CC BY
0УДК: 728.1
ENERJiYa Q9NA8T ED9N LAYiH9L9NDiRMB XUSUSiYYOTLaRi
SaLiMOVA А.Т.
PhD, mem. uzra f.d., dos. AzMIU, §oba mudiri AziMETi
MEHTiYEVA N.Q.
elmi i§9i, AziMETi Baki, Azarbaycan
Xulasa. Enerji sdmdrdliliyi keyfiyyatli manzil ugun asas standartlardan birind gevrilib. Enerjiyd qanaat edan binalarin layihdldndirilmasind yana§ma arazinin tabii va iqlim §araitinin oyranilmasina asaslanir. Bu, atraf muhitdan tabii enerjinin istifadasini tamin edan va binanin enerji sarfiyyatini azaldan memarliq texnikalarini muayyan etmaya imkan verir. Enerji samarali layihalandirmanin maqsadi enerjinin an az istehlakini tamin etmak va yerla§ganin isitma xarclarini azaltmaqdir.
Agar sozlar: enerjiya qanaat edan binalar; memarliq, enerjiya qanaat, enerji samarali dizayn prinsiplari
FEATURES OF ENERGY-EFFiCiENT DESiGN
SALIMOVA A.T.
PhD, doc. AzUAC, AzSRICA
MEHTiYEVA N.Q.
scientist, AzSRICA
Baku Azerbaijan
Abstract. Energy efficiency emerges as a fundamental standard for high-quality housing. The approach to designing energy-efficient buildings is grounded in the study of the natural and climatic conditions of the area, enabling the identification of architectural techniques that harness the natural energy of the environment and reduce the building's energy consumption. The goal of energy-efficient design is to ensure the lowest consumption of energy and reduce the heating costs of the premises.
Keywords: energy-efficient buildings; architecture, energy conservation, principles of energy-efficient design
Giri§. Tukanan tabii sarvatlarin mahdud olmasi va onlarin dayarinin daim artmasi baximindan enerji xarclarinin azaldilmasi, enerjiya qanaat edan, enerjieffektiv bina va tikililarin i§lanib hazirlanmasi, layihalandirilmasi va tikintisi bu gun aktual problema 9evrilmi§dir. Bu gun tikinti sanayesinda enerji samaraliliyi ta§abbuslari bir 9ox olkalarda hokumat saviyyasinda dastaklanir.
Ya§ayi§ binalarinda an 90X resurs istismari qi§ vaxti- manzilin qizdirilmasi va yay aylarinda manzilin sarinla§dirilmasi u9un sarf olunur. Bunlarin qar§isinin alinmasi va istismar xarclarinin azaldilmasi u9un ilk onca binanin memarliq -planla§dirma halli prosesinda bir 90X amillari nazara almaq lazimdir: arazinin iqlim gostaricisini, relyefini, binalar arasi masafani, binanin hacmi formasini, tikinti materialini, xarici divar uzluyunin izolaedici konstruksiyasini, martaba sayini, martabalarin hundurluyunu, bloklarin sayini, bloka a9ilan manzillarin, liftlarin, pillakan qafasalarinin va zibil u9un bo§luqlarin sayini, bloka a9ilan umumi holl-dahlizlarin planda yerla§dirilmasini, eyvanlari, baca bo§luqlarinin sayini, binada pancaralarin sayi va konstruktiv hallini, §u§alanmanin 6l9usunu, manzillarda insolyasiya va aerasiya (ikitarafli, yaxud kunc kulaklanmasi) masalalarini va binanin qizdirilma sistemi ila tamin olunmasini.
Bütün bu sadalananlar ya§ayi§ binasinin ümumi istismar xarclarina manfi tasir göstarir. Aparilmi§ sosial sorgularin naticasinda bel a qanaata galmak olur ki, ya§ayi§ binalarinda asasan insolyasiya va aerasiya masalalarinin düzgün hall olunmamasi, hamçinin markazla§dirilmi§ istilik sisteminin olmamasi manzillarda elektrik enerjisi va qazin istismarinda qanaat edilmasina yol vermir.
