Научная статья на тему 'ЭЛЕКТР СТАНЦИЯЛАРИНИНГ ҚУРИЛИШИ БЎЙИЧА ДАСТЛАБКИ ТАКЛИФ ВА ЛОЙИҲАЛАР АРХИВ ҲУЖЖАТЛАРИ АСОСИДА'

ЭЛЕКТР СТАНЦИЯЛАРИНИНГ ҚУРИЛИШИ БЎЙИЧА ДАСТЛАБКИ ТАКЛИФ ВА ЛОЙИҲАЛАР АРХИВ ҲУЖЖАТЛАРИ АСОСИДА Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
27
10
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
1900 йилга келиб 80000 кВт / “VI бўлим Динамо электр станцияси” / техник Дмитрий Александрович Лямин / Альфред Леопольдович / Туркестанские ведомости / Бланкенштейн ва Мартини.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Самардинов Ойбек Уйғун Ўғли

Ушбу мақолада Чор Россияси ҳукуматининг Туркистон ўлкасини ҳудудларининг электрлаштириш масалаларига оид архив ҳужжатлари муаллиф томондан таҳлил қилинган. Бу борада бир қанча архив фондлари ҳужжатлари ўрганилиб, эълон қилинмоқда.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЭЛЕКТР СТАНЦИЯЛАРИНИНГ ҚУРИЛИШИ БЎЙИЧА ДАСТЛАБКИ ТАКЛИФ ВА ЛОЙИҲАЛАР АРХИВ ҲУЖЖАТЛАРИ АСОСИДА»

ЭЛЕКТР СТАНЦИЯЛАРИНИНГ ЦУРИЛИШИ БУЙИЧА ДАСТЛАБКИ

ТАКЛИФ ВА ЛОЙИХАЛАР АРХИВ ХУЖЖАТЛАРИ АСОСИДА

Самардинов Ойбек УЙFун ^ли

Узбекистон Миллий Университети Тарих факултети 2 боскич магистранти Катагон курбонлари хотираси давлат музейи oybeksamariddmov@gmail. ерш https://doi.org/10.5281/zenodo.7370481

Аннотатсия: Ушбу маколада Чор Россияси хукуматининг Туркистон улкасини худудларининг электрлаштириш масалаларига оид архив хужжатлари муаллиф томондан тахлил килинган. Бу борада бир канча архив фондлари хужжатлари урганилиб, эълон килинмокда.

Калит сузлар: 1900 йилга келиб 80000 кВт, "VI булим Динамо электр станцияси", техник Дмитрий Александрович Лямин, Альфред Леопольдович, Туркестанские ведомости, Бланкенштейн ва Мартини.

1900 йилда нефть казиб олишда электр энергиядан фойдаланиш максадида Бокуда иккита электр станциясининг курилиши бошланди. Улардан бири уз даври учун рекорд кувват - 16000 кВт га эга булган. Россия империясидаги барча электр станцияларининг куввати 1900 йилга келиб 80000 кВт га етган . Россия империясининг марказий районларидан фаркли уларок, Туркистон улкасида саноат ишлаб чикаришининг ночорлиги дастлаб бу ерда электр энергиясидан саноатда фойдаланишга эхтиёжни ошира олмас эди. Улкада биринчи электр станцияларининг пайдо булишига саноат корхоналаридан ташкари шахар ахолиси, темир йул ва шахар транспортининг электр энергиясига булган эхтиёжининг ошиб бориши, шунингдек, театр ва киноматографиянинг пайдо булиши хам сабаб булди. Бундай холат айникса Тошкент шахрида яккол намоён булди. Улка хокимияти Туркистоннинг бошка шахарларидан олдинрок бу ерда электр таъминотини йулга куйиш юзасидан саъй-харакатларни бошлашган. 1883 йилнинг майида Туркистон генерал-губернатори М. Черняев Петербургдаги "VI булим Динамо электр станцияси"га электр кувватини шахсий эхтиёжлар, ёритиш ва узатиш учун куллаш борасида мурожаат килди . Тез орада келган жавобда куйидагилар таъкидланган эди: "Тошкент шахрида электр машиналар динамосини харакатга келтира оладиган 50 от кучига эга булган буг машинасини кайта жихозлаш йули билан ундан фойдаланиш мумкин. 50 от кучи 3 верстага етади" Генерал-губернаторнинг шахарга электр энергия узатиш борасидаги таклифи ушбу ишга тадбиркорларнинг кизикишини уйготмасдан колмади. 1884 йил 18 январидаёк

