Научная статья на тему 'ЕНГИЛ ҚУМОҚ ТУПРОҚЛАР ТАРҚАЛГАН ҒУЗОР МАССИВИНИНГ ТУПРОҚ ИҚЛИМ ШАРОИТЛАРИ'

ЕНГИЛ ҚУМОҚ ТУПРОҚЛАР ТАРҚАЛГАН ҒУЗОР МАССИВИНИНГ ТУПРОҚ ИҚЛИМ ШАРОИТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тупроқ / намлик / зичлик / солиштирма оғирлик / гумус / азот / фосфор / калий / ўсимлик / биомасса.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — С.Ҳолиқова, М.Диёрова, Ф.Мамадиёров, О.Эргашева

мақолада Қашқадарё вилояти Ғузор массиви тупроқ қопламида тарқалган тупроқларнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши ҳамда уларнинг хоссаларига таъсир этадиган ўсимликлар миқдори аниқланганлиги таъкидланган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о Земле и смежным экологическим наукам , автор научной работы — С.Ҳолиқова, М.Диёрова, Ф.Мамадиёров, О.Эргашева

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЕНГИЛ ҚУМОҚ ТУПРОҚЛАР ТАРҚАЛГАН ҒУЗОР МАССИВИНИНГ ТУПРОҚ ИҚЛИМ ШАРОИТЛАРИ»

ЕНГИЛЦУМОЦ ТУПРОКДАР ТАРЦАЛГАНFY30PМАССИВИНИНГ ТУПРОК ИЦЛИМ ШАРОИТЛАРИ

С.Холицова1., М.Диёрова1., Ф.Мамадиёров1, О.Эргашева2

^арши давлат университети 2Узбекистон Миллий университети https://doi.org/ 10.5281/zenodo.11517139 Аннотация: маколада ^ашкадарё вилояти Гузор массиви тупрок копламида таркалган тупрокларнинг пайдо булиши ва ривожланиши хдмда уларнинг хоссаларига таъсир этадиган усимликлар микдори аникланганлиги таъкидланган

Калит сузлар: тупрок, намлик, зичлик, солиштирма огирлик, гумус, азот, фосфор, калий, усимлик, биомасса.

Аннотация: в статье отмечается, что установлено возникновение и развитие рассеянных почв в почвенном покрове Гузорского массива Кашкадарьинской области, а также количество растений, влияющих на их свойства.

Ключевые слова: почва, влага, плотность, удельный вес, гумус, азот, фосфор, калий, растительность, биомасса.

Annotation: in the article, it is noted that the occurrence and development of scattered soils in the soil cover of Guzor massif, Kashkadarya region, and the number of plants that affect their properties have been determined.

Key words: soil, moisture, density, specific gravity, humus, nitrogen, phosphorus, potassium, vegetation, biomass.

Бугунги кунда «дунёда сугориладиган майдонлар 1,6 млрд гектарни ташкил этади. Сугориладиган майдонлардан мах,сулот ишлаб чикариш буйича ох,ирги ярим аср мобайнида олиб борилган агротадбирлар экин майдонларининг учдан бир кисми фойдаланишга лаёкатсиз булган. Уларнинг мух,офаза килишда деградацияга учраган ерларни кайта тиклаш учун 200 миллион гектардан куп экин майдонларда тупрок хоссаларини урганилган ва уларнинг хоссаларини яхшилаш буйича чора-тадбирлари ишлаб чикилган»1. Шу сабабли тупроклар хоссаларини хозирги х,олатини комплекс урганиш асосида курик майдонлардаги тупрокларнинг йиллар давомида шаклланишида таъсир этувчи омилларни тпрок х,осил булиш конуниятлари асосида тах,лил килиш долзарб масалалардан бири х,исобланади.

Дунёда тупрок х,осаларини урганиш ва тупрокларнинг табиий х,осил булиш конуниятларини урганиш борасида бир катор устувор йуналишларда илмий ишлар олиб борилмокда. Бу борада, минтакаларнинг тупрок-иклим шароитлари, тупрокларнинг физик-кимёвий, агрокимёвий, биологик ва бошка хоссалари урганилиб тупрокларнинг х,осил булишида усимлик колдиклари мух,им ахдмият касб этиши таъкидланган булиб, глобал иклим узгаришида чала чул шароитларида таркалган тупрокларнинг пайдо булиши ва ривожланиши хдмда уларнинг хоссаларига таъсир этадиган усимликлар фаунасини урганишга каратилган тадкикотларга алох,ида эътибор каратилмокда.

