CC BY
0ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. ЭКОНОМИКА
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ЭКОНОМИКА JOURNAL OF OSH STATE UNIVERSITY.ECONOMICS
e-ISSN: 1694-8734
№1(4)/2024, 133-142
УДК: 657.222
DOI: 10.52754/16948734 2024 1(4) 19
ЭНЕРГЕТИКАЛЫК КОМПАНИЯЛАРДЫН БАШКАРУУ ЭСЕБИН УЮШТУРУУНУН
кeйгeйлeРY
ПРОБЛЕМЫ ОРГАНИЗАЦИИ УПРАВЛЕНЧЕСКОГО УЧЕТА ЭНЕРГЕТИЧЕСКИХ
КОМПАНИЙ
PROBLEMS OF ORGANIZING MANAGEMENT ACCOUNTING OF ENERGY COMPANIES
Исраилов Тимур Мурзабекович
Исраилов Тимур Мурзабекович Исраилов Тимур Мурзабекович
Э.и.к., доцент, Ош Мамлекеттик университети
К.э.н., доцент Ошский государственный университет Candidate of Economic Sciences, Associate Professor, Osh State University
israilov@oshsu. kg
Жанибек уулу Тагайбек
Жанибек уулу Тагайбек Жанибек уулу Тагайбек
Магистрант, Ош Мамлекеттик университети
Магистрант, Ошский государственный университет Master's student, Osh State University
Ильясова Элиза Кумарбековна
Ильясова Элиза Кумарбековна Ильясова Элиза Кумарбековна
Магистрант, Ош Мамлекеттик университети
Магистрант, Ошский государственный университет Master's student, Osh State University
ЭНЕРГЕТИКАЛЫК КОМПАНИЯЛАРДЫН БАШКАРУУ ЭСЕБИН УЮШТУРУУНУН
кeйгeйлeРY
Аннотация
Бул статьяда энергетикалык компаниялардын башкаруу эсебин уюштуруунун негизги взгвчвлYктврY карлаган. Башкаруу эсептин негизги тYШYHYГY, максаты, милдеттери, функциялары, автордук тYШYHYк кецири изилденген. Мындан сырткары, электроэнергияны вндYPYYДвгY чыгымдарды эсепке алуунун методдору, аларды колдонуу чвйрвCY, квйгвйлврY жана аларды чечYY жолдору каралган. Калькуляция методдорунун колдонулушунун артыкчылыктары жана кемчилдиктери изилденген жана практикалык кврсвтмвлвр менен рекомендациялар иштелип чыгып, сунушталган.
Ачкыч сездер: бухгалтердик эсеп, башкаруу эсеби, энергетикалык компаниялар, вндYPYY, калькуляция, чыгымдар, вздYк нарк, чарбалык жыйынтык, пайда, бюджет ж.б.
ПРОБЛЕМЫ ОРГАНИЗАЦИИ УПРАВЛЕНЧЕСКОГО УЧЕТА ЭНЕРГЕТИЧЕСКИХ КОМПАНИЙ
Аннотация
В данной статье описаны основные особенности организации управленческого учета энергетических компаний. Подробно изучены основное понятие, цель, задачи, функции, авторская концепция управленческого учета. Кроме того, представлены методы учета затрат при производстве электроэнергии, сфера их применения, проблемы и пути их решения. Изучены преимущества и недостатки использования методов расчета, разработаны и представлены практические выводы и рекомендации.
Ключевые слова: бухгалтерский учет, управленческий учет, энергетические предприятия, производство, калькуляция, затраты, себестоимость, экономический результат, прибыль, бюджет и др.
PROBLEMS OF ORGANIZING MANAGEMENT ACCOUNTING OF ENERGY COMPANIES
Abstract
In this article describes the main features of the organization of management accounts of energy companies. The main concept, purpose, tasks, functions, authorship concept of management accounting are studied in detail. In addition, the methods of cost accounting in electricity production, the scope of their application, problems and ways to solve them are provided. Advantages and disadvantages of the use of calculation methods are studied and practical guidelines and recommendations are developed and presented.
Keywords: accounting, management accounting, energy companies, production, costing, costs, cost, economic results, profit, budget, etc.