Ya§ayi§ binalarinin memarliq-planla§dirma hallinda ham da manzillarda sakinlarin tabii i§iq va insolyasiya ila tamin edilmasina dair sanitar-gigiyenik normativ göstaricilarin pozulmasi hallari mü§ahida edilir. Tikintida insolyasiya standartlarinin dayiçdirilmasi, binalarin martaba sayinin artmasi, ya§ayi§ binalarinin six yerlaçdirilmasi onlarin kölgalanmasina, birbaça dü§an güna§ içigi saatlarinin azalmasina va elektrik enerjisi istehlakinin artmasina sabab olur.
90-ci illara qadar Azarbaycanda manzil tikintisi dövlatin sosial siyasati va iqtisadi imkanlariyla müayyan edilirdi. Hala XIX asrin 20-ci illarinda Bakida §aharsalmanin nazari cahatdan takmillaçdirilmasina çox diqqat yetirilirdi. Optimal insolyasiya standartlarinin yaradilmasi 1920-ci illarda ba§ verdi. Bu dövrda manzil tikintisinda sanitar-gigiyenik normalarin, o cümladan binalara birbaça güna§ içiginin daxil olmasi standartlarinin hazirlanmasina çox diqqat yetirilmi§dir. 1928-ci ilda "Bina va tikililarin layihalandirilmasi va tikintisi ûçûn müvaqqati norma va qaydalar"; "Standart ya§ayi§ binalarinin layihalari"; 1929-cu ilda isa "Ya§ayi§ binalarinin tikintisi ûçûn sanitariya qaydalari" ("BTN-in Müvaqqati Qaydalari" avazina. 1919) na§r olundu.
SSRÍ Xalq Komissarlari Sovetinin 26 dekabr 1929-cu il tarixli qarari ila manzil normativlarinin qabul edilmasi hadisasi alamatdar sayila bilar. Bununla da, bütün ittifaq respublikalarinda normalaçdirma üzra intensiv olaraq markazla§dirilmi§ içlarin tamali qoyuldu va 1930-cu ilda - "ín§aat Layihalandirmasinda Vahid Normalar" adli qaydalar toplusu na§r olundu.
Müasir §araitda ultrabanöv§ayi §üalarin infeksiyalara tasiri xüsusi diqqat çakir. Manzil tikintisi ila bagli ilk normativ sanadlarin qabulundan keçan illar arzinda insolyasiya standartlarina daim yenidan baxilib. insolasiyanin kamiyyat ôlçûsû - birbaça güna§ ingina maruz qalma müddati -son onilliklar arzinda durmadan azalir. 9gar 1963-cü il standartlarinda insolyasiyanin müddati sutkada 3 saat fasilasiz idisa, 1982-ci il standartlarinda 9 va ya daha çox martabali binalarda har zona üçün 30 daqiqa artirilmaq §artila bir dafa, qeyri-müntazam, fasilali olaraq icaza verilirdi. 2000-ci illara qadar insolyasiya normalari 2 saata endirilmiçdir. Tabii ki, insolyasiya müddatinin bela azalmasina bazar iqtisadiyyatinin talablari tasir edir ki, bu da ilk növbada, çaharin markazi rayonlarinda binalarin sixliginin artmasi ila özünü göstarir. 9gar avvallar markazi cografi enlikda yerlaçan ya§ayi§ binalarinda 3 saatliq fasilasiz insolyasiya talab olunurdusa, indi fasilasiz insolyasiya normasi 2-2,5 saata endirilib, fasila ila insolyasiya ^ün isa ^ saatliq norma saxlanilib. AB§ Daxili Tahlükasizlik Departamentinin Battelle Milli Biomüdafia institutunun tarkibina daxil olan Milli Biomüdafia Tahlili va Qarçi Tadbirlar Markazinin araçdirmasi güna§ radiasiyasinin koronavirus xastaliyina sabab olan SARS-CoV-2 virusuna qar§i öldürücü tasirini göstardi [8, s.3].