истеъфодаги харбий-техник Дмитрий Александрович Ляминдан таклиф тушади. Генерал-губернатор номига йуллаган мурожаатида у куйидагиларни таъкидлайди: "...мен электрни эксплуатация килиш иши билан амалий тажрибага эга булган шахс сифатида Сиз Зоти олийларига уз билимимни таклиф этаман. Катта максаднинг бир булагини амалга оширишда сизга ёрдамчи булиш истагидаман. Менга сиз томонингиздан Тошкент шахрини электр билан ёритиш топширилган такдирда Россияда техниканинг суст ривожланганлиги сабабли Берлинга боришга тугри келади. Айнан у ердан шу иш учун мулжалланган замонавий ускуналарни олишимиз мумкин. Урта Осиёга ушбу огир юкларни олиб келишнинг мушкуллиги ва секин кечишини хисобга олиб, ссудани 1884 йил мартидан кечиктирмай олсамгина электр ёритиш ишларини шу йилнинг охиридан олдинрок амалга оширишим мумкинлиги хакида маълум киламан"26 Д.А. Лямин Тошкент шахрини электр энергияси билан ёритишни куйидаги шартлар асосида уз буйнига олишини маълум килган:

1. Келишилган холда 10000 рублни гаровга, фоизсиз берилиши.

2. Туркистон генерал-губернатори уйидаги шаршара учун двигатель олишга фармойиш берилиши.

3. 12 йил давомида ундан бошка хеч кимга шахарни электрлаштириш хукуки берилмаслиги. Шунингдек, Д.А. Лямин уз зиммасига юкоридаги шартлар билан бирга куйидаги мажбуриятларни олган:

1. Туркистон генерал-губернатори уйидаги исталганча хоналарни ёритиш.

2. Генерал-губернатор уйидан Гимназический майдонигача булган кучани 3000 чирок билан ёритиш.

3. 3000 чирокка тенг микдорда ёритиш фонарлари урнатиш.

4. Туловларни харажатлар хисобга олинган холда амалга ошириш.

5. Бошка куча, майдон ва оммавий жойларни ёритишни икки томоннинг келишувига кура амалга ошириш.

6. 12 йиллик муддат утгач, узига тегишли ишларни икки томон келишуви асосида шахарга ёки жисмоний шахсга топшириш 27 Юкоридагилардан куриниб турибдики, Д.А. Ляминнинг таклифи шахар ва шахсан генерал-губернаторга хеч кандай фойда келтирмаган. Концессиянинг 12 йиллик муддат давомида ёритиш хукуки бошка шахсларга берилмаслиги шахар маъмурияти хукукларини чеклар эди. Шунинг учун Д.А. Ляминга концессия берилмади. Бошка йирик тадбиркорлардан таклифлар тушмагач, бу иш амалга ошмади ва тез орада унутилди. "Таржумон" газетасининг 1884 йилги сонларидан бирида шахарнинг электр таъминоти билан махаллий ахоли вакиллари, жумладан хожи

26 УзМА, И-17-фонд, 1-руйхат, 25738-иш, 4-варак,

27 УзМА, И-17-фонд, 1-руйхат, 25738-иш, 5-варак.