"Ошэлектро" ААКу 2001-жылдын 12-июнунда "Кыргызэнерго" ААКны кайра уюштуруунун натыйжасында тYЗYлгeн. 2001-жылдын ичинде "Кыргызэнерго" ААКсын бeлYп чыгаруу ЭкмeттYн 1998-жылдын 5-июлундагы № 333 токтому менен бекитилген "Кыргызэнерго" акционердик коомун кайра уюштуруу жана менчиктештирYY узак меенетщуу мамлекеттик программасына ылайык ишке ашырылган. Натыйжада кайра уюштуруунун натыйжасында "Кыргызэнерго" ААКсы жети жацы компанияга бeлYнгeн, аларга бардык активдери жана милдеттенмелери, ошондой эле "Кыргызэнерго" ААКсынын операциялык ишмердYYЛYГY eткeн. "Кыргызэнерго" ААКсынын акционерлери жацы ишканаларда менчиктин эквиваленттYY YЛYШYн алышты. Андан ары 2007-жылдын 27-августунда Кыргыз Республикасынын Юстиция министрлигинде 77032-3310-ОАО каттоо номери менен кайра каттоо жYргYЗYлгeн. "Ошэлектро" ААК - Кыргыз Республикасынын электр энергиясын керектeeчYлeргe бeлYштYPYY жана сатуу боюнча энергетикалык компания. 2020-жылдын 31-декабрына жана 2019-жылга карата Компаниянын кызматкерлеринин жалпы саны 2098 жана 2059 кызматкер болгон. Юридикалык аталышы: "Ошэлектро" ачык акционердик коому жана Ош шаарында, Раззакова кeчeсYндe 19а дарегинде жайгашкан.
"Ошэлектро" ААКу Ош жана Баткен облустарындагы 13 аймактык электр тармактарын жана Ош шаарынын электр тармактарын камтыйт. "Ошэлектро" ачык акционердик коомунун 2020-жылдын 31-декабрына жана 2019-жылга карата уставдык капиталы 169816 миц сомду тYзeт. 2020-жылдын 31-декабрына жана 2019-жылга карата "Улуттук энергетикалык холдинг компаниясы" ААК жана Кыргыз Республикасынын Социалдык фонду 93,65% уставдык капиталга ээ болгон негизги акционерлер болуп саналат.
1-таблица. 2020-жылдын 31-декабрына жана 2019-жылга карата Акционерлердин уставдык капиталдагы YЛYШY.
Саны женекей акциялар Теленду капитал Жалпысынан капитал %
«Улуттук энергетикалык холдинг компаниясы» ААК компания" 776,873 136,677 80.49%
Кыргыз Республикасынын Социалдык фонду 127,040 22,350 13.16%
Жеке жана юридикалык жактар 61,324 10,789 6.35%
965,237 169,816 100,00%
Компаниянын акыркы контролдоочу тарабы болуп Кыргыз Республикасынын 0кмeтY саналат, т.а Кыргыз Республикасынын 0кмeтYнe караштуу Мамлекеттик мYЛктY башкаруу фонду тарабынан кeрсeтYЛгeн.
Кыргызстандын эсептик практикасындагы башкаруучулук эсеп Батыш eлкeлeрYнeн eткeн кылымдын 30-жылдарында АКШнын автозаводдорунда жаралган жацылык болуп саналат.
Башкаруу бухгалтердик эсебинин методологиясы eндYPYштYк жана башкаруу чыгымдарын калыпташтыруу жана контролдоонун ыкчам системасындагы курал катары eзYн керсетту. Тилекке каршы, тармактын баардык ишканаларында иш жYЗYндe мындай эсепке алуу системасын жYргYЗYY жайылтылган жок. Изилдее керсеткендей, мындай абалдын олуттуу себептеринин бири катары ата мекендик ишканаларда башкаруу эсеби теория-методологиялык, ошондой эле уюштуруу-практикалык усулдарынын иштелип чыкпагандыгы да болуп саналат.
Ишканалардагы башкаруу эсеби К. Друринин ою боюнча: "Башкаруу эсеп- бул ишкананын ички колдонуучуларга негизделген башкаруучулук чечим кабыл алуу YчYн тиешелYY маалыматты даярдап жеткирип берYY" эсептелсе [1;4б.], ал эми Н.П. Кондраковдун ою боюнча: "Башкаруу эсеби - бул ишкананы жана анын тYЗYмдeрYн эффективдYY пландоо, эсеп жYргYЗYY, контролдоо жана башкаруу YЧYн чарбалык ишмердYYЛYк боюнча маалыматты топтоо, каттоо, жалпылоо жана камсыздоо системасы" [2;341б.].
