Научная статья на тему 'ЭЛЕКТР СИСТЕМАСИ ЭЛЕМЕНТЛАРИНИНГ НОМИНАЛ КУЧЛАНИШИ ВА КУЧЛАНИШНИ РОСТЛАШ ТУШУНЧАСИ'

ЭЛЕКТР СИСТЕМАСИ ЭЛЕМЕНТЛАРИНИНГ НОМИНАЛ КУЧЛАНИШИ ВА КУЧЛАНИШНИ РОСТЛАШ ТУШУНЧАСИ Текст научной статьи по специальности «Электротехника, электронная техника, информационные технологии»

1104
146
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
cим турлари / трансфарматорлар / уланиш гуручлари / фазолар фарқи / линияни транспазитсия қилиниши / cim types / transformers / connection brackets / space difference / line transposition.

Аннотация научной статьи по электротехнике, электронной технике, информационным технологиям, автор научной работы — Ориф Носирович Олимов, Xaмидхон Ориф Ўғли Maжидов, Нуриддин Собиржон Ўғли Рaxматов

Электр тармоқлари бажарувчи вазифаси, номинал кучланиши, схемаси, истеъмолчиларнинг характери бўйича турларга ажратилади. Паст кучланишли ускуналарни электр энергияси билан таъминлаш тўрт симли уч фазали тизимлар ѐрдамида амалга оширилади ва бир бирини боғлайди

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по электротехнике, электронной технике, информационным технологиям , автор научной работы — Ориф Носирович Олимов, Xaмидхон Ориф Ўғли Maжидов, Нуриддин Собиржон Ўғли Рaxматов

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Power grids are divided into types according to the function, rated voltage, circuit, the nature of consumers. Power supply of low-voltage equipment is carried out using four-wire three-phase systems and connected to each other

Текст научной работы на тему «ЭЛЕКТР СИСТЕМАСИ ЭЛЕМЕНТЛАРИНИНГ НОМИНАЛ КУЧЛАНИШИ ВА КУЧЛАНИШНИ РОСТЛАШ ТУШУНЧАСИ»

ЭЛЕКТР СИСТЕМАСИ ЭЛЕМЕНТЛАРИНИНГ НОМИНАЛ

КУЧЛАНИШИ ВА КУЧЛАНИШНИ РОСТЛАШ ТУШУНЧАСИ

Ориф Носирович Олимов

Жиззах политехника институти ассистенти

Хамидхон Ориф уFли Мажидов

Жиззах политехника институти ассистенти

Нуриддин Собиржон уFли Рахматов

Жиззах политехника институти магистранти

АННОТАТЦИЯ

Электр тармоклари бажарувчи вазифаси, номинал кучланиши, схемаси, истеъмолчиларнинг характери буйича турларга ажратилади. Паст кучланишли ускуналарни электр энергияси билан таъминлаш турт симли уч фазали тизимлар ёрдамида амалга оширилади ва бир бирини боглайди.

Калит сузлар: сим турлари, трансфарматорлар, уланиш гуручлари, фазолар фарки, линияни транспазитсия килиниши.

ABSTRACT

Power grids are divided into types according to the function, rated voltage, circuit, the nature of consumers. Power supply of low-voltage equipment is carried out using four-wire three-phase systems and connected to each other.

Keywords: cim types, transformers, connection brackets, space difference, line transposition.

КИРИШ

Техник ускуналарни стандарлаш. Маълумки, техникада серияли ишлаб чикариш имкониятига эга булмоклик учун ускуналарни стандартлаш, яъний уларни катта-кичиклик, масса, ток, кучланиш ёки бошка параметрлари буйича бир неча турга булиб, ишлаб чикариш керак.