Х,алим Юнусов хам кизикаётгани, электр фонарлар керосин билан ёнувчи фонарлардан анча арзон тушиши хакида хабар берган: "Муътабар газетамизда хожи Х,алим Юнусовнинг хурматли номлари курилмиш эди. Бу уламомиз умумий шаркийда касб килдиги кувват билук ва фунун жадидада улдуги маълумоти ила шухрат олдиги каби бу тарафга кашф ва ижодлари дохи одина ном берилмишдир. Х,ожи Юсуфнинг ижодлари майдона чикмокда эса уз сузларин хорижинда улан сабаблардандир. Илм хикмат электро тахти кошоси уларок электрик фанарина бир кулайлик топилмишдирки, футужин ва карусин фанариндан ужуз ёнажакдур. Якинда хожи хазратлари Тошкент шахар идорасини бирдеки арзхолда Тошкентда электрик фонарлари ёкикни таклиф этуб, карусин фанарларини бир лампада улан фиатидан юзда йигирма ошиги фиати иситмишдир". Узок танаффуслардан сунг Тошкент шахрини электр билан ёритиш масалалари факатгина 1896 йилга келиб яна кизгин мухокамалар мавзусига айланди. Бунга Тошкент шахар махкамасининг француз мухандислари Марье ва Гильс билан Тошкент кучаларини электр билан ёритиш хакидаги ёзишмалари сабаб булди. Аммо тадбиркорлар бу ишни жуда калтис ва кераксиз дея шахарни электр куввати билан ёритиш ишларини амалга оширишдан бош тортишди . 1896 йил ноябрь ойида Бельгиянинг "Тошкент трамвайи" жамияти билан Тошкент шахрида от билан юрувчи темир йулларини куриш буйича шартнома тузиш жараёнида бошка куплаб масалалар катори шахарни электр билан ёритиш масаласи хам курилди, аммо бельгияликлар хам бу ишни узлари учун фойдали деб хисоблашмайди . 1899 йилнинг февраль ойида Туркистон генерал-губернатори С.М. Духовский номига Тошкент шахрини электр куввати билан ёритишни ташкиллаштириш учун изланишлар олиб боришга рухсат сураб ригалик савдогар Герман Бланкенштейн мурожаат килди. Шунингдек, у бу максадни амалга ошириш учун мухандис Альфред Леопольдович Смолианни юборганини билдиради . Ушбу таклифларга берилган жавоблар тез орада унга, "булажак мижозлардан келган мурожаатлар, иш ижобий тарзда кечиши мумкинлигини исботлайди" деб таъкидлашга асос булади. 1899 йилнинг июнь ойидан бошлаб махаллий газеталар сахифаларида шахарни электр энергияси билан ёритиш масаласи борасида кдзгин мунозаралар авж олди. Унинг иштирокчилари шахарни электр энергия билан таъминлаш зарур иш эканлигини якдиллик билан таъкидлашса-да, таклифларнинг фойдалилиги борасида турли карашлар мавжуд эди. Шахар ахолисининг урта катлам вакиллари ушбу ишларни ташкиллаштириш яхшилигини, аммо хамма гап фирма томонидан курсатилган 16 шам кувватдаги 1 лампа соатига 2,3 копеек, 1 от кучи 21,3 копеек нархларда эканлигини таъкидлашган. Бунда 16 шам кувватли чугланиш лампасига тенг булган 1 керосин лампаси бир кечада 6 соатлик ёниш жараёнида 4 копеек керосин

ёкиши, электр лампа ёниши эса 14 копеек ёки 3,5 маротаба куп киммат булиши таъкидланган . Электр энергияга бундай нархлар Россиянинг Европа кисмидаги исталган шахри учун акл бовар килмас нарх булиб, Европа хакида гапирмаса хам булади. Бу масалага "Туркестанские ведомости" газетасида билдирилган муносабатда: "Бундай нархлар 10 йил олдин уринли булиб, хозирда электр материаллари ва ускуналарининг нархи 2-3 маротаба арзонлашганлигидан бу нархлар эскидир", дейилади. Шунинг учун газета ахоли ва муассасаларни фирма билан савдолашишга ва 16 шам кувватли лампа учун соатига 1 копейкдан куп хак туламасликка чакирган . Шахар хокимияти шартнома учун фирманинг бу таклифига нисбатан узгача фикрда булиб, ахоли манфаатларига зид равишда нархларни бирмунча пасайтиришга, яъни кучаларни ёритиш учун 16 шам кувватли лампа учун соатига 0,5 копейкдан камрок тулашга эришган. Шахар хокими И.А. Лодженскийнинг "Туркестанские ведомости" газетасида чоп этилган "Тахририятга хат" деб номланган маколасида "шахарга Смолианни уз фирмаси номидан килаётган таклифи энг яхшилиги ва шахар махкамаси учун фойдали эканлиги" кайд этилган. Шунингдек, у ракобатчиларнинг купайишига хам катъий карши эди. Бунда у махаллий шароитларда бундай харакатлар ишни ортга сурилиши ва турли фирибгарликларга олиб келишини таъкидлаб, уз фикрларининг исботи сифатида у Тошкентда курилган от кучи билан тортиладиган трамвай йули курилишини мисол келтирган. Чунки шахар газеталари ракобатчиларни фаол булишга чакиришган эди. Факатгина "битта ягона ракобатчи келиб, "Аноним Бельгия жамияти"дан воз кечиш учун 10000 рубль олади ва йук булиб кетади. Натижада эса биринчидан, лойиха 2 йилга тухтаб колади, иккинчидан эса шартнома шахар учун ута нокулай шартлар асосида тузилади" . Нихоят 1899 йилнинг 19 июнида Тошкент шахар Дума кенгашида ригалик савдогар Бланкенштейн ва немис фукароси Мартинига шахарни электр ёритиш билан таъминлаш концессиясини уз зиммаларига олганликлари хакида карор кабул килди. Ушбу концессиянинг шартлари куйидагича эди:

1. Бланкенштейн ва Мартини жаноблари шартнома тасдиклангандан сунг 15 ой ичида куча, майдон, бог ва биноларни электр ёритиш билан таъминлашни уз зиммаларига оладилар.

2. Концессиянинг амал килиш муддати 50 йил деб белгиланади. Бунда шахар 25 йилдан сунг муассаса ва электр ёритиш учун ишлатилган барча курилмаларни сотиб олиши мумкин. 50 йил утгандан сунг барча электр хужалиги буткул ишга ярокли холатда шахар карамогига утиши керак.

3. Шарноманинг аник бажарилишини таъминлаш максадида тадбиркорлар 35000 рубль микдорида гаров бадали киритишлари, бунда электр ёритиш кунгилдагидек ёки 15 ойлик муддат ичида умуман ташкиллаштирилмаса, у

холда тадбиркорлар 1 ой кеч колганлиги учун 2000 рубль, иккинчи ой учун 4000 рубль, учинчи ой учун 6000 рубль ва хоказо жарима тулайдилар. Олти ой мобайнида ёритиш ишлари йулга куйилмаса, 35000 рубль гаров пули шахар фойдасига утиб, шартнома бекор килинган деб хисобланади.

4. Шахар махкамаси тадбиркорларга концессиянинг амал килиш муддати ичида Бузсувнинг сатхини 6 метрга кутаришга рухсат бериши керак.

5. Шахар махкамаси шартноманинг амал килиш муддати давомида тадбиркорларга иккита: бири Бузсув ёкасида бирламчи станция, машинистлар учун турар-жой, омбор ва хоказолар учун 2600 кв. сажень* ер ажратилиши, иккинчиси шахар марказида булиб, у иккиламчи таксимлаш станцияси, идора, устахоналар, омбор ва бошкалар учун мулжалланган худудни бериши шарт.

6. Концессиянинг амал килиш муддати давомида шахар махкамаси бошка шахслар ва жамиятларга бирламчи станция курилмаларига Бузсув сувидан фойдаланишга рухсат бермайди.

7. Тадбиркорлар шахарни 3000 лампа билан ёритиши, бунинг эвазига шахар йилига уларга 35000 рубль тулаши, лампалар сони оширилишига эхтиёж пайдо булган такдирда, шахар маъмурияти шартномада курсатилган хисоб-китобга кушимча тулов килиш мажбуриятини олишган28 . Бу борада умумий фикр "Туркестанские ведомости" газетасида чоп этилган "Шошилинч шартнома" деб номланган маколада билдирилган. Унда хусусан, "жаноб Смолианни ажойиб имзоланган жуда фойдали шартнома билан, шахар ахолисини эса ярим асрга жаноб Бланкенштейнга кулликка утганлиги билан табриклаш мумкин", деб ёзилган . Шартномага нисбатан бундай салбий муносабат шу билан изохланардики, у электр энергиясининг асосий истеъмолчиси булган шахар ахолисининг манфаатларига зид эди. Чунки шахар хужалик эхтиёжлари учун электр энергиясининг кВт соати 9 копеекка бахоланган булса, ахоли учун 34 копеекка яъни карийб 4 баробар кимматга бахоланган. Аммо шартнома амалга ошмай колди. "Бланкенштейн ва Мартини" фирмаси шартномани имзолаш учун туланиши керак булган 10000 рубль туловдан бош тортди. Бунинг асосий сабаби эса станцияни бутун сутка давомида тухтовсиз ишлашининг имкони йуклиги ва бунинг натижасида фойданинг кам булиши эди29.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. УзМА, И-17-фонд, 1-руйхат, 25738-иш, 4-варак

2. УзМА, И-17-фонд, 1-руйхат, 25738-иш, 5-варак.

3. УзМА, И-1-фонд, 13-руйхат, 48-иш, 6-7-вараклар.

4. "Туркестанские ведомости". 1899 йил, 18(30) июль.

28 УзМА, И-1-фонд, 13-руйхат, 48-иш, 6-7-варак.лар.

29 ^'Туркестанские ведомости". 1899 йил, 18(30) июль.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.