Научная статья на тему 'ЭЛЕКТРОННЫЕ ДОКУМЕНТЫ КАК ИСТОЧНИК ГРАЖДАНСКО-ПРОЦЕССУАЛЬНОГО И ЭКОНОМИКО-ПРОЦЕССУАЛЬНОГО ПРАВА'

ЭЛЕКТРОННЫЕ ДОКУМЕНТЫ КАК ИСТОЧНИК ГРАЖДАНСКО-ПРОЦЕССУАЛЬНОГО И ЭКОНОМИКО-ПРОЦЕССУАЛЬНОГО ПРАВА Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
106
18
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Review of law sciences
Область наук
Ключевые слова
электронный документ / электронные доказательства / письменные доказательства / вещественные доказательства / электронная переписка. / electronic document / electronic evidence / written evidence / material evidence / electronic correspondence.

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — О.Пирматов

в данной статье рассматриваются отличительные черты электронных документов от простых письменных доказательств, проблемы оценивания электронных документов при ведении гражданских и экономических судебных дел, в действующих законодательных актах рассмотрены вопросы совершенствования электронных документов.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ELECTRON DOCUMENTS AS EVIDENCE SOURCE OF CIVIL PROCEDURAL AND ECONOMIC PROCEDURAL LAW

This article studies the distinguishing pecularities of electronic documents from simple written evidences, the problems of evaluating electronic documents in pursuiting the civil and economic cases. The improvement of electronic documents is considered in the acting legislative acts.

Текст научной работы на тему «ЭЛЕКТРОННЫЕ ДОКУМЕНТЫ КАК ИСТОЧНИК ГРАЖДАНСКО-ПРОЦЕССУАЛЬНОГО И ЭКОНОМИКО-ПРОЦЕССУАЛЬНОГО ПРАВА»

electron documents as evidence source of civil procedural and economic procedural law

O.PIRMATOVa

Tashkent state University of law, Tashkent, 100047, Uzbekistan

электронные документы как источник гражданско-процессуального и экономико-процессуального

права

О.ПИРМАТОВ"

Ташкентский государственный юридический университет, Ташкент, 100047, Узбекистан

фукаролик процессуал ва щтисодий процессуал

хукуцининг далил манбаи сифатида электрон

хужжатлар

О.ПИРМАТОВ"

Тошкент давлат юридик университети, Тошкент, 100047, Узбекистон

Аннотация: мазкур мацолада электрон уужжатларнинг оддий ёзма далиллардан фарцли жщатлари, фуцаролик ва ицтисодий суд ишларини юритишда электрон уужжатларни бауолаш муаммолари, амалдаги цонун уужжатларида электрон уужжатларни такомиллаштириш масалалари ёритилган.

Калит сузлар: электрон жужжат, электрон далил, ёзма далил, ашёвий далил, электрон ёзишмалар.

Аннотация: в данной статье рассматриваются отличительные черты электронных документов от простых письменных доказательств, проблемы оценивания электронных документов при ведении гражданских и экономических судебных дел, в действующих законодательных актах рассмотрены вопросы совершенствования электронных документов.

Ключевые слова: электронный документ, электронные доказательства, письменные доказательства, вещественные доказательства, электронная переписка.

Abstract:This article studies the distinguishing pecularities of electronic documents from simple written evidences, the problems of evaluating electronic documents in pursuiting the civil and economic cases. The improvement of electronic documents is considered in the acting legislative acts.

Keywords: electronic document, electronic evidence, written evidence, material evidence, electronic correspondence.

Электрон ^ужжатлар электрон далилларнинг энг кенг тар^алган шаклларидан бири саналади.Узбекистон Республикаси "Электрон жужжат айланиши тугрисида"ги Конуни электрон ^ужжатларга оид муносабатларни тартибга солади. Ушбу Конунга асосан электрон шаклда ^айд этилган, электрон ра^амли имзо билан тасди^ланган ва электрон ^ужжатнинг идентификация

^илиш имкониятини берадиган бошка реквизитларига эга булган ахборот электрон жужжат деб белгиланган.

Бугунги кунда х,ам иктисодий, х,ам фукаролик процессуал ^укук назариясида электрон ^ужжатлар электрон далилларнинг бир куринишими ёки ёзма далилларнинг бир тури сифатидаги бах,с-мунозара давом этмокда.

О.Диордиева, С.Ворожбит, М.Митрофанова электрон ^ужжатларни ёзма далилларнинг бир куриниши сифатида кабул килишни таклиф этишса, А.Т.Боннер, М.В.Горелов, Е.В.Ткаченко, Хуан Сян, И.Г.Медведев электрон ^ужжатларни электрон далилларнинг алох,ида бир куриниши сифатида бах,олайди.