9sas mazmun. Hal-hazirda ümumi konsepsiyada enerji samaraliliyi enerji resurslarindan qanaatcil istifada kimi §arh olunur ki, bu da, binalarin eyni saviyyada enerji tachizatini tamin etmak ^ün daha az enerji istifadasina imkan verir [3, s.7-9]. Leadership in Energy & Environmental Design (LEED) - enerji samarali va ekoloji cahatdan tamiz binalar ^ün reytinq sistemi olan Amerika sistemi va Building Research Establishment (BRE), Environmental Assessment Method (BREEAM) -binalar ^ün dünyanin aparici ekoloji qiymatlandirma metodunu tatbiq edan Britaniya sistemi kimi aparici §irkatlarin enerji samaraliliyi meyarlarina asaslanan bina sertifikatlaçdirma sistemlarinin tatbiqi ictimaiyyatin malumatlandirilmasiyla yanaçi, investorlari bu standartlara cavab veran layihalar sifari§ etmak üçün istiqamatlandirir [1, s.8; 2].
Enerjiya qanaat edan binalarin layihalandirilmasina yanaçma arazinin tabii-iqlim §araitinin öyranilmasina asaslanir ki, bu da tabii ekoloji enerjidan istifadani tamin edan va binanin enerji sarfiyyatini azaldan memarliq üsullarini müayyan etmaya imkan verir. Regional iqlimin tahlili açagidaki amillari nazara alaraq seçilmiç layihalandirma metodlarinin ahamiyyatini qiymatlandirmaya imkan verir [7, s.46]: müayyan iqlim §araitina uygun layihalandirma prinsipinin effektiv çakilda hayata keçirildiyi dövr (isti va soyuq fasillarin müddati va intensivliyindan asili olaraq), havanin temperaturu, rütubat, külayin xüsusiyyatlari, güna§ radiasiyasinin intensivliyi.
Verilan iqlim malumatlarina asasan, bioiqlim prinsiplarina uygun layihalandirma konsepsiyalari müayyan edila bilar.
Tabii ehtiyatlardan samarali istifada memarliq, §aharsalma, texniki §artlarin uygunlugundan asilidir [5, s. 43; 6, s.90]. övvala, resurs qanaatinin §aharsalma amili - tabii-iqlim §araiti nazara alinmaqla §ahar mühitinin planla§dirma hallidir [6, s. 90]. Binalarin istilik itkisini etibarli §akilda qiymatlandirmak ü9ün tikintinin aerodinamik rejimini nazara almaq, yani binanin fasadlarinin yaxinliginda külayin süratinin va tazyiqinin paylanmasini bilmak lazimdir.
Memarliq amili - müayyan yigcamliq, uzunluq va digar handasi parametrlar nazara alinmqla binalarin memarliq formala§dirilmasidir.
Texniki amil - mühandis halli va resursa qanaat edan material, konstruksiyalarin istifadasidir. Mühandislarin qar§isinda duran asas vazifalardan biri daha az enerji sarf edarak otaqlarda lazimi mikroiqlimi tamin edan havalandirma sisteminin se9imidir.
Layiha 9akarkan memarlarin qar§isinda duran asas vazifa layihalandirma üsullarini se9makla yana§i, ham da, yerli §arait ü9ün daha alveri§li üsullarin kombinasiyasidir. Enerjiya qanaat edan bina i9aridan xarica istiliyin 9ixmasini minimuma endirmali, eyni zamanda güna§ enerjisinin, masalan, canuba baxan pancaralardan daxil olmasina imkan vermalidir [7, s.47]. Yayda, haddindan artiq isti hava §araitinda aks maqsad güdülür - masalan, kölgalik elementlarindan istifada etmakla va binalardan istiliyi 9ixarmaqla güna§dan qorunmani tamin etmak olar. Bu maqsadlara nail olmaq ü9ün enerji samarali layihalandirmanin a§agidaki asas prinsiplari istifada olunur, onlarin kömayila binada bütün istilik ötürma proseslari tanzimlanir.
• istiliyin 9öla ötürülmasini minimuma endirmak (qi§da, bazi hallarda yayda): bu prinsip istilik izolyasiyasi vasitasila hayata ke9irilir. Xarici havanin temperaturu binanin i9arisindaki komfort temperatur saviyyasindan (20 ila 26,7 ° C arasinda) sart §akilda farqlandikda bu üsul daha tasirli olur.
• qi§da güna§ enerjisi ila tamin edilma: qi§da güna§ istiliyini nasos va ventilyatorlardan istifada etmadan tabii enerji giri§i vasitasila qabul etmak, saxlamaq va ötürmak ü9ün nazarda tutulmu§ canuba baxan pancaralardan va digar passiv güna§ sistemi cihazlarindan istifada etmakla böyük miqdarda güna§ istiliyi alda etmak olar.
• hava sizmasinin azaldilmasi (qi§da): qi§ külaklari binanin istilik itkisini xarici divarlar vasitasila - istiliyin "sovrulmasi", elaca da eksfiltrasiya naticasinda itkilarin artmasi sababindan artirir. Külayin bu tasirini binanin düzgün formasini va yerini se9makla azaltmaq olar.
• infiltrasiyani minimuma endirmak (qi§da): infiltrasiya - 9atlar, strukturlarin birla§malari, qapi va pancaralar vasitasila hava axini, binada istilik itkisi manbalarini aradan qaldirmaq ü9ün an ahamiyyatli va 9atin hallardan biri hesab olunur.
• qeyri-sabit havalarda (qi§da) dövri istilik axinlarinin gecikdirilmasi: komfortun artirilmasi va binanin enerji xarclarinin azaldilmasi ü9ün divarlarin istilik saxlama qabiliyyatinin müsbat rolu hami§a nazara alinmir. Düzgün layihalandirilmi§ divarlar ax§ama qadar gündüz istiliyini "saxlaya" bilar.
• güna§ enerjisi qabulunun azaldilmasi (yayda). Yayda istilik rahatligini tamin etmak ü9ün binani güna§dan qorumaq va ya, birba§a güna§ ingina maruz qalan bina sathlarini minimuma endirmakla binanin haddindan artiq istila§masi ehtimali azaldilmalidir.
• tabii havalandirmanin tamin edilmasi (yayda): süni havalandirma olmadan otaqlarin soyudulmasi iki yolla hayata ke9irila bilar: ikitarafli külaklanma va külak olmadiqda isti havanin termosifon prinsipina asaslanan yuxariya dogru sovrulmasiyla.
• buxarlanma yolu ila sarinliyin tamin edilmasi (yayda): binalarinin tabii sarinla§dirilmasi prosesi binaya daxil olan havadaki namin buxarlanmasiyla va ya, binanin xarici divarlarinin sathindan buxarlanmasi sababindan alda edila bilar.
• radiasiyali soyutmanin tamin edilmasi (yayda). Bina istiliyi yax§i xaric eda bilar, xüsusan da, gecalar, agar onun xarici sathinin temperaturu atraf mühitin temperaturundan yüksak olarsa. Gün arzinda binanin sathinin temperaturu güna§ istiliyinin udulmasi va onu saxlamaq qabiliyyati ila müayyan edilir ki, bu da öz növbasinda sathin aksetma qabiliyyatindan asilidir.
Bu üsullar soyuq mövsümda bina va tikililarin qizdirilmasi va havalandirilmasi ü9ün istilik
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
istehlakini ahamiyyatli daracada azalda bilar, onlarin enerji samaraliliyini artirar, enerji resurslarindan istifadani azaldar.
Enerji samarali layihalandirmanin maqsadi enerjinin an az istehlakini tamin etmak va yerlaçganin isitma xarclarini azaltmaqdir. Buna, enerjiya qanaat edan tikintinin asas prinsiplarini tatbiq etmakla nail olmaq olar: binanin handasi formasinin nazara alinmasi va onun qütblara, üfüq xattina va asas rüzgara nazaran düzgün yerlaçdirilmasi, xarici divar konstruksiyasinin izolyasiyasi, pancara oyuqlarinin mövqeyinin seyilmasi va sahasi, filtrasiya axinlarinin tanzimlanmasi.
Hal-hazirda çoxmartabali ya§ayi§ komplekslarinin sayi getdikca artir. Binalar nainki yüksalir, ham da daha çox sixla§ir. Hazirda six tikintinin an ciddi çati§mazliqlarindan biri manzil sakinlarinin tabii i§iq va insolasiya ila tamin edilmasi ûçûn normativ göstaricilarin pozulmasidir.
Ya§ayi§ rayonlarinin layihalandirilmasi va tikimasi zamani insolyasiya rejiminin nazara alinmasi. Bakinin §aharsalma strukturlarinin modellaçdirilmasi zamani ya§ayi§ rayonlarinin insolyasiya problemini bir neça saviyyada hall etmak zaruridir: §ahar mühitinin insolyasiyasi (makrosaviyya), ya§ayi§ tikilisinin insolyasiyasi (mezosaviyya), manzilin insolyasiyasi (mikrosaviyya).
Hal-hazirda kütlavi hündürmartabali tikinti problemi xüsusi yer tutur. Bu, insolyasiya va aerasiya qanunlarinin norma va qaydalarina cavab verir. Fardi sahibkarliq va tikintinin bazar prinsipina keçmasila alaqadar binalar arasindaki masafanin tayin edilmasi zamani bina sixligini tanzimlayan insolyasiya va aerasiya normalari ciddi §akilda pozulub.
Bir çox ya§ayi§ binalarinin aerasiya va insolyasiyasi, elaca da, hayatlarda u§aq meydançalari, yaçilliq zonalari, parkinq va bazan da sakilar yoxdur. Belalikla da, sosial va ekoloji parametrlarin pislaçmasi hayatyani yaçilliqlarin sahasinin azalmasi, u§aq meydançalarinin, idman meydançalarinin, elaca da, ahalinin istirahati üçün nazarda tutulmu§ yerlarin sahasinin azalmasi ila mü§ahida olunur. Tabii ki, narahat hayat §araitila, sanitar-gigiyenik pozuntularla alaqadar müxtalif xastaliklarin artimi da mü§ahida olunur. Hamçinin burada ya§ayi§ binalarinin kölgalanmasi, otaqlara birbaça gün içiginin dü§mamasi, yaxud az dü§masi hali ba§ verir va bununla da, elektrik istehlakinin artmasi mü§ahida olunur.
Tabii ki, narahat hayat çaraitila, sanitar-gigiyenik pozuntularla alaqadar müxtalif xastaliklarin artimi da mü§ahida olunur. Hamçinin burada ya§ayi§ binalarinin kölgalanmasi, otaqlara birbaça gün içiginin dü§mamasi, yaxud az dü§masi hali ba§ verir va bununla da, elektrik istehlakinin artmasi mü§ahida olunur.
Adatan binalarda enerji samaraliliyina manfi tasir göstaran planlaçdirma ananalari:
• mövcud binalarin dar korpusu ahamiyyatli daracada istilik itkisi yaradir;
• mövcud binalarda ahamiyyatli daracada istilik itkisi düz müstavilar vasitasila ba§ verir;
• yigcam, ham da qiriq-quruq planlar istilik samaraliliyinin azalmasina kömak edir;
• insolyasiya standartlarina va ikitarafli külaklanma prinsipina am al edilmamasi.
Enerji samarali memarliq-kompozisiya prinsiplari açagidaki müddaalarla müayyanla§dirilmalidir:
• arazinin tabii-iqlim çaraiti, relyefi va mövcud tikililar nazara alinmaqla binanin yerinin seçilmasi;
• ya§ayi§ evlarinin va §ahar arazisinin insolyasiyasinin tamin edilmasi;
• §ahar arazilarinin aerasiya rejiminin tamin edilmasi; binalarin, tikililarin, yaçilliqlarin tasiri naticasinda aerasiya çaraitinin dayiçikliyinin nazara alinmasi;
• an optimal enerjiya qanaat formasinin seçilmasi; xarici divar sahasinin binanin hacmina nisbati na qadar kiçik olsa, bina iqlim tasirlarina bir o qadar az maruz qalar;
• hacmin çixintilarinin azaldilmasi hesabina xarici divarlarin sath sahasinin azaldilmasi (fasad sathlarinin künclarinin minimuma endirilmasi);
• xarici divarlarin ranginin düzgün seçilmasi vasitasila udulan va aks olunan güna§ istiliyinin miqdarinin dayiçdirilmasi;
• binanin §ü§alanmasinin parametrlarinin (pancara oyuqlarinin sahalarinin) müayyanla§dirilmasi, pancara oyuqlarinin yerlaçdirilmasi va kölgalik elementlarinin istifadasi;
• otaqlarin kifayat qadar i§iqlandirilmasi ûçûn normativ talablari nazara alaraq binanin eninin artirilmasi va ya, uzunlugunun artirilmasi. Binalarin bloklaçdirilmasi prinsipi da istiliya qanaat edir.
