ENERGIYA TIZIMLARIDA INTELLEKTUAL O‘LCHASH VOSITALARINI QO‘LLASH MASALALARI Текст научной статьи по специальности «Компьютерные и информационные науки»

ENERGIYA TIZIMLARIDA INTELLEKTUAL O'LCHASH VOSITALARINI

QO'LLASH MASALALARI 1Eshmuradov Dilshod Elmuradovich,2Jumamuratov Bexzod Akramjonovich,3Jo'ramurodov Farrux G'ulomovich

1Toshkent axborot texnologiyalari universiteti «Energiya ta'minlash tizimlari» kafedrasi mudiri,

texnika fanlari nomzodi, dotsent, 2Toshkent davlat texnika universiteti, "Metrologiya, texnik jihatdan tartibga solish, standartlashtirish va sertifikatlashtirish" kafedrasi tayanch doktoranti, 3Toshkent axborot texnologiyalari universiteti «Energiya ta'minlash tizimlari» kafedrasi

magistranti https://doi.org/10.5281/zenodo. 8357924 Anonatsiya. Elektr energiyasini manbadan iste'molchiga uzatishlik uchun energetik tizimlardan foydalaniladi. Bu tizim o'z ichiga bir qancha elektr stansiyalami qamrab olishi mumkin. Elektr energiyasi qabul qiluvchilar, iste'molchilar guruhlari elektr ta'minoti tizimlaridan energiya oladilar va hamkorlikda energetik tizimning ajralmas qismini tashkil etadi.

Bunda intellektual o'lchash vositalaridan foydalanish markaziy boshqaruv kompyuterlariga bo'lgan talablarni kamaytirishga imkon beradi, bu shubhasiz ijobiy ta'sir ko'rsatadi. Ushbu maqolada «Electronics Workbench» dasturi yordamida intellektual ol'chash vositalaridan foydalanish masalalari yoritilgan.

Kalit so'zlar: rektifikator, regulyator, Resistor-Capacitor filtri, (RC-filtri), RC fltrlari High-Pass, Low-Pass, Ripple «Electronics Workbench» dasturi, intellektual o'lchash vositalari.

Elektr ta'minoti - bu o'zgaruvchan tokning (AC) kuchlanishini to'g'ridan-to'g'ri oqim (doimiy) voltajiga aylantiradigan elektron zanjir. U asosan quyidagi elementlardan iborat: transformator, rektifikator, filtr va regulyator zanjirlari. Elektr ta'minoti bloklari (PSU) kompyuterlarda, havaskor radio uzatgichlarda va qabul qiluvchilarda va doimiy voltajni kirish sifatida ishlatadigan barcha boshqa elektron uskunalarda qo'llaniladi. Uzluksiz quvvat manbai vaqti-vaqti bilan o'zgaruvchan ma'lumotlarni saqlaydigan kompyuterlar uchun zarurdir. Kompyuteringizni to'satdan o'chib qolishdan himoya qilishdan tashqari, bu elektr energiyasining uzilishi va past kuchlanish sababli ma'lumotlarning buzilishini oldini oladi. Quvvat manbai filtri dalgalanma komponentining chiqishda ko'rinishini oldini olish uchun ishlatiladi. U pulsatsiyalanuvchi shaharni rektifikator davrlaridan mos keladigan silliq doimiy shahar darajasiga aylantirish uchun mo'ljallangan. Elektr ta'minoti filtrlarining ikkita asosiy turi - bu sig'im filtri (C-filtri) va Resistor-Capacitor filtri (RC-filtri). C-filtri mavjud bo'lgan eng sodda va tejamkor filtrdir. Boshqa tomondan, RC-filtri kondansator filtridagi to'lqinlanish kuchlanishini kamaytirish uchun ishlatiladi. Uning asosiy vazifasi signalning o'zgaruvchan tok komponentini susaytirganda doimiy qismning ko'p qismini o'tkazishdir. RC filtri rezistorlar va kondansatkichlardan iborat. RC fltrlari ma'lum chastotalarni blokirovka qilish va boshqalaridan o'tish orqali signalni filtrlash uchun ishlatiladi. Umumiy RC filtrlari High-Pass fltrlari va Low-Pass fltrlari. Ripple -rektifikatsiyadan keyin signalning istalmagan o'zgaruvchan o'zgaruvchan komponenti. Bu istalmagan, chunki u yukni yo'q qilishi yoki buzishi mumkin. Bu filtrlarni elektr ta'minotiga o'rnatilishining asosiy sababi - yuqori to'lqinlarning oldini olish. Filtrning vazifasi signalni yumshatish va o'zgaruvchan tok komponentini yoki o'zgarishini bostirishdir. Dalgalanma koefftsienti - to'lqinlanish kuchlanishining o'rtacha kvadratining chiqish voltajidagi doimiy