О.Диордиеванинг фикрича, электрон далиллар ёзма далилларнинг бир куриниши сифатида бах,оланади. Унинг фикрича, ёзма далил х,ар доим ашёвий куринишда булиб, баъзан когоз куринишида баъзан электрон шаклда, яъни укиш имконияти мавжуд булган электрон дисплей шаклда намоён булади [1]. С.Ворожбит х,ам электрон жужжат ёзма шаклдаги исботлаш воситаси эканлигини, бунинг сабаби уни укишда ёзув белгиларидан фойдаланилишини, электрон ^ужжатлардан техник воситалар ёрдамида фойдаланиш, унинг ёзма далиллар каторига кирмаслигига сабаб булмаслигини айтиб утади [2]. Бизнинг назаримизда, электрон ^ужжатларни укишда техник воситалар мух,им ахдмият касб этади. Нафакат электрон далилларни укишда, балки узгартириш, саклашда ^ам, жунатишда х,ам техник воситаларнинг ахдмияти бекиёсдир.

М.Митрофанованинг фикрича, электрон далилларни ёзма далилларнинг бир куриниши сифатида текширилади х,амда бах,оланади [3].

Шунингдек, хитойлик ^укукшунос Хуан Сян х,ам электрон ^ужжатларни электрон далилларнинг бир куриниши сифатида: электрон ^ужжатларни тайёрлашда инсон омили бевосита иштирок этмайди, шунинг учун х,ам уни ёзма далиллар каторига киритиб булмайди деб х,исоблайди[4]. Хитойлик ^укукшунос Хуан Сян электрон ^ужжатларни нафакат тузишда ва имзолашда инсон ташки хдракатини назарда тутмокда, балки уни саклаш, жунатиш х,ам ёзма далиллардан тубдан фарк килишини таъкидлаб утади.

Суд иш учун ахдмиятли х,амда дахлдор булган далилларни куриш учун кабул килади, текширади х,амда бах,олайди. Бирок электрон ^ужжатларнинг дахлдорлиги ва бах,олаш тартибига оид нормалар Узбекистон Республикаси Фукаролик процессуал ва Иктисодий процессуал кодексларида уз аксини топмаган.

Электрон жужжат техника

воситалариданваахбороттизимларихизматларидан^амдаахбороттехнологиялариданфойдаланилган х,олдаяратилади, ишловбериладивасакланади. Электрон ^ужжатлар куйидаги белгиларга эга булади:

- электрон ракамли имзо;

- электрон ^ужжатни жунатувчи юридик шахснинг номи ёки электрон ^ужжатни жунатувчи жисмоний шахснинг фамилияси, исми, отасининг исми;

- электрон ^ужжатнижунатувчининг почта ва электрон манзили;

- ^ужжатяратилган сана.

Электрон ^ужжатнинг бошка ^ужжатлардан ажралиб турувчи асосий фарки электрон ракамли имзодир. "Электрон ракамли имзо тугрисида'ги конунга асосан электрон ^ужжатларга куйилган электрон ракамли имзо - электрон ^ужжатдаги мазкур электрон жужжат ахборотини электрон ракамли имзонинг ёпик калитидан фойдаланган х,олда махсус узгартириш натижасида х,осил килинган х,амда электрон ракамли имзонинг очик калити ёрдамида электрон ^ужжатдаги ахборотда хатолик йуклигини аниклаш ва электрон ракамли имзо ёпик калитининг эгасини идентификация килиш имкониятини берадиган имзо саналади.

Баъзан фукаролик ва иктисодий ишлари буйича суди судьялари иктисодий ва фукаролик низоларни куриб ^ал килаётганда электрон ^ужжатлар асосида тайёрланган шартномаларни Узбекистон Республикаси Фукаролик кодексида кайд этилган шартномалар шаклига риоя килинганлигига эътибор каратиши лозим.

Судья уй-жой олди-сотди шартномасини бекор килиш ёхуд уни хдкикий эмас деб топиш тугрисидаги фукаролик ишларини кураётганда тарафлар томонидан такдим этилган, Узбекистон Республикасининг "Электрон жужжат айланиши тугрисида"ги ^онуни асосида тайёрланган уй-жой олди-сотди шартномасига алох,ида эътибор каратиши лозим. Зеро, Узбекистон Республикасининг "Электрон жужжат айланиши тугрисида"ги ^онуни асосида тайёрланган уй-жой олди-сотди шартномаси амалдаги конунчиликка асосан нотариал тасдикланмаган ёки давлат руйхатидан утишнинг имконияти мавжуд эмас. Судуй-жой олди-сотди шартномасини хдкикий