МЕТОДОЛОГИЯ

Техникада хдмма нарса стандартлаштирилади: кучланиш (жадвал 1.1.), утказгич ва кабелларнинг кесим юзаси, трансформаторларни куввати,

генераторлар ва хоказо. х,ар кандай ускуналарни танлашда куп лолларда каттарок улчамларга эга булган стандарт ускуналар танланади. Лекин баъзан шундай доллар буладики (купинча иктисодий тушунчалар буйича), качонки каттасини эмас, балки якин кийматни танлаш максадга мувофикдир. Масалан,

хдсоблар буйича кабелни кесим юзаси 105 мм2. булди. Кандай 95 мм2 ёки 120

2 2 мм , кесим юзасини танлаш керак. Иктисодий хисоблар курсатадики, 95 мм

кесим юзали кабелни тавсия этмок тугри булади [1].

1. жадвалда паст (220-660 В), урта (3-35кВ), юкори (110-220кВ) ва ута юкори (330-1150 кВ) кучланишли тармоклар учун номинал ва иш пайтида буладиган энг катта кучланишлар келтарилган. 3 ва 150 кВ лар, янги лойихаланаетган тармоклар учун иктисодий мулахозаларга асосан тавсия этилмайди.

Номинал кучланиш. Электр системасининг ускуналари (генера-торлар, трансформаторлар, линиялар ва бошгкалар) мулжалланган номинал кучланиш билан характерланади [2].

Электр энергия истеъмолчилари ва генераторларнинг номинал кучланши деб, уларни нормал шароитда ишлаши учун мулжалланган кучланши айтилади.

Истеъмолчиларнинг юкламалари хдр доим узгариб турганлиги туфайли тармокнинг кучланши хар бир нуктада номинал кийматдан огиб туради.

Аммо, электр тармокларининг нормал иш холатида электр истеъмолчиларга келтирилган кучланиш номинал кийматидан огиши керак эмас.

50 Гц ли уч фазали ток системаси кучланиши номинал кийматидан огиши (± 5% дан катта булмаслиги керак ). Бу шуни билдирадики, узунлиги давомида юклама таксимланган тармокнинг бошидаги кучланиши U1 (1.1 - расм ) номинал кучланиш U дан 5% га ортик

2.1 жадвал

Тармокни ва истеъмолчиларни номинал кучланиши Номинал линия кучланиши Электр усканаларни энг ката иш кучланиши

Генератор кучланиши Трансформатор кучланиши

Бирламчи чулгам Иккиламчи чулгам

Волтда

220 127 220 220 220 242

330 220 400 380 400 418

660 480 660 660 690 726

Киловолтда

3 - (3,15) (3) ва (3,15) (3,15) ва (3,3) (3,6)

6 - 6,3 6 ва 6,3 6,3 ва 6,6 7,2

10 - 10,5 10 ва 10,5 10,5 ва 11 12

20 - 21 20 ва 21 21 ва 22 24

35 - - 35 ва 36,75 38,5 40,5

110 - - 110 ва 115 115 ва121 126

(150) - - (150) ва (158) (153) ва (165) (172)

220 - - 220 ва 230 230 ва 240 252

330 - - 330 330 ва 247 362

500 - - 500 525 525

750 - - 750 737 787

1150 - - 1150 - 1200

ошмаслиги, U2 - линия охдрадаги кучланиш эса U дан 5% пастга камаймаслиги керак [3].

[-5%

Тармокнинг номинал кучланиши деб, унинг уртача кучланиши кабул кил и над и '"Расм-Тармок кучланишини узгартириш графиги

Uh =

Ui + U2 2

Шундай килиб, тармокни номинал кучланиши электр истеъмолчиларини номинал кучланишига тенгдир.

Генераторларни номинал кучланиши тармокда буладиган кучланиш йукотилишини хдсобга олиб тармок кучланишидан 5% га ошик килиб олинади

[4].

Трансформаторларни номинал кучланиши салт юриш холатида уларни бирламчи ва иккиламчи чулгамлари учун олинади. Трассформаторни бирламчи чулгами электр энергияни кабул килади ва шунинг учун кучайтирувчи трансформаторда номинал кучланиш генераторнинг номинал кучланишига (2-расм), пасайтирувчида эса тармокнинг номинал кучланишига тенг. У ёки бу кучланишли тармокни таъминловчи иккиламчи чулгамнинг кучланиши юклама вактида, тармок кучланишидан 5% га юкори булиши керак [5].

2-расм. Тармок айрим нукталари кучланишини узгарши.

Аммо, юклама остида трансформаторнинг узида хам кучланиш йуколиши булганлиги сабабли иккиламчи улгамнинг номинал кучланиши (яъни салт ишлаш кучланиши) тармок кучланишидан 10% га юкори холда олинади.

Бу куввати 630 кВА ва ундан кичик трансформаторлардан ташкари хамма трансформаторларга тегишлидир. Бундай трасформаторлар учун эса таъминловчи тармокнинг кучланиши тармокнинг номинал кучланишидан 5% га юкори холда олинади [6].

Буни тушунтирмок учун 2-расмда икки, 220 кВ ва 10 кВ кучланишли тармок берилган ва уни участкаларидаги хакикий кучланишини график тасвири каттарок аниклик учун бир базис кучланиши иб масштабида келтирилган.

Кучланишни бир базис кучланиши иб га келтириш учун келтирилмокчи булган кучланиш Ц/Ц^а тенг булган трансформация коэффициентига купайтирилади. Пунктир билан утказилган горизонтал линия бутун тармокни иб га келтирилган номинал кучланишни тасвирлайди.

Кучайтирувчи трансформатор Т-1 бирламчи чулгамининг номинал кучланиши генераторнинг номинал кучланишига тенг (10,5 кВ), иккиламчи чулгамни кучланиши и10=242 кВ булиб, трансформатор тулик юкланган пайтида, унинг кискичларидаги кучланиш и1=231 кВ. Бу эса тармок учун унинг номинал кучланишидан юкори кучланишни таъминлайди. Пасайтирувчи трансформаторни бирламчи чулгамининг номинал кучланиши таъминловчи тармок-нинг номинал кучланишига тенг булиши керак, яъни и2=220 кВ, унинг

иккиламчи чулгамининг номинал кучланиши эса и2=11 кВ. Шундай килиб, трансформатор Т-2 ни бирламчи чулгамига 220 кВ кучланиш берилганда, унинг

иккиламчи чулгамини кискичларидаги кучланиш юклама таъсирида и2=10,5 кВ га тенг, яъни трансформаторга уланган 10 кВ ли тармокнинг номинал кучланишидан 5%. га юкори булади.

Аммо, 2- расмдан куринадики, Т-2 нинг бирламчи чулгамига узатиб берилган кучланиш U2 = 209 кВ га тенг, яъни тармоклардаги кучланиш йукотилиши хисобига номиналдан 5% га пастдир [7].

МУХ,ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Келтирилган мисолдан куриниб турибдики, тармокнинг хар хил нукталарида кучланиш огиши туфайли кучланишни ростлаш масаласи пайдо булади.

Кучланишни ростлаш тушунчаси. Электр истеъмолчиларни кискич-ларидаги кучланишни мумкин булган кийматларидан огиши тармокнинг курсаткичлари пасайишига олиб келади. Энергетика системасидаги электр тармокларининг энергия утказув кобилияти, икгисодийлиги ва истеъмолчиларга етказиб берилаётган энергиянинг сифати шу тармоклар кучланишининг кийматига богликдир.

Электр истеъмолчиларини керакли кучланиш билан трансформация коэффициентини узгартириш, тармок элементларидан окаётган реактив кувват кийматини, айрим элементлар каршиликларини узгартириш кучланишнинг киймати хисобига таъминланиши мумкин [8].

Генераторлар ёрдамида кучланишни ростлаш, генератор имкониятига эга булган кучланишни ростлаш диапазони оралигида автоматик кузгатиш ростлагичлари (А^Р) ёрдамида амалга оширилади. Ростлаш конуниятини энг афзал кучланишининг кийматига холатини танлашда техник-иктисодий хисоблар асосида ёки жуда якин ва жуда хам узокдаги истеъмолчиларнинг мумкин булган охирги юкламаларини куриб чикиб аниклаш мумкин.

Трансформаторлар (автотрансформаторлар) га кучланишни ростлаш трансформация коэффицентини узгартириш оркали амалга оширилади, бунинг учун трансформаторлар (автотрансформаторлар) га урамлар сонини узгартиришга имкон берувчи махсус мослама урнатилади. Бу ускуналарга боглик холда ростлашни юклама остида (юклама остида ростлаш ю.о.р.), шунингдек юкламани узиб хам (кузгаткичсиз кайта улаш) амалга оширш мумкин [9].

Синхрон компенсаторлар асосан кушимча реактив кувват манбаи сифатида ишлатишга мулжалланган, лекин уларни кучланишни ростлаш учун хам куллаш мумкин. Ву вазифани синхрон двигателлар ва статик конденсаторлар бажариши мумкин, бунда улар кундалангига реактив кувватни компенсация килиб, манбадан истеъмолчиларга окаётган реактив кувватни

камайтиради ва бунинг хисобига эса тармокдаги кучланиш йукотилиши камаяди.

Синхрон двигателлар автоматик кузгатиш ростловчи (АКР) билан таъминланган булса кучланишни ростлаш учун кушимча восита сифатида ишлатилса булади. А^Рни нархи (киммат булганлиги учун кичик кувватлик двигателларни кучланишни автоматик ростлашда куллаш, максадга мувофик эмас. Коидага асосан, бундай двигателларни реактив кувватни узгармас микдорда генерация килишда ишлатиш иктисодий фойдалидир [10].

Статик конденсаторлар кундалангига уланган ростловчи компенсация ускуналарида реактив кувватни компенсациялашдан ташкари махаллий тармокка кучланиш ростлашини хам таъминлайди. Улар синхрон компенсаторларга караганда капитал харажатлар буйича, хамда ишлатиш харажатлари буйича иктисодийдир.

Статик конденсаторларни тармокларни булиб, орасига улаш (яъни буйламага улаш) тармокни реактив каршилигини, демак кучланиш йуко-тилишини камайтиришга имкон беради, Кучланиш йукотилишини камайтириш натижасида тармокнинг кабул килувчи кисмида юклама узгарганда хам, кучланиш огиш камаяди.

Х,ар кандай электр тармоги, унинг ускуналари (генератор, трансформатор, линия ва бошкалар) мулжалланган номинал кучланиш (ин) билан ифодаланади. Номинал кучланиш истеъмолчиларнинг нормал ишлашини таъминлаши ва энг юкори иктисодий самара бериши лозим.

Истеъмолчилар юкламаси вакт буйича узгариши сабабли, тармокнинг хар кандай нуктасидаги кучланиш номинал кийматдан огади (расмга каралсин). Бу огиш V энергия сифатини пасайтиради, натижада зиён келтиради [11].

Купинча, линия бошидаги кучланиш U1 охиридаги кучланишдан U2 юкори, чунки линия оркали окаётган ток кучланиш йукотилишини AU=U1-U2 хосил килади. Шунинг учун истеъмолчидаги кучланишни U2 тармок кучланишининг номинал кийматига UhX якинлаштириш ва линия охирида энергия сифатини таъминлаш учун генератор кучланиши U^ тармок кучланишига Uhx нисбатан 5% га юкори, трансформаторнинг иккиламчи чулгамидаги номинал кучланиш эса Uhx га нисбатан 5-10% га юкори (трансформаторнинг узида тахминан 5% йукотилади) олинади.

Демак, тармок ва истеъмолчиларнинг номинал кучланишлари: 6, 10, 35, 110, 220, 500, 750 кВ (Узбекистонда 750 кВ дан ташкари, хаммаси ишлатилади).

Генератор ва синхрон компенсаторларнинг номинал кучланишлари: 6,3; 10,5; 21 кВ [12].

Трансформаторларнинг иккиламчи чулгамининг номинал кучланишлари: 6,3 ва 6,6; 10,5 ва 11; 22;38,5; 115 ва 121; 230 ва 242 кВ.

Паст кучланишли (1000 В гача) тармокларда фазалар орасидаги (сурати) ва фазали (махражи) номинал кучланишлар куйидагича кабул килинган: тармок ва истеъмолчилар учун - 220/127; 380/220; 660/380 В манбалар учун - 230/133; 400/230; 690/400 В

220/127 ва 230/133 кучланишлар иктисод нуктаи назаридан тавсия килинмайди.

Электр истеъмолчиларнинг кискичларидаги тугунларидаги кучланишни мумкин булган кийматларидан огиши тармок курсаткичларини пасайишига олиб келади. Энергетика системасидаги электр тармоклари кучланишининг даражасига шу тармокларнинг энергия утказув кобилияти, иктисодийлиги ва истеъмолчиларга етказиб берилаётган энергияни сифати богликдир [13].

Электр истеъмолчиларини керакли кучланиш билан таъминлаш генератор кучланишини ростлаш, трансформаторларнинг трансформациялаш коэффициентини узгартириш, тармок элементларидан окаётган реактив кувват кийматини ва айрим элементлар каршиликларини узгартириш хисобига амалга оширилиши мумкин.

Генераторлар ёрдамида кучланишни ростлаш, генератор имкониятига эга булган кучланишни ростлаш диапазони оралигида автоматик кузгатиш ростлагичлари (АКР) ёрдамида амалга оширилади.

Трансформаторлар (автотрансформаторлар) да кучланишни ростлаш трансформация коэффициентини узгартириш оркали амалга оширилади, бунинг учун уларга урамлар сонини узгартиришга имкон берувчи махсус мослама урнатилади. Бу трансформаторни учириб ёкиш Ю.О.Р. (юклама остида ростлаш) ускунаси ёрдамида амалга оширилиши мумкин [14].

ХУЛОСА

Ю.О.Р. ли трансформаторлар ККУ лиларга нисбатан анча киммат булгани учун, улар асосан юкори кучланишли таксимловчи тармокларни таъминлайдиган кабул килувчи подстанцияларда кулланилади.

Синхрон компенсаторлар асосан кушимча реактив кувват манбаи сифатида ишлатишга мулжалланган, лекин уларни кучланишни ростлаш учун хам куллаш мумкин. Бу вазифани синхрон двигателлар ва статик конденсаторлар бажариши мумкин. Бунда, улар кундалангига реактив кувватни компенсация килиб, манбадан истеъмолчиларга окаётган реактив кувватни камайтиради ва бунинг хисобига эса линиядаги кучланиш йукотилиши камаяди. Статик конденсаторлар синхрон компенсаторларга караганда капитал харажатлар хамда ишлатиш харажатлари буйича арзондир.

Статик конденсаторларни линияга бевосита улаш (яъни буйлама улаш) тармокнинг реактив каршилигини, демак линияда кучланиш йукотилишини камайтиришга имкон беради [15-16].

REFERENCES

1. Nabijonovich J. A. Renewable energy sources in Uzbekistan //ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal. - 2020. - Т. 10. - №. 11. - С. 769-774.

2. Жуманов А. Н. и др. ЭЛЕКТР ТАРМОКЛАРДАГИ ЭЛЕКТР ЭНЕРГИЯ ИСРОФЛАРНИ ТУЗИЛИШИ //Academic research in educational sciences. - 2021. - Т. 2. - №. 4.

3. Жуманов А., Абдиев Х., Файзуллаев А. КЛАССИФИКАЦИЯ ВