобелик асосида боFланишидан хосил булади. Масалан: Ким яхши укиса, у талаба булади.

Хар кандай билим мавжуд билимларнинг янги билимларга киёсланиши асосида оли-нади. Суз бирикмаси ва эргаш гапли кушма гапларни киёсий таккослаб ургатиш укувчига мавзуни тушунишда, билимларини мукаммал узлаштиришида, эргаш гапли кушма гапларни бошка кушма гаплардан фарклаши окали эргаш гапли кушма гап хакида аник асослан-ган билимларни узлаштиришига кумаклашади. Эргаш гапли кушма гап ва суз бирикмасининг шаклий тузилиш ва кисмларнинг бажарадиган вазифасининг мазмуний якинлигини тушунти-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 5(78)

2-расм. Тобе богланиш.

ришда «Кластер» усули ёрдам беради. Бунда таълим олувчилар бир вактнинг узида х,ам киёсий, х,ам тизимли билим олиш имкония-тига эга буладилар (2-расм).

Демак, юкоридаги чизмадан маълум булиб турибдики, суз бирикмаси х,ам, эргаш гапли кушма гап х,ам икки кисмдан иборат булади. Бу кисмлар тобе ва хоким кисмлардир. Хоким кисм суз бирикмасида х,ам, гапда х,ам асосий мазмунни ифодалаб (аълочи укувчи бирикмасида укувчи асосий мазмунни ташувчи, аълочи эса укувчидаги мавх,умликни изох,лаб, аниклаб аник тушунча ифодалашига хизмат килувчи; «Ким яхши укиса, у талаба булади» гапида «У талаба булади» х,оким булак х,исобланиб, асосий мазмун ифодаловчи, «Ким яхши укиса» булаги эса х,оким кисм таркибидаги курсатиш олмоши (У)ни изох,лаб, аниклаб келган) келади. Тобе кисм эса х,оким кисмга эргашиб уни маъносини изох,лаб, аниклаб келади.

Суз бирикмасида х,оким ва тобе кисмнинг урни турFун. Тобе кисм доим олдин, х,оким кисм тобе кисмдан кейин (катта мактаб, мактабга бормок, мактабда укимок, мактаб-

дан келмок, мактабни курмок, мактабнинг ховлиси, мактаб хакида уйламок) келади. Эргаш гапли кушма гапларда эса х,оким кисм тобе кисмдан олдин х,ам, кейин х,ам келиши мумкин. Буни 3-рамдаги каби тушунтириш мумкин.

Чизмадан куриниб турганидек, х,оким булак тобе булакдан олдин келадими, кейин кела-дими, х,оким булакдан тобе булакка сурок берилади. Тобе булак х,оким булак томонидан берилган сурокка жавоб булиб, х,оким булакни изох,лаб келади. Эргаш гаплар х,оким гап таркибидаги кайси булакни изох,лаб келишига караб мазмуний турларга булинади. Бунда укувчилар гап булаклари х,акидаги билим-ларни мукаммал билишлари талаб этилади. Шу уринда укитувчи укувчиларга куйидаги саволлар билан мурожаат килиши мумкин:

1. Гап булаклари деб нимага айтилади?

2. Нечта гап булаги мавжуд?

3. Кесим деб нимага айтилади?

4. Эга деб нимага айтилади?

5. Аникловчи деб нимага айтилади?

6. Тулдирувчи деб нимага айтилади?

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 5(78)

МАКТАБ ТАЪЛИМИ / ШКОЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 55

3-расм. Коидага тушунтириш.

тобе х;оким

Ким яхши укиса, у талаба булад

К^андай укиса?

х,оким тобе

Шундай укигинки, х;амма х;айратда колсин.

<-

ТОБЕ ГАП

7. Хол деб нимага айтилади?

Укитувчи саволларга жавоб олиб булгач, эргаш гапли кушма гапларнинг х,ам худди гап булаклари каби кесим, эга, тулдирувчи, аник-ловчи, х,ол эргаш гап сингари турлари борли-гини айтади ва чизма оркали куйидагича тушунтиради (4-расм).

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Эргаш гап бош гап таркибидаги курсатиш олмошининг маъносини изох,лаб келади. Эргаш гапнинг кайси гап булаги номи билан аталиши эса бош гап таркибидаги курсатиш олмошининг гапдаги вазифаси билан бир хил булади, чунки бош гап таркибидаги курсатиш олмошининг мазмуни эргаш гапни уша олмош урнига куйиш билан очилади. Шу уринда укитувчи эргаш гапли кушма гап олиб, аввал бош гап аникланиб, сунг бош гапни укувчилар нигох,ида гап булакларига ажратиб жадвал асосида куйидагича тушунтириши мумкин: Шундай одамлар борки, келажакни олдиндан башорат кила оладилар. Мазкур гапда Шундай одамлар борки - бош гап. Укувчилар х,ам кесим таркибидаги -ки юкламасидан бош гап

эканлигини дарров ажрата оладилар. Энди уни гап булакларига ажратамиз.

Шундай (кандай?) Одамлар (кимлар?) Борки (нимадир?)