М. Исраиловдун ою боюнча: "Башкаруу эсеп - бул ишкананын сырткы чейреде эффективдYY иштеши YчYн башкаруу персоналынын негизделген стратегиялык, оперативдик, техникалык чечимдерди кабыл алуудагы маалыматты даярдоо жана жеткирип берYY" [3; 37б.] деп кeргeзYЛгeн. Ал эми Ч.Т. Хорнгрен, Д.Ж. Фостердин ою боюнча: "Башкаруу эсеп -бул кандайдыр бир обьектти башкаруу YЧYн маалыматты идентификациялоо, ченее, топтоо, системалаштыруу, талдоо, бeлYштYPYY, интерпретациялоо жана жеткирип берYYДeгY ички эсеп" [4; 8б.].
Н.Г. Данилочкина ж.б. авторлор eзYHYн "Контроллинг - ишкананы башкаруу куралы" деген китебинде: "Башкаруу эсеби - бул контроллинг, себеби ишкананын эффективдYY жана рентабелдYY иштеши YЧYн толук контроллинг зарыл, а бул башкаруу эсеби менен уюштурулат" -деген [5;4б.].
М. Исраилов жана К.Х Борфиев "Тажикстан Республикасындагы айыл чарба eндYPYШYHYн атаандаштыкка жeндeмдYYЛYГYн башкаруу жана аны эсептик - аналитикалык камсыздоо" - аттуу эмгегинде, "Башкаруу эсеби - бул ишканадагы бюджетти тYЗYY, пландаштыруу, контролдоо жана башкаруу максатында, бYTYндeй ишкана же тYЗYмдYк бeлYм же жоопкерчилик борборлор боюнча маалыматты чогултуунун, каттоонун, жалпылоонун жана иреттеп берYYHYн тутуму" - деп эсептейт [6; 68б.].
Жогоруда айтылгандай, башкаруу бухгалтердик эсептин аныктамасы К.Друри жана Н.П.Кондраков тарабынан бул эсептин подсистемасы биринчи кезекте башкаруу чечимдерин кабыл алуу YЧYн маалымат берYYЧY деп айтылат. Бирок башкаруу бухгалтердик эсептин топтолгон отчеттук маалыматтарынын негизинде жYргYЗYЛYШY да мYмкYн, башкача айтканда, эсептик мeeнeтY аяктагандан кийин, бирок бул ыкчам башкаруу чечим кабыл алуу мYмкYнчYЛYГYн жокко чыгарат.
Ошондуктан башкаруу чечимдеринин бардык 3 децгээлин (стратегиялык, ыкчам, техникалык) камтыган профессор М.Исраиловдун башкаруу эсебинин аныктамасын негиздYY деп эсептейбиз. Бул эсепке алууну уюштуруу жана нормативдик эсеп элементтерин колдонуу менен eндYPYштYк чыгымдарды башкаруу боюнча езгече маанилYY айырмачылыктарды ез убагында аныктоого мYмкYндYк берет.
Биз ошондой эле профессор Н.П.Кондраковдун пикири: "Башкаруу эсеби - бул ишкананы жана анын тYЗYмдeрYн эффективдYY пландоо, эсеп жYргYЗYY, контролдоо жана башкаруу YЧYн чарбалык ишмердYYЛYк..." менен да макул эмеспиз. БелгилYY болгондой, башкаруу эсеп, ал биринчи кезекте расмий стандартташтыруу менен женге салынбаган ички
эсепке алуу болуп саналат, анткени, экономикалык иш боюнча ал жалпы маалыматты камтыбайт.
Берилген аныктамаларынын негизинде тeмeндeгYдeй тыянак чыгарсак болот: "Башкаруу эсеби - бул ишкананы эффективдYY башкаруу YЧYн тиешелYY жактарга керектYY маалыматты топтоп, ченеп, каттап, талдап, даярдап берYY менен камсыздоо системасы болуп саналат".
Мындан сырткары, башкаруу эсеп негизделген башкаруучулук чечим кабыл алууда ички колдонуучуларга маалымат даярдап берYYЧY булак болуп эсептелет. Андыктан башкаруу эсебинин тыянактары жана сунуштары жетекчилерге эц зарыл болуп саналат.