Бугунги кунда Республикамизда 3,4 млн. га сугориладиган майдонлар мавжуд булиб, ерлар деградацияси, чулланиши ва кургокчиликнинг хозирги полати ва унга карши курашишда муайян натижаларга эришилмокда. Узбекистон Республикаси

1 https://www.fao.org2019

Президентининг 2022 йил 10 июндаги П^-277-сон «Ерлар деградациясига карши курашишнинг самарали тизимини яратиш чора-тадбирлари» тугрисидаги карорида ерлар деградацияси жараёнларининг олдини олиш буйича илмий асосланган тавсиялар ишлаб чикиш. «Мамлакатда ерлар деградациясига карши курашиш ва унинг салбий окибатларини юмшатиш, худудларда чулланиш ва кургокчиликнинг олдини олиш, биохилмахилликни асраб колиш, тупрок унумдорлигини саклаш ва ошириш, деградацияга учраган ерларни кайта тиклаш, ушбу йуналишдаги илгор илмий ишланмалар ва инновациялардан кенг фойдаланиш асосида минтакаларни баркарор ривожлантиришга эришиш» буйича бир катор вазифалар белгилаб берилган [1]. Шу сабабли, курук ерлар деградацияси, чулланиши ва кургокчиликнинг х,озирги х,олати ва унга карши курашиш долзарб масалалардан бири х,исобланади.

Тадкикотнинг максади ^ашкадарё вилояти Гузор тумани Шуртангаз кимё мажмуи массивида таркалган тупроклар хоссаларини урганиш билан бир каторда усимлик копламларини урганишдан иборат.

Тадкикотнинг объекти сифатида ^ашкадарё вилояти Гузор тумани Шуртангаз кимё мажмуи массивида таркалган тупроклар танланган.

Тадкикотнинг усуллари. Тадкикотлар дала ва лаборатория шароитларида олиб борилди. Даладан тупрок намуналарини олиш ва лаборатория шароитида тах,лил килиш Е.В.Аринушкинанинг «Руководство по химическому анализу почв» ва собик УзПИТИ нинг «Методы агрохимических, агрофизических и микробиологических исследований в поливных хлопковых районах» услубларидан фойдаланилган.

Натижа. ^ашкадарё вилояти Узбекистоннинг жанубида жойлашган булиб, у шимолдан Самарканд, шимоли-гарбдан Бухоро, жануби-шаркда Сурхондарё вилояти, шимоли-шаркда Тожикистон Республикаси ва жануби-гарбда Туркманистон Республикаси билан чегараланган. Майдони 28,4 минг км2 вилоят ^ашкадарё хдвзасида ва Помир-Олой тогларининг гарбий чеккасида жойлашган. Худуднинг купчилик текислик шимоли-шаркида Китоб-Шахрисабз текислиги, ^ашкадарёнинг гарбида Гузор текислиги шимоли-гарбида ^арши чули жанубида Нишон чули ва жануби-гарбда Сандикли кум чулидан иборат. Текислик шимоли-шаркка томон кутарилиб, тоглар орасидаги Китоб-Шахрисабз богини х,осил килади. Шимоли-шарк ва жануби-шаркдан чулларни Зарафшон ва Хисор тизмаларини тармоклари ураб туради[7;8;].

Тадцицот худудининг географик урки. ^ашкадарё вохдси Хисор тизмасининг жануби-гарбий ён багридан бошланиб (энг баланд жойи 4145 м) ^арши чулигача 310 км гача чузилган. Шунингдек, аксари текисликдан иборат булиб, гарб ва жануби-гарбга томон пасайиб ва кенгайиб боради. Шаркда Хисор ва Зарафшон тогларининг тог олди уйдим-чукур кия текисликлари, шимолда ^арноб чули, гарб ва жануби-гарбда Девхона платоси, жанубда Амударё, жануби-шаркда ^ашкадарё хдвзаларини ажратувчи тепаликлар билан чегараланган. ^арши чулининг асосий кисмини ^ашкадарё дельтаси эгаллаган. ^арши чули замини палеозой даврда вужудга келган. Кейинги геологик даврларда бир неча марта сув остида колган. Палеогеннинг охири ва неогеннинг бошларида денгиз суви чекиниб курукликка айланган. Ер юзасининг усти кавати, асосан дарё ва сойлар окизиб келтирган окизиклар, лойкалар, кумок ёткизиклар кум билан копланган ^арши чули кирлар, ботиклар бор платосимон ва оддий кирлар мавжуд. Чулнинг жануби-гарбий кисмининг катта

майдонлари кум уюмлари ва тепаликлари мавжуд. Вохада унча баланд булмаган тог колдиклар бор.