аникловчи эга кесим

Ушбу гапда курсатиш олмоши (шундай) аникловчи вазифасида келган. Энди ана шу курсатиш олмошига сурок бериш оркали эргаш гапнинг турини аниклаб оламиз. %андай одамлар бор? Сурок курсатиш олмошига берилгани учун эргаш гап бу сурокка жавоб булиб келади. Келажакни олдиндан башорат кила оладиган одамлар бор. Мана энди маъ-лум булдики, берилган гап аникловчи эргаш гапли кушма гап экан. Чунки бутун бир эргаш гап бош гап таркибида аникловчи вазифасида келган курсатиш олмошининг маъносини изох,лаб келган.

Биламизки, олмошлар ичи буш сузлар деб х,ам аталиб, мустакил суз туркуми булса-да, лексик маъно ифодаламайди, балки суз, суз бирикмаси, гап урнида алмашиниб келади.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 5(78)

4-расм. Эргаш гапли цушма гаплар.

Шу уринда «Кадам-бацадам» технология-сидан фойдаланиш мумкин. Бунда укувчилар мавзуни мустахкам узлаштириб олишлари ва мавзуга оид кушимча билимларни узлари излаб топишлари учун боскичли фаолиятни амалга оширадилар. МашFулотни укитувчи максадига караб бир нечта боскичда амалга ошириши мумкин. Хар бир боскич бир кадам деб олинади ва хар кадамда укувчилар бирон-бир фаолиятда иштирок этадилар ва ёки бирор-бир иш бажарадилар. Хар бир боскич укувчилардан максимал даражадаги диккат-эътиборни талаб килиши, машFулот давомида улар якка, гурух, жамоа булиб ишлашлари айтилади. Бундай кайфият укувчиларга берил-ган топширикларни бажаришга тайёр булиш-ларида ёрдам беради ва бажаришга кизикиш уЙFотади. Натижада олинган билимлар юкори курсаткичга эга булади. Бунда укитувчи 4 та гурухнинг хар бирига 6 тадан кушма гап беради ва боскичма-боскич амалга ошириш учун куйидаги топшириклар берилади.

1-кадам. Берилган гаплардан эргаш гапли кушма гапларни ажратиш. Бунда укувчилар диккатини бир жойга жамлаб, акл билан хар бир гапни укиб берилган гаплар ичидан эргаш гапли кушма гапларни ажратадилар.

2-кадам. Эргаш гапли кушма гапнинг схе-масини чизиб бериш. Бунда узлари ажратиб олган эргаш гапли кушма гапларни ёзиб, остига бош гапнинг жойлашиш урнига караб эргаш гапли кушма гапнинг схемасини чиза-дилар.

3-кадам. Эргаш гапли кушма гапдан бош гапни аниклаш ва нима учун бош гап эканли-гини асослаб бериш. Бунда эргаш гапли кушма гапдаги асосий мазмунни ифодалаб келган бош гапни ажратиб ёзиб, нима учун бош гап эканлигини асослаб бериш керак.

4-кадам. Бош гапни гап булакларига ажра-тиш. 3-кадамда ажратиб олинган бош гапни гап булакларига ажратиб остига махсус белги-лар чизилади.

5-кадам. Бош гапдаги курсатиш олмошини топиш ва унга сурок бериш. Бош гап таркиби-даги курсатиш олмоши шаклан куриниб тур-ган булса, уни алохида белги билан ажратиш. Агар гап таркибида яширин булса уни шархлаб ёзиш ва махсус белги билан ажратиш.

6-кадам. Бош гапдан эргаш гапга сурок бериб эргаш гапнинг турини аниклаш. Бу кадамда гурух аъзолари бош гап таркибидаги курсатиш олмошига сурок бериш оркали бош

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 5(78)

гапдан эргаш гапга cyрoк1 берадилар ва эргаш гапнинг турини аниклайдилар.

7-кадам. Гурух ишлари yзарo бахрланади.

8-кадам. Укитувчи машFyлoтни якунлайди.

Хулоса.

Укитувчи дарс ташкил килиш тeхнoлoгия-сини билиши, дарсга киргунча барча мyаммo-ларни бартараф этиш йyлларини излаб тoпиши, мyаммoни бартараф этиш учун замo-

навий пeдагoгик тeхнoлoгияларни танлашда адашмаслиги, yкyвчиларнинг имкoниятларини хи^бга oлиши, дарсни лoйихалаштириши зарур. «Эргаш гапли ^шма гаплар» мавзусини ёритишда «Аклий хужум», «Венн» диаграм-маси, «Кластер», «Кадам-бакадам» каби замo-навий тeхнoлoгия ва усуллардан фoйдаланиш дарс сифат ва cамарадoрлигини oширишга хизмат килади.

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистан Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги «Узбекистан Республикасини янада ривoжлантириш бyйича Харакатлар стратегияси тyFриcида»ги ПФ-4947-coн фармoни. II Узбекистан Республикаси кoнyн хужжатлари тyплами, 2017-й., 6-coн, 70-мoдда.

2. Мирзиёев Ш.М. Танкидий тахлил, катъий тартиб-интизoм ва шахсий жавoбгарлик - хар бир рахбар фаoлиятининг кундалик ^идаси 6Улиши керак. - Т.: «Узбекистан», 2017.

3. Ишмyхамeдoв Р., Юлдашев М. Таълим ва тарбияда иннавациoн пeдагoгик тeхнo-лoгиялар. - Т.,2013.

ЗАMОНАВИЙ ТАЪЛИM / СОВРЕMЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 5(78)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.