Башкаруу эсебинин эц негизги аспекттеринин бири бул ишкананын финансылык-экономикалык абалын чыцдоого жана финансылык туруктуулукту камсыз кылууга багытталган. Ишкананын ички оперативдик башкаруу YЧYн тиешелYY маалыматты камсыздоо YЧYн, чарбалык ишмердYYЛYктYн экономикалык абалын чыцдоо YЧYн, башкаруу процессин эффективдYY уюштурууга багытталган. Башкаруу эсептин дагы бир негизги аспекттеринин бири болуп ишкананын структуралык тYЗYмдeрYHYн ез ара эффективдYY иштешине жана ез ара атаандаштыкка жeндeмдYYЛYккe Yндeйт. Башкаруу эсеп негизинен максатка жетYY YЧYн керектYY болгон негизделген маалыматты даярдайт жана камсыз кылат
[9].
Демек жыйынтыктап жатып, башкаруу эсебинин мазмунун жана компоненттерин конкреттештирYYгe болот: чыгымдардын объекттерин так аныктайт, аларды азайтуу жолдорун талдайт; eндYPYштYн чыгымдарынын статьяларынын YЛYШYн аныктайт жана продукциянын eздYк наркын пландаштырат; чыгымдарды бюджеттee механизмдерин иштеп чыгат жана алардын сакталышын контролдойт, айырмачылыктардын себептерин изилдейт; продукциянын баасын негиздейт; ишкананын пландалган кирешесинин эсебин камсыз кылат.
Башкаруу эсептин негизги максаты - жетекчилик органдарга чечим чыгаруу YЧYн тиешелYY маалыматты камсыз кылуу жана ишкананын финансылык - экономикалык абалын эффективдYYЛYГYн жогорулатуу болуп саналат. Максатка ылайык башкаруу эсептин негизги милдеттери тeмeнкYлeр эсептелет:
- ишкананын материалдык, финансылык жана эмгек ресурстары боюнча маалымат менен тиешелYY менеджерлерди жана жактарды камсыздоо;
- ишкананын чыгымдарынын жана кирешелеринин эсебин жалпы ишкана боюнча, структуралык тYЗYм боюнча жана жоопкерчилик борбору боюнча топтоо жана контролдоо;
- чыгарылган продукциянын (жумуштун жана тейлeeнYн)eздYк наркын структаралык тYЗYм боюнча жана жоопкерчилик борборлору боюнча аныктоо;
- ишкананын жалпы чарбалык жыйынтыгын, структуралык тYЗYмдeр боюнча жана жоопкерчилик борбору боюнча финансылык жыйынтыгын чыгаруу;
- модернизациялоо YЧYн, жацы технологияларды жана техникаларды ишке киргизYYДe чечим кабыл алуу YЧYн негизделген маалыматты даярдоо жана камсыздоо;
- эффективдYY иштee YЧYн жалпы ишкана же структуралык тYЗYм же жоопкерчилик борбор YЧYн сметаны же бизнес - планды тYЗYY, анын аткарылышын кeзeмeлдee жана аткарылбай калса, себептерин изилдee;
- чечим кабыл алуу YЧYн башкаруу персоналына жана башка керектeeчYлeргe зарыл болгон башкаруучулук отчетту даярдап камсыз кылып берYY;
- ишкананын кыска жана узак MeeHeTTerY стратегиялык eHYrYY багыттарын прогноздоо жана прогнозун баалоо же пландоо максатындагы eткeн маалыматтардын анализдeeнYн негизинде келечек пландарды t^yy;
- перспективдYY планды тYЗYYДe керектYY маалыматтар менен камсыздоо ж.б. [8;
14б.].