Mühandislik va texniki içlar.
Enerji itkilarinin minimuma endirilmasi ûçûn açagidaki tadbirlarin görülmasi vacibdir:
• binanin hacmini qorumaq §artila konstruksiyanin sahasini minimuma endiran memarliq hallarindan istifada etmakla binanin xarici divari vasitasila çixan istilik itkisinin azaldilmasi;
• xarici divarlari qeyri-§affaf üzlük konstruksiyalar vasitasila izolyasiya etmakla istilik itkisinin azaldilmasi;
• pancara konstruksiyasi vasitasila istilik itkisinin azaldilmasi;
• elektrik enerjisina qanaat etmaya imkan veran müxtalif texnologiyalarin istifadasila (harakat sensoru, enerjiya qanaat edan LED lampalar va s.);
Natica.
Enerji samarali binalarin layihalandirilmasi - binanin enerji va ekoloji samaraliliyinin tamin edilmasi prinsiplarina asaslanan tadbirlar kompleksidir. Baxilan problem çoxfaktorludur va açagidaki üsullarla hall edila bilar:
• binalarin memarliq - planlaçdirma va çaharsalma hallarinin takmillaçdirilmasi;
• qeyri-ananavi barpa olunan enerji manbalarindan istifada;
• bina va tikililar ^ün mikroiqlim sistemlarinin optimallaçdirilmasi.
Enerji samarali layihalandirma üsullari binanin qizdirilmasi üçün enerji istehlakini 30-40% azalda bilar. Belalikla, enerjiya qanaat edan bir binanin layihalandirilmasi zamani artiq layihalandirma marhalasinda insolyasiya standartlarina va enerjieffektiv texnologiyalarin nazarda tutulmasina riayat etmak lazimdir.
Eyni zamanda, iqlim xüsusiyyatlarini nazara alaraq, nainki ilin qi§ dövründa istilik izolyasiyasi va istiliyin verilmasi göstaricilarinin yax§ila§dirilmasina, ham da yayda - isti havada daxili makanin haddindan çox qizmamasi problemlarina da diqqat yetirmak lazimdir. Düzgün layihalandirilmiç kölgalanma elementlari haddindan artiq qizmar yay dövründa binanin soyudulmasi üçün enerji xarclarini azaldir, lakin qi§ mövsümünda binanin passiv güna§ §üalariyla qizmasina mane olmur.
ÎSTÎFADa EDÎLMÎÇ 9D9BÎYYAT:
1. Табунщиков, Ю.А. От энергоэффективных к жизнеудерживающим зданиям. // АВОК. 2003. №3. -с. 8.;
2. Иконописцева, О.Г. Эко-дизайн энергоэффективной архитектуры. Анализ основных направлений и тенденций высотного строительства. // Известия Самарского научного центра Российской академии наук. т. 20, №1, -Самара, 2018
3. Кахаров, З.В., Исломов, А.С. Мировые тенденции развития современной энергоэффективной архитектуры. German International Journal of Modern Science №27, 2022. -с.7-9
4. Саймондс, Дж. Ландшафт и архитектура /пер.с англ. М.: Стройиздат, 1965. 194 с.;
5. Радулова, Я.И. Критерии экологичности в формировании пространственных границ в архитектуре и градостроительстве //Градостроительство и архитектура. 2015. № 1(18). -с.42-46.
6. Радулова, Я.И. Социальная экология города: особенности формирования жилой среды; Градостроительство и архитектура, 2017. Т.7, № 2 -с.89-94
7. Salimova A.T.; Mehtiyeva, N.Q. Layihalandirma zamani insolyasiyanin normala§dirilmasi.//«Endless Light in Science». International Scientific-practical journal. vol. 7, no. 2, 2024, pp. 45-49. -Almaty, Kazakhstan.
8. Simulated Sunlight Rapidly Inactivates SARS-CoV-2 on Surfaces Shanna Ratnesar-Shumate // S. Ratnesar-Shumate, G. Williams, B. Green [et al.] // The Journal of Infectious Diseases. - 2020. - № 6. - p. 3-9