komponentning qiymatiga nisbati. U ba'zida foizda yoki eng yuqori ko'rsatkichga qadar qiymatda ifodalanadi. Dalgalanma koefftsienti sxemada ishlatiladigan filtrning samaradorligini aniqlaydi. Ketma-ket element regulyatsiya qilingan chiqish sifatida chiqishga ketadigan tartibga solinmagan kirish voltajining miqdorini boshqaradi. Regulyatsiya qilingan chiqish zo'riqishida taqqoslash davri bilan qayta aloqani ta'minlaydigan elektron tomonidan namuna olinadi va mos yozuvlar kuchlanishi bilan taqqoslanadi.

Bugungi kunda barcha sohalarda bo'lgani kabi, energiya tizimlarida ham intellektual o'lchash vositalari keng qo'llanilmoqda. Ular asosan energiya iste'moli va uzatilishi, shuningdek, uskunalar va tarmoqlarning holati to'g'risida aniq va ishonchli ma'lumotlarni taqdim etadi. Energiya tizimlarida quyidagi masalalarni hal etishda intellektual o'lchash vositalaridan foydalaniladi:

1. Energiya iste'moli monitoringi: intellektual o'lchash vositalarilar turli darajalarda -alohida iste'molchilardan tortib butun shaharlar yoki hududlargacha bo'lgan elektr energiya si iste'moli haqida ma'lumot to'plash imkonini beradi. Bu energiya harajatlarini optimallashtirish, energiya yoqotishlarini aniqlash va bartaraf etish, shuningdek kelajakda energiyaga bo'lgan ehtiyojlarini bashorat qilishga yordam beradi.

2. Yuklamalrni boshqarish: intellektual o'lchash vositalarilar tarmoqdagi yuklamalarni kuzatish va uni real vaqtda tartibga solish imkonini beradi. Bu, ayniqsa, ishlab chiqarishning o'zgaruvchan tabiatiga ega bo'lgan quyosh va shamol kabi qayta tiklanadigan energiya manbalari ko'payib borayotgani uchun foydalidir.

3. Energiya ta'minotidagi uzilishlarni aniqlash va oldini olish: intellektual o'lchash vositalarilar energiya tizimlarida yuzaga kelishi mumkin bo'lgan muammolarni, masalan, ortiqcha yuklanish yoki qisqa tutashuvlarni erta aniqlash imkonini beradi. Bu esa baxtsiz hodisalarning oldini olish va tizimning ishlamay qolish vaqtini minimallashtirish uchun choralar ko'rish imkonini beradi.

4. Energiya ta'minoti tizimlari tarmog'ining samaradorligini oshirish: intellektual o'lchash vositalarilari energiya tizimlaridagi to'siqlarni aniqlashga yordam beradi va energiyani uzatish va taqsimlash samaradorligini oshirish uchun yechimlarni taqdim etadi. Misol uchun, ular optimal hisoblagichlarni joylashtirish nuqtalarini aniqlashlari yoki tarmoqni yangilash joylarini taklif qilishlari mumkin.

5. Boshqa tizimlar bilan integratsiya: intellektual o'lchash vositalarilar uyni boshqarish tizimlari yoki aqlli shaharlar kabi boshqa aqlli tizimlar bilan birlashtirilishi mumkin. Bu energiyadan foydalanishni nazorat qilish va optimallashtirish imkoniyatlarini yaratadi.

Quyida «Electronics Workbench» dasturi yordamida ayrim intellektual vositalarini tahlil qilamiz. Ushbu dasturning «Controls» kutubxonasida juda foydali bo'lgan funksional bloklar keltirilgan.

Amplituda diodli sodda detektorning ishlash printsipi diodning volt-amper tavsiflarining chiziqliligiga asoslanganligi bizga mikroelektronika kursidan ma'lum. (1 -rasm).

R1 C1

1-rasm. Diodli amplitudali detektor

Detektor diodining voltamper tavsifini ma'lum bog'liqlik bilan approksimasiya qilish mumkin:

Ig = I, (eUg/(T +l) = I,eUgl(T +1, (1)

bunda (pT - temperatura potensiali, 70 - diodning dastlabki toki. Funksiya (1) ni ид = 0 nuqta atrofida Teylor qatoriga yoyamiz va dastlabki uchta hadlari bilan cheklanamiz. Natijada:

i— A

(t 2(

Ig = Io2 + -0- Ug + ^ Ul = Ig, + ^ Ug + ^ U¡ (2)

ga ega bo'lamiz.