эмас деб топиш тугрисидаги фукаролик ишида Узбекистон Республикасининг "Электрон жужжат айланиши тугрисида'ги Конуниасосида тайёрланган уй-жой олди-сотди шартномаси ишга дахлдор далил сифатида кабул килиши мумкин. Далилларнинг дахлодорлиги дакидаги масалани дал килиш жараёнида куйидагилар мудим дисобланади:

1) такдим этилган далиллар иш учун адамиятга эга булган долатларни исботлашга картилганлигини;

2) такдим этилган далиллар ишга дахлдор булган долатларни тасдиклаши ёки рад этишини аниклаши керак [5]. Узбекистон Республикасининг "Электрон дужжат айланиши тугрисида'ги Конуни асосида тайёрланган уй-жой олди-сотди шартномаси уй-жой олди-сотди шартномасини дакикий эмас деб топиш учун асос булиб хизмат килиши мумкин. Узбекистон Республикаси Фукаролик кодексининг 112-моддасига асосан битимнинг нотариал шаклига ёки уни давлат руйхатидан утказиш талабига риоя килмаслик битимнинг дакикий эмаслигини келтириб чикариши белгиланган. Бунда суд электрон тартибда тузилган, аммо битим шаклига риоя килмаган шартномани дакикий эмас деб топиши мумкин. Электрон тартибда тузилган шартномаларни Узбекистон Республикаси Фукаролик кодексида белгиланган битим шаклига риоя килиш максадида Узбекистон Республикасининг "Электрон дужжат айланиши тугрисида'ги дамда Узбекистон Республикасининг "Нотариат тугрисида'ги конунларида узгартишлар ва кушимчалар киритиш максадга мувофик булар эди.

Агарда фукаролик ишлари буйича суд "Карзни ундириш тугрисида'ги фукаролик ишини куриб дал килаётганда тарафлар судга электрон тартибда тузилган карз шартномасини такдим килиши ёки суд уни талаб килиб олиши мумкин. Судья техника воситалар ёрдамида электрон тартибда тузилган карз шартномасини текширади ва ички ишончга асосан бадо беради. Суд зарур долларда электрон тартибда тузилган карз шартномаси буйича экспертиза тайинлаши дамда суд топшириклари юбориши мумкин. Шунингдек, тарафлар электрон тартибда тузилган карз шартномасини когозга чоп этган долда дам такдим этиши мумкин.

Хукукшунос олимлар О.Мальцева, Н.Ризаев электрон дужжатларни икки туркумга:

- электрон шартнома;

- электрон ёзишмаларга ажратади.

Бизнинг назаримизда, электрон дужжатларниуч туркумга ажратиш мумкин:

- электрон битим;

- электрон шахсий ёзишмалар;

- электрон дисоб-китоблар.

Юкоридаги олимларнинг фикрини дурмат килган долда, бизнингча, электрон дужжатларни электрон далилларнинг бир куриниши сифатида бадолаш мумкин. Электрон битимлар, электрон дисоб-китоб ва электрон ёзишмаларни тубдан фарклаш лозим. Зеро, электрон ёзишмаларга электрон дужжатларга талаб киладиган электрон имзо, идентификация килиш имкониятини берадиган бошка реквизитлар зарур эмас, шунингдек электрон битимларни когозга чикариш мажбурияти мавжуд булса, электрон ёзишмалар электрон почта, ижтимоий тармоклар, мобил алокаси ва бошка техник воситалар ёрдамида яратилиши, уларда сакланиши дамда кайта ишланиши (йук килиниши), шунингдек узида шахсий ахборотларни саклаши, ахборот димояланганлиги билан электрон битимлардан фарк килади. Электрон почта, ижтимоий тармоклар, мобил алокаси ва бошка техник воситалар ёрдамида яратилган ёзишмаларни когозга чоп этиш фукароларнинг шахсий дукук ва манфаатларини бузилишига олиб келиши мумкин.

Уз навбатида, электрон дужжат иборасини дам кенгайтириш лозим, хусусан, имзоланиб, мудрланган дужжатларнинг сканер килинган, расмга олинган (JPG) нусхасини электрон дужжатлар каторига киритишимиз мумкин. Узбекистон Республикаси Фукаролик процессуал кодексининг 5-моддасида фукаролик иши электрон шаклда шакллантирилган такдирда, ишда иштирок этувчи шахслар ва фукаролик суд ишларини юритишнинг бошка иштирокчилари дужжатларни судга электрон шаклда такдим этишга дакли деб белгиланган. Тарафлар дужжатларни судга электрон шаклда такдим этганда, албатта, ёзма дужжатларини сканер ёки бошка техник воситалар ёрдамида электрон шаклга утказади. Шунингдек, ушбу модданинг иккинчи кисмида ишда иштирок этувчи шахслар ва фукаролик суд ишларини юритишнинг бошка иштирокчилари судга такдим этган ёзма дужжатлар ишга электрон шаклда кушиб куйилади, шундан сунг ёзма дужжатлар уларни такдим этган шахсларга кайтариб берилади дейилган. Албатта, суд дам ёзма шаклдаги дужжатларни сканер ёки бошка техник воситалар ёрдамида электрон шаклга утказади. Бирок Узбекистон Республикаси "Электрон дужжат айланиши тугрисида'ги Конунга асосан электрон шаклда кайд этилган, электрон ракамли имзо билан