Башкаруу эсебинин негизги функциялары болуп Т.М. Исраилов жана А.А. Курманбекованын китебинде тeмeндeгYлeр эсептелет:
- пландаштырууда башкаруу эсеби ишкананын жетекчилигине келечекти божомолдоолордун негизги стратегиялык багытын тYЗYYгe жардам берет, т.а. eндYPYштYн кeлeмYн аныктайт, алардын эмгектик, материалдык жана eндYPYштYк кыйыр чыгымдарынын, продукциянын eздYк наркынын, сатуунун божомолдуу кeлeмYн, ишкананын божомолдуу чарбалык-финасылык жыйынтыгын, прогноздуу балансты ж.б. тYЗYYгe аябай чоъ жардам берет;
- бюджеттештирYYДe же бюджет (смета) тYЗYYДe башкаруу эсеби кыска мeeнeттeгY eндYPYYДeгY жана сатуудагы эъгеизги ролдордун бирин ойнойт жана келечекке тYЗYлe турган сметага ишкананын финансылык аналитикалык маалыматты даярдап берет. Мындан сырткары, башкаруу эсеп бюджетти TYЗYY процедурасын (негизги структуралык тYЗYмдeр боюнча же убакыттык аралыкта ж.б. eлчeмдeр боюнча) аныктайт. Алдын ала тYЗYлгeн пландарды макулдашуулар менен бюджетке алып келYY жана аны жетекчилик тарабынан бекитYYгe жеткирYYДe башкаруу эсептин ролу eзгeчe. Негизинен, жетекчиликке башкаруу чечимин кабыл алуу YЧYн кирешелер, чыгымдар, пайда жана зыяндар боюнча божомолдоолордун баардык варианты сунушталат;
- планды аткарууну уюштурууда башкаруу эсептин ролу ишканада атайын денгээлдик структуралык тYЗYмдeр тYЗYЛYп, ошол тYЗYмдeргe планды же сметаны кабыл алуу YЧYн жана аткарууда менеджерлер дайындалып жоопкерчилик жYктeлeт. Мындай кадамдар менен жогорку денгээлдеги мнеджментти тиешелуу жоопкерчиликтYY, eздeрY тYШYнгeн жана аткаруу резервдерин жогорулаткан структуралык тYЗYмдeрдYн eздeрYнe берилет. Бул иш-чаралар кирешелYYЛYктYн жана бизнестин пайдалуулугун жогорулатат [7; 11б.].
Кыргыз Республикасы эгемендYYЛYк алган убактан бери мамлекетибизде базар экономикасынын мыйзамдары иштей баштады жана бул убакыт ичинде бир топ eзгeрYYлeр болуп eттY. Анын алкагында бухгалтердик эсеп жана экономикалык анализ тармагында да фундаменталдуу eзгeрYYлeр болуп, финансылык маалыматты колдонуучу тараптардын саны eCTY. Эгерде eткeeл мезгилге чейин бухгалтердик эсеп жана анализ маселелерин адистер гана талкуулашса, азыркы учурда бул маселелер баардык жалпы элдин катмарына, анын ичинде жeнeкeй потенциалдуу салык тeлeeчYдeн баштап дасыккан саясатчыга же ишкерге дейре кызыктуу болуп калды. Учурдагы абалга чейин чейрек кылым ичинде аталган тармактагы реформалар ар TYPДYY децгээлде жYPYп TYPДYY оц жана терс жыйынтыктар менен коштолуп жYPYп келди.
Республикабыз eз алдынча кeз карандысыз мамлекет болгондон баштап бухгалтердик эсеп системасын реформалоо процесси башталган жана дYЙнeдe болуп жаткан eзгeрYYлeргe шайкеш келтирYY процессин ишке алуу менен, ошондой эле ишканаларды башкаруу системасын eнYктYPYY жана аны заманбап жацы шарттарга ылайык келтирYY максатында Кыргыз ЭкмeтYHYн бир нече токтомдору кабыл алынып, бекитилген.
Азыркы мезгилде Кыргыз Республикасында бухгалтердик эсепти, анын ичинде башкаруу эсебин уюштуруу учурдун талабына жана базар экономикасынын стандарттарына
ылайык жYргYЗYY бYГYнкY KYHДYH ири проблемасы катары каралууда. Биздин изилдeeбYЗдe атайын анкета тYЗYY менен (анкетаны 2-тиркемеден кeрсeцYЗ болот) сурамжылоо жYргYЗгeндe eндYPYш тармагындагы ишканалардын 70%ы Советтик эсеп системасынын негизинде, 20%ы (10дон экee гана) ФОЭСке ылайык, 10%ы (10дон бирee) эсепти жYргYзбeйт жeн гана салыктык отчеттуулукту тапшырат. Ошондуктан бул багытта eндYPYш ишканаларынын башкаруу системасында, анын ичинде бухгалтердик башкаруу эсебинде реформалоо eтe зарыл.
Кыргызстанда ФОЭСке eтYYгe канчалык башка коцшу мамлекеттерге салыштырмалуу радикалдуу реформалар жYрбeсYн ийгиликтYY натыйжа чыга электей кeрYнeт. Бул ойго азыркыга чейинки ишканалардын башкаруу системасындагы проблемалар жана анын сапаты себеп болуп турат. Андыктан башкаруу системасында башкаруунун атаандаштыгын тYЗYY бул менеджменттин дагы бир базар экономикасындагы eзгeчeлYГY болуп эсептелген атаандаштык принцибин иш жYЗYнe ашыруу зарыл. Бул маселеде мекеменин башкаруу системасын, анын ичинде башкаруу системасынын бири болгон бухгалтердик эсепти eнYктYPYY максатка ылайык. Жалпы eлкeбYЗДYн экономикалык субьектерин башкаруунун бир бутагы болгон бухгалтердик эсепти азыркы менеджменттин талаптарына ылайык уюштуруу учурдун проблемалуу маселелеринин бири болуп эсептелет.