Agar dioddagi kuchlanish amplituda-modulyasiya tebranishlarga ega bo'lsa (bir tonalli modulyasiyani ko'rib chiqamiz), u holda:

u{t) = U0 (l + M cos Qt)cosat = f {t)cosat (3)

Diodning dastlabki tokini e'tiborga olmasak,

i(t ) » kf (t )cos at +1 kf (t )2 cos lot +1 k2f (t )2 (4)

Signalning yuqori chastotali tashkil etuvchilari œ va 2œ chastotalar bilan filtrlanadi va detektorning chiqishidagi kuchlanish quyidagicha ifodalanadi:

U

>R,

k 2U 0

2

2

M2

M

2

1 + 2M cos Qt +--cos 2Qt + -

22

(5)

bunda R - detektordagi yuklanishning qarshiligi.

(5) ifodadan aniq natijaga erishilmasligini ta'kidlaymiz. Garmonika koeffisienti (birinchi va ikkinchi garmonikalar nisbati):

K г = M14

2-rasm.

Amplitudali

detektor.

3-rasm. Detektorning kirish va chiqishidagi signallarning ossillogrammalari.

Chastota detektorining ishi rezonans konturining chastota tavsifidan foydalanishga asoslangan (4-rasm).

Buni tushuntirish uchun rezonans konturining chastota tavsifi (5-rasm)ga murojaat qilamiz. Agar aniq chastota tashuvchi signalni ajratish lozim bo'lsa, u holda ishchi nuqta œo. chastotada tanlanadi. Bunda signalning amplituda bo'yicha parazit modulyasiyaga egaligi tufayli ham konturning amplituda-chastota tavsifi ideal emas. Agar ishchi nuqtani tavsifning maksimumida tanlamasdan, œp (yon qismida) nuqtada tanlansa, signal chastotasining o'zgarishi signalning amplitudasi o'zgarishiga olib keladi, ya'ni signal amplituda bo'ylab ham modullanadi.

4-rasm. Chastota detektorining

ishini

tushuntirishga

oid.

5-rasm.

Chastota

detektori.

6-rasm. Detektorning kirish va chiqishidagi signallarning ossillogrammalari.

Xulosa qilib aytganda, energiya tizimlarida intellektual o'lchash vositalari -hisoblagichlardan foydalanish tizimlarning samaradorligi, ishonchliligi va xavfsizligini oshirishga, shuningdek, atrof-muhitga salbiy ta'sirni kamaytirishga yordam beradi. Ular zamonaviy energiya tizimlarining ajralmas qismiga aylanib, energiyadan barqaror va oqilona foydalanishga o'tishni qo'llab-quvvatlamoqda.

Texnologik isroflarda elektr jihozlari va o'lchash vositalarining ish rejimlarida nominal yoki normallashtirilganlardan og'ishlar tufayli qo'shimcha komponentlar shartli ravishda aniqlanishi mumkin. Bu isroflarga olib keladigan faktorlardan biri bu elektr energiyasining

sifatidir. Nosinusoidal va nosimmetrik rejimlarda qo'shimcha texnologik isroflarni o'lchashning

mohiyati va tamoyillarini tushunish uchun tizimdagi quvvat balansini hisobga olish kerak.

REFERENCES

1. Imomnazarov A.T. Sanoat korxonalarining elektr jihozlari. - Toshkent: SHARQ, 2005. 144 c.

2. ImomnazarovA.T. Sanoat korxonalari va fuqarolik binolarining elektr jihozlari. - Toshkent: "ILMZIYO", 2006. 270 b.

3. Жалилов М.Х. Электротехнологик курилмалар. 2 - кисм. - Тошкент: ТошДТУ, 1993. 108 б.

4. Камаев В. А., Щербаков М. В., Бребельс А. Интеллектуальные системы автоматизации управления энергосбережением // Открытое образование. 2011. №2-2.

5. Эшмурадов Д.Э., Тураева Н.М. Вопросы повышения метрологической надежности средств измерений. Материалы конференции. Международная конференция «Состояние и тенденции развития стандартизации и технического регулирования в мире», 13-14 Октябрь, 2022. Ташкент, Узбекистан.

6. Эшмурадов Д. Э., Айтбаев Т. А. Разработка технологии изготовления полупроводниковых датчиков температуры //Texnika yulduzlari ilmiy jurnali. - №. 1-2. -С.86-90.

7. Kudratov G., Eshmuradov D., Yadgarova M. GENERAL ISSUES OF PROTECTION OF THE BACKLINE COMPUTER NETWORKS //Science and Innovation. - 2022. - Т. 1. - №. 8. - С. 684-688.

8. Tojiboevich R. A. et al. PROBABILITY CHARACTERISTICS OF THE RELIABILITY OF THE TRANSITIONAL STATES OF A SEMICONDUCTOR TEMPERATURE CONVERTER AT A JOINT WORK BY INTEGRAL MICROCHARTS.