^ашкадарё вохаси ^ашкадарёнинг 1-5 террасасини эгаллаган булиб, туртламчи давр пролювиал аллювиал ёткизиклари билан копланган. ^ашкадарё водийси жанубда жойлашгани учун иклими курук ва иссик.

Ицлими. Гузор метеостанция маълумотларига кура, тадкикот олиб борилган худуднинг охирги 10 йиллик 2011-2021 йилларда хавонинг уртача суткалик харорати +16,70С, кузги бугдойни экиш даври октябрь ойида +15,50С ни, кечки муддатда ноябрда +7,60С ни ташкил этди. Энг паст хаво харорати январда +5,10С ни, март ойида +10,80С булиши кузатилди. Кузги бугдойнинг энг куп курук модда туплайдиган муддати апрель ойида +16,80С, дон тулиш муддати май ойида +24,70С ни ташкил этди. Энг юкори уртача суткалик хаво харорати +29,0-31,30С ташкил этиб, юкори курсатгичи июнь ва июль ойларида булганлиги кузатилган.

Атмосфера ёгингарчиликлари микдори тахлил килинганда эса, йиллар давомида октябрь ойида 1,8 мм ни ташкил килиб, ноябрь ойида ёгингарчилик нисбатан куп булиши кузатилди (26,8 мм). Кишки мавсумда нисбатан куп ёгингарчиликлар январь ойида кузатилди(52,5 мм). Март ойида эса энг юкори ёгин микдори кузатилди (56,4 мм). Апрель ва май ойларида ёгингарчиликлар ёмгир билан чекланмасдан кор ёгиш холатлари хам булганлиги учун (2020-2021 йй.) Умуман олганда апрел ойида ёгин микдори уртача 19,2 мм ташкил этиган. Май ойида охирги ёгингарчиликлар кузатилган булиб айрим йиллари(2019 й) июнь ойининг биринчи декадасида хам ёгингарчиликлар булиши кузатилган.

Х,авонинг нисбий намлиги ёгин микдорига мос равишда 2011-2021 йилларда мавсум давомида уртача 52% булиши кузатилди. Октябрь ойида 54,7% булиши кузатилди. Х,авонинг нисбий намлиги ноябрь ойидан февраль ойигача (73,3; 66,7; 73,7; 76,7%) бир маромда ошиб бориши кузатилди (декабрь ойи бундан мустасно). Март ойидан (69,7%) хавонинг нисбий намлиги хавонинг харорати кутарилиб боришига тескари конуният асосида, июнь (26,7%) ойигача камайиб бориши кузатилган.

Литологик-геоморфологик ва гидрогеологик шароитлари. Тадкикот олиб борилган худуднинг орографик ва литолого-геоморфологик тузилиши хам турлича. Унинг шимолий-шарк томони Помир-Олой тизмаларига кирувчи Зарафшон ва Х,исор тизмалари билан уралган. Барча марказий ва жанубий гарб кисми текис ерлардан иборат.

Сизот сувларининг йил буйи кутарилиб, пасайиши урта хисобда, сугориладиган майдонларида 5-6 метр оралигида узгариб, сизот сувларини минералланиш даражасининг динамикаси 1,8-2,4 г/л гача узгариб туради.

Усимлик ва х;айвонот олами. ^ашкадарё хавзаси мураккаб геологик, геоморфологик, тупрок ва иклим шароитларига эга булганлиги сабаб хилма-хил усимлик копламига эга. Буларга илок (Sinapis L.), кунгирбош (Poa L.), ялтирбош (Bromus L.), момик (Lanchnophyllum Bge.), шувок (Artemisia L.), кузикулок (Phlomis L.), бодом (Amygdalus communisL.), кизилча (EIntermedia Schrenk) ва бошкалар кенг таркалган [7;8;9;]. Х,айвонлар ва кушлардан майна, куккарга, каклик, япалоккуш, жайра, юмронкозик, тулки, чиябури ва бошкалар учрайди.

Усимлик ва хайвонот олами хилма-хил булиб, эрта бахор ойларидан бошлаб табиий холда эфемер ва эфемероидлар усади. Жумладан чул киёк ути (Carex phacocystis), янток (Alhagi sparsifolia), чим булиб копланган ажрик ут, гумай, мачин ва хоказолар. Булардан

ташкари май ойларида бир йиллик эфемерлардан лолакизгалдок ва бошка эфемерларнинг узаклари учрайди (Psroralea drupasea, Astragalus machotropis) ва бошкалар.