ФОЭСтын (ФОЭС - финансылык отчеттуулуктун эл аралык стандарттары) Кыргызстанга жайылуусу менен бир топ мурдагы фундаменталдуу тYШYHYктeр, теориялык аныктамалар, концептуалдык принциптер алмашылды. Мисалы, акыркы убактарда "пассив" термини "Бухгалтердик баланс" отчеттук формасында колдонуудан чыгып бара жатканы белгилYY, анын ордуна "Милдеттенмелер" жана "eздYк капитал" деп белгиленет. Мындай батыштан келген аталыштар, биздеги тарыхый традициялык эсеп жана анализ тYШYHYктeрYн алмаштырып бухгалтердик эсеп терминдерин жана экономикалык кeрсeткYчтeрдY колдонууда бир топ ыцгайсыздыкты жаратууда. Мисалы, "Дебитордук карыз" - "Алынуучу счеттор", "Кредитордук карыз" - "БерилYYЧY счеттор" ж.б. келтирсек болот.
ФОЭСтын негизинде келген кээ бир теориялык жана экономикалык тYШYHYктeр Кыргызстандын шартында колдонулбагандыгына байланыштуу маани-мацызы ачылбай келет. Мисалга: хеджирование, финансалык инструменттер ж.б.
Проблемалардын дагы бир багыты болуп бул тарапта бухгалтердик эсепти алып барууда жогорку квалификациялуу адистерди даярдоодо адистик боюнча окуу куралдарынын жана бухгалтер-практиктер YЧYн методикалык иштелмелердин мамлекеттик тилде жетишсиздиги тоскоол болууда. 0лкeбYЗдe кыргыз тили-мамлекеттик тил статусун алгандан бери жацы базар экономикасынын шарттарына ылайык тYЗYЛгeн кызыккан тараптарга мамлекеттик тилде жазылган бухгалтердик эсепти мекемелерде уюштуруу жана аны талапка ылайык алып баруу боюнча мыйзамдык нормативдик актылар, жоболор жана колдонмолор басылып чыгарылып жатканы менен практикада колдонулуусу солгун. Себеби котормолордун сапатынын жоктугу жана бир эле сeздYн чар жайыт жана ар тYPДYY маанидеги бир канча котормолорунун басылмаларда орун алышы ансыз да тYШYHYYгe кыйынчылык туудурган спецификалык терминдерди андан ары татаалдаштырууда. Бул проблеманын чечилиши бухгалтерлердин коомдук уюмдарына жана Кыргыз Республикасынын Президентинин алдындагы мамлекеттик тил агентствосунун ишине байланыштуу десек туура болот. Бара - бара eнYГYп бара жаткан кыргыз тили бул багытта eз ордун табат жана бухгалтердик эсеп жана аудит боюнча мамлекеттик тилди колдонуу жакшырат деп ойлойбуз.
Кыргыз Республикасы эгемендYYЛYктY алгандан бери 30 жылдан ашык убакыт eтYп, бул аралыкта бухгалтердик эсеп жана экономикалык анализ жаатында бир топ eзгeрYYлeр жана радикалдуу реформалар болуп eTTY. Жетишилген ийгиликтер менен кошо аталган сферада бир топ терс жагдайлар да орун алган. Мисалы, акыркы мезгилдеги бухгалтерлерди даярдоонун сапаты, адистердин компетеншурт^^ жана ишке жарамдуулугу бир топ тeмeндeп кеткен. Факт катары мицдеген дипломдуу бирок жумуш таба албай жYргeн кесиптештерибизди мисалга келтирсек жетиштYY. Анын YCTYнe Кыргызстандын жогорку окуу жайларында бухгалтер-экономистерди даярдоо учурдагы дYЙнeлYк eзгeрYYлeрдeн жана жацылануулардан артта калууда. Ошол эле учурда майда мобилдYY болгон жеке менчик курстар бул багытта бир топ алдыга озуп кетишкендиги байкалат. Мындай курстар кыска мeeнeттe эл аралык сертификация системасы боюнча эл аралык децгээлдеги сертификаттарга (CАP\CIPАЕN) жетишYYгe жарандарды окутууда чоц ийгиликтерди жаратууда.
Бул кадрларды даярдоо проблемасы TYPДYY факторлорго, анын ичинде социалдык, экономикалык жана маданий тарбиялык ж.б. байланыштуу жана анын натыйжасында азыркы окуучулардын билим децгээли тактап айтканда билимди практикада колдоно билYYCY бYГYнкY кYндYн талабына жооп бербейт. Мындан тышкары адам баласынын TYPДYY жашоо шарттарына информациялык технологиялардын кириши жана компьютерлердин бул жашоодо байма-бай колдонулушу жаш адистердин рынок мыйзамдарын тYШYHYYCYнe, базар экономикасынын негиздерин ацдап билYYДe жана абстракттуу ойлоо сезимдеринин eнYГYYCYнe тоскоол болууда.
Экинчи бир олуттуу проблемалардын бири катары бухгалтердик эсептин укуктук жана нормативдик базасын алып карасак болот. Кыргыз Республикасында бухгалтердик эсептин негизги укуктук жана нормативдик базасы болуп финансылык отчеттуулуктун эл аралык стандарттары эсептелери баарыбызга белгилYY. Ал эми негизги проблема ошол ФОЭСтын кандай децгээлде практикада колдонулуп жатканында десек туура болот.
Акыркы 30 жылдан ашуун убакта бир нече чакан жана орто бизнестеги ишканалар пайда болду. Анын негизинде ишканалардын финансылык отчетторун тYЗYYДe бирдиктYY системаны кароо маселелери карала баштады. Анткени кичи жана орто ишканалар тармагында бирдиктYY стандарттын болуусу, TYPДYY eлкeлeрдYн ишканаларынын бухгалтердик отчеттуулуктарын салыштыруу, eндYPYштYк чыгымдарды азайтуу менен финансылык отчеттун маалыматтык сапатын кeтeрYY, ишкананын чарбалык-финансылык ишмердигин пландоо, инвестициялык климатын ^^^yy мYмкYнчYЛYктeрYн берет. Ошондуктан кeпчYЛYк eлкeлeр финансылык отчеттуулуктун эл аралык стандарттары толук жана толук эмес колдонууга eтYшкeн. Бирок финансылык отчеттулуктун эл аралык стандарттарында кичи жана орто ишканалардын субъектеринин иштee процесстери, эсепти жYргYЗYYДeгY кыскартылган формалары ж.б. толук кeрсeтYлбeгeндYктeн ФОЭС боюнча комитет 2009-жылы чакан жана орто ишкердYYЛYк YЧYн ФОЭСты (ЧжОИ YЧYн ФОЭС) иштеп чыгып сунуштады. Бул документ биздин eлкeдeгY ишканаларда да колдонула баштады. Бирок Кыргыз eкмeтYHYн 2012-жылдын 30-майындагы № 344 токтомуна ылайык Кыргыз Республикасынын "Кыргыз Республикасындагы бухгалтердик эсеп жeнYндe" мыйзамына eзгeртYYлeр киргизилип коомдук кызыкчылыгы (публичные интересы) бар экономикалык субъекттер YЧYн ФОЭС, ал эми жеке кызыкчылыктагы чарбалык субъекттер YЧYн ЧжОИ YЧYн ФОЭСтын кыскартылган стандарттары жана бюджеттик мекемелер же коомдук (анын ичинде мамлекеттик) сектор YЧYн Коомдук сектор YЧYн ФОЭСты колдонуу кабыл алынды.
Иш жYЗYндe Кыргыз Республикасы базар экономикасына eткeн мезгилден баштап ^п ири ишканалар анын ичинде акционердик коомдор eздeрYHYн ишкердYYЛYГYндe ФОЭСты талапка ылайык колдоно албай финансылык абалдарын начарлатып алып экономикалык кризиске учураган.
эл аралык стандартты тYШYHYY жана практикада колдонуу eлкeбYЗдeгY жeнeкeй колдонуучулар эмес адистер YЧYн да бир топ кыйынчылыктарды жаратып келет. Жыйынтыгында мамлекетибизде ФОЭСтин колдонуучуларга тYШYHYктYY болуусу YЧYн бир топ иш-чараларды eткeрYY керектиги ачык болуп турат. Бул тарапта тeмeнкY иш-чараларды eткeрYY максатка ылайык деп ойлойбуз:
1. мамлекеттик органдар тарабынан ФОЭСтин Yч тYPY тец кыргыз тилиндеги варианты басмадан чыгарылуусу зарыл (ФОЭСтин eзY, ЧжОИ YЧYн даярдалган стандарттар жана коомдук ишканалар YЧYн даярдалган стандарттар).
2. мамлекеттик органдар жана ведомстволор тарабынан ФОЭСти колдонуу боюнча тYШYндYрмeлeр жана усулдук кeрсeтмeлeр даярдалуусу колдонуучулар YЧYн пайдалуу.
3. аталган ФОЭСтин 3 тYPY ушул тармактагы адистиктердин окуу пландарына кийирилYYCY жацы заманбап адистерди экономикага даярдоонун жолу болуп калат деп ойлойбуз.
4. ФОЭСти элдин калыц катмарына жайылтуу максатында коомдук угууларды жана талкууларды уюштуруу жалпы жарандардын финансылык сабаттуулугун арттырууга eбeлгe тYзeт десек жацылышпайбыз.
Аталган иш-чаралар eлкeбYЗдe жарандардын экономикалык ой-жYГYртYYCYн жана финансылык сабаттуулугун арттырып алардын экономикага жана ишкердYYЛYккe болгон мамилесин eзгeртYп коомчулуктагы кайдыгерликтин, тобокелчиликтин жана ысырапкорчулуктун алдын алууга жардам берет деп ишенебиз. Финансылык сабаттуулукту жоюунун максаты болуп жалпы жарандар eздeрYHYн керектeeсYнe ылайык финансылык маалыматтарды топтоо, эсеш^, талдоо жана алардын негизинде пландарды жана прогноздорду тYЗYY жана проекттерди ишке ашыруу эсептелет. Андыктан коомчулукта жeнeкeй колдонуучулар жок дегенде ишканалардын финансылык отчетторун талдай ала турган болуусу зарыл. Ал эми бул децгээлге жетYY YЧYн колдонуучулар бухгалтердик эсептин жана экономикалык талдоонун жок дегенде минималдуу "алиппесин" билYYCY керектелет.
Колдонулган адабияттар:
1. Друри, К. Башкаруу жана eндYPYштYк эсеп:окуу куралы / Друри К. - М.: Единство, 2017., 1314 бет.
2. Кондраков, Н.П. Управленческий учет: учебник/Н.П. Кондраков. - М.: «ИНФРА-М», 1999. - С. 664
3. Исраилов, М. Агрардык реформалардын проблемалары: башкаруу-маалыматтык аспектилери /Монография/М.Исраилов. - Бишкек: - «Учкун» АК, 1997. - 164 б.
4. Хорнгрен,С.Т. Бухгалтердик эсеп: башкаруу аспекти/ С.Т. Хорнгрен, Фостер Дж. - М.: Финансы жана статистика, 1995. - 568б.
5. Данилочкина, Н.Г. «Контроллинг - ишкананы башкаруу куралы» / Е.А. Ананкина, С.В. Данилочкин, Н.Г. Данилочкина ж.б./ Н.Г. Данилочкинанын редакциялыгында. -М.: Аудит, Юнити, 1999. - 384 б
6. Исраилов, М. Тажикстан Республикасында айыл чарба eндYPYШYHYн атаандаштыкка жeндeмдYYЛYГYн башкаруу жана аны эсепке алуу жана аналитикалык камсыздоо / М. Исраилов, Х.Х. Борфиев. - Душанбе, 2020. - 316 б.
7. Исраилов, Т.М. Финансовый учет [Текст] / Т.М. Исраилов, А.А. Курманбекова.-Ош.: «ЧП Тойчубаев А.А.»,2015.-630с. / https://scholar.google.ru/citations?view_op=view_ citation&hl=ru&user=eVYHBTkAAAAJ&citation for view=eVYHBTkAAAAJ:GnPB-g6toBAC
8. Исраилов Т.М. Курс лекций по предмету «Управленческий учет» / Т.М. Исраилов, А.А. Курманбекова.-Ош.: «ЧП Тойчубаев А.А.», 2018.-202с./ https://elibrary.ru/contents. asp?titleid=56963
9. Абдрасулова, Ж. Ж. Цифровизация банковского сектора экономики: проблемы и пути совершенствования / Ж. Ж. Абдрасулова, С. Ж. Абдрасулова // Вестник Ошского государственного университета. Экономика. - 2022. - № 1(1). - С. 154-163. - EDN: LPPRZP.