тасдикланган ва электрон дужжатнинг уни идентификация килиш имкониятини берадиган бошка реквизитларига эга булган ахборот электрон дужжатдир. Бизнинг назаримизда, конунчиликда белгиланган тартибда имзоланган, мудр куйилган, нотариал тасдикланган ёки давлат руйхатидан утган (имзоси, мудри ва белгиси куйилганлиги) дужжатларнинг техник воситалар ёрдамида электрон шаклга утказилган дужжатни дам электрон дужжат деб белгилашимиз лозим.

Узбекистон Республикаси "Электрон дужжат айланиши тугрисида'ги Крнунининг 5-моддаси электрон дужжат иборасига куйидаги узгартириш ва кушимчаларни киритишни таклиф киламиз:

Электрон шаклда цайд этилган, электрон рацамли имзо билан тасдицланган ва электрон хужжатнинг уни идентификация цилиш имкониятини берадиган бошца реквизитларига эга булган ахборот ёки цонунчиликда белгиланган тартибда имзоланган, мухр цуйилган, нотариал тасдицланган ёки давлат руйхатидан утган (имзоси, мухри ва белгиси цуйилган) техник воситалар ёрдамида электрон шаклга утказилган хужжат электрон хужжатдир.

Шунингдек, Узбекистон Республикаси Фукаролик процессуал кодексига 895-модда, яъни Электрон дужжатлар деган моддани киритиш дамда у куйидагича акс этиши лозим:

Иш учун ахамиятли булган электрон шаклда цайд этилган, электрон рацамли имзо билан тасдицланган ва электрон хужжатнинг уни идентификация цилиш имкониятини берадиган бошца реквизитларига эга булган ахборот электрон хужжатдир. Электрон хужжатлар сифатида электрон шартнома, электрон ёзишмалар, электрон хисоб-китоб ва бошцалар булиши мумкин. Тарафлар, юридик ва жисмоний шахслар электрон хужжатни электрон сацловчи цурилмаларда (флешка, диск, уяли телефон ва хоказо) ёхуд ахборот телекоммуникация воситаларидан фойдаланган холда судга тацдим цилишлари мумкин.

Хулоса килиб айтганда, Узбекистон Республикаси Фукаролик процессуал кодекси дамда Узбекситон Республикаси "Электрон дужжат айланиши тугрисида'ги ^онунига юкоридаги нормаларнинг киритилиши фукаролик ва иктисодий ишларни тез ва осон дамда конуний дал килинишига замин яратган булар эди. Шунингдек, суд томонидан электрон шартнома, электрон ёзишмалар, электрон дисоб-китоблардан келиб чикадиган фукаролик ва иктисодий низоларга оид булган электрон ёзишмалар, электрон почта, ижтимоий тармоклар, мобил алокаси ва бошка техник воситалар ёрдамида яратилган далилларга макбуллик ва ишончлилик нуктаи назаридан бадолашга олиб келади.

References:

1. O.Diordiyeva Grajdanskiy protsess. Leksii po kursu. - Moskva, 2003. - S.66.

2. S.Vorojbit. Elektronnbie sredstva dokazbivaniya v grajdanskom i arbitrajnom protsesse: avtoref. diss. kand. yurid. nauk. - SPb., 2011. - S.16.

3. M.Mitrofanova. Elektronnie dokazatelstva i prinsip neposredstvennosti v arbitrajnom protsesse: avtoref. diss. kand. yurid. nauk. - Saratov, 2013. - S.14-15.

4. Xuan Syan. Sudebnbie dokazatelstva v grajdanskom protsesse (opbt sravnitelnogo pravovedeniya na primere Rossii i Kitaya): avtoref. diss. kand. yurid. nauk. - M., 2008. - S.30-31.

5. M.Mamasiddiqov. Fuqarolik protsessual huquqi. - Toshkent, 2010. - B.310.

6. O.Malseva, N.Rizayev. Dopustimost ispolzovaniya elektronnix dokumentov v kachestve dokazatelstva v grajdanskom protsesse // Molodoy uchenbiy. - 2015. - №22. - S.611-613.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.