Енгил цумоц тупроцларининг морфологик белгилари. Маълумки, тупрокнинг тузилишини, яъни морфологик белгиларини далада, табиий шароитини урганиш зарурлигини ва бунга оид услубни биринчи марта В.В.Докучаев таклиф этган ва ишлаб чикган. Тупрокларнинг ташки белгиларини урганиш унинг пайдо булишидаги биологик, физикавий, кимёвий, физик-кимёвий, биокимёвий жараёнлари ва унумдорлик даражасини аниклашга ёрдам беради.

Шу нуктаи назардан тадкикот олиб борилган худуд тупрокларининг морфологик белгилари урганилди.

A1 0-14 см. Чимли катлам оч сур, курук, говаклиги юкори, паст кисми томонга кучсиз зичлашган, механик таркиби енгил кумок, умурткасиз хайвонлар кам учрайди, тупрок таркибида чириган ва чиримаган усимлик илдизлари таркалган.

А2.о 14-28 см. Оч сур рангли, кам намланган, зичлашган, говаклиги йирик, механик таркиби енгил кумок, усимлик илдизлари кам учрайди Кейинги катламга зичлиги, намлиги ва ранги узгаради.

A3 29-86 см. Олдинги катламга нисбатан оч рангли, юмшок, зичлашмаган, механик таркиби кумок, усимлик ва бегона ут колдиклари учрамайди, лекин усимликлар илдизлари учрайди. Кейинги катламга зичлиги ва ранги узгариб утади.

В1 87-154 см. Олдинги катламга нисбатан оч рангли, майда усимлик томирлари учрамайди, юкори катлам билан аралашган, зичлашмаган, юмшок, говак, механик таркиби кумлок.

Тупроцларнинг физикавий хрссалари. Тупрокнинг физикавий хоссалари усимликларнинг усиши ва ривожланишида мухим урин тутади. Яхши физикавий хоссага эга булган тупрокнинг унумдорлиги хам юкори булади. Тупрокларнинг энг мухим физикавий хоссаларига уларнинг механик таркиби, хажм огирлиги, солиштирма огирлиги, говаклиги аникланди.

Хажм огирлик. Х,ажм огирлиги тугрисидаги маълумотга эга булиб, тупроклардаги озик элементларининг захирасини хисоблаш мумкин. Тупрок катламларида органик масса тупланиши унинг хажм огирлигига ижобий таъсир килади. Бунга кура тупрокда усимликлар илдиз ва ангиз колдикларининг тупланиши хажм огирликнинг камайишига олиб келади.

Тадкикот олиб борилган майдон тупрокларнинг кесма буйлаб хажм огирлиги 1,341,37 г/см3 оралигида булганлиги аникланди.

Солиштирма огирлик. Тупрокнинг минерал кисмининг маълум хажмдаги сув массасига булган нисбати тупрокнинг солиштирма огирлиги дейилади. Тупрокнинг солиштирма огирлиги унинг минерал таркибига боглик булиб, одатда 2,5-2,7 г/см3 оралигида учрайди. Масалан, гумус микдори кам булган буз тупрокларнинг солиштирма огирлиги 2,70-2,75 г/см3 ни, гумусга бой кора тупрокларники 2,35-2,40 г/см3 ни, торфли тупрокларда эса 1,8 г/см3 ни ташкил килиши аникланган.

Тажриба майдони тупрокларининг солиштирма огирлиги тегишлича 2,66; 2,68 г/см3 ни ташкил этиши, кесма буйлаб эса, 2,66-2,69 г/см3 оралигида булиши аникланди.

Умумий говаклиги. Тупрок таркибидаги механик зарралар, структура булакчалари оралиги, илдиз, тупрок жониворлари йуллари хисобига хосил булган бушликлар йигиндиси

тупрокнинг умумий говаклиги дейилади. Купчилик тупрокларда говакликнинг умумий хажми 40-50% атрофида булади. Говаклик тупрок катламларида сув ва хавонинг харакат килишига, физикавий, кимёвий хамда биологик жараёнларда катта ахамиятга эга.

Тупрокнинг хажм огирлигини ортишига карама-карши конуният асосида, говаклик камайиб боради. Тажриба майдони тупрокларида говаклик кесма буйлаб 48,9-49,6% оралигида булиб,

Тупрок катламида курук колдик микдори 0,325-0,337%, Cl- 0,031-0,044%, SO4- -0,117-0,126%, Са++ 0,022-0,031% ва Mg++ 0,015-0,019% оралигида булганлиги аникланди. Сувда эрувчан тузлар ичида сульфат ва кальций ионлари нисбатан купрок учрайди. Умуман олганда сугориладиган утлоки буз тупрокларнинг сувли сурим таркибидаги курук колдик ва ионларнинг (Cl-, SO4- -) микдори паст даражада булганлиги боис, ушбу тупрокларни шурланмаганлигидан далолат беради (1-жадвал).

1-жадвал

СуFорилладиган сутлоки буз тупрокларда сувда эрувчи тузлар микдори

^атлам, см Цурук колдик, % НСО3- Cl- SO4- - Са++ Mg++ Шурланиш даржаси

0-14 0,325 0,072 0,031 0,126 0,028 0,015 Кам шурланган

1,18 0,87 2,62 1,4 1,23

14-28 0,331 0,074 0,035 0,122 0,026 0,016 Кам шурланган

1,21 0,99 2,54 1,3 1,32

99-86 0,332 0,073 0,042 0,119 0,031 0,018 Кам шурланган

1,2 1,18 2,48 1,55 1,48

87-154 0,337 0,074 0,044 0,117 0,022 0,019 Кам шурланган

1,21 1,24 2,43 1,1 1,56

Изох,:суратида %, махражида мг-экв хисобида

Агрокимёвий хоссалари. Явлов сифатида урганилаётган майдон тупрокларининг гумус микдори 0,33 - 0,38%, умумий азот 0,038 - 0,041%, харакатчан фосфор 9,3 - 12,6 мл/кг, алмашинувчан калий 140 - 184 мл/кг булганлиги аникланди [3].

Тупрок пайдо булишида ва унинг ривожланишида усимликлар коплами мухим ахамият касб этади. Шунингдек, гузор туманидаги Шуртангаз кимё мажмуи массивида таркалган тупрок копламида бахорги мавсумда усадиган ут усимликлар микдорини аникланди. Натижада, GTL атрофида таркалган кумок тупроклар ва Шуртангаз кимё комплекси атрофида таркалган енгил кумок тупроклар шароитларида усадиган Йугонтумшук корабош (Carexpachystylis J. Gay) усимлиги тегишлича, 3049,7; 3707,2 минг дона/га, Афгон бойчечаги (Gagea afghanica A. Terracc) 1673,6; 1871,3 минг дона/га ва Нухотак (Vicia sp)1109; 1182 минг дона/га ташкил этиши аникланди.

Хулосалар

1. Тадкик этилган тупрок шароити чул минтакасини текисликларида таркалган тупроклар шароитида май ойида бошлаб хаво хароратининг кутарилиши, ёгингарчилик жуда кам, гаремсел шамолнинг бошланиб, мавсум давомида узок муддат булиши сабабли тупрокларнинг юзаси хаддан ташкари куриб кетиши билан характерланади.

2. Тупрокниг морфологик белгилари урганиш давомида, тупрок катламларида, усимлик илдизларичириган ва ярим чириган холатда булиши кузатилган булиб, йиллик уртача

харорат (+16,70С) юкорилиги, ёгин микдорининг (207,1 мм) камли боис, биологик жараёнлар секин боришидан далолат беради. ^олаверса, ут усимликларнинг асосий усув даври бахор ойларида кузатилиб, кунларнинг исиши хамда тупрокдаги намнинг бугланиши сабабли усимликлар усув даври якунланади.

3. Тупрокнинг механик таркибига кура, ут усимликлар микдори узгариши ифода этилган булиб, механик таркибида чанг заррачалар микдорига боглик равишда уларнинг микдори узгарар экан.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 10 июндаги П^-277-сон «Ерлар деградациясига карши курашишнинг самарали тизимини яратиш чора-тадбирлари» тугрисидаги карори. http//Lex.uz

2. Аринушкина. Е.В Руководство по химическому анализу почв. М. МГУ.1970. - 488 с.

3. Баиров.А.Ж., Ташкузиев.М.М., Рихсиевой.Х.Т., Курвантаев.Р., Каримбердиевой.А.А и Саттаров. Д.С. Руководство к проведению химических и агрофизических анализов почв при мониторинге земель. Государственный комитет по земельным ресурсам Республики Узбекистан. Государственный научно-исследовательский институт почвоведения и агрохимии. Т. 2004. - 260 с.

4. Методы агрохимических, агрофизических и микробиологических исследований в поливных хлопковых районах. - Т. Мехнат, 1963. - 228 с.

5. Расулов А.М. Почвы Каршинской степи, пути их освоения. - Ташкент, Фан.1976. -С. 246.

6. Турсунов Л.Т., Бобоноров Р., Вакилов А., Юсупов С. ^ашкадарё хавзаси худуди тупроклари. -Тошкент, Турон - икбол. 2008. - 248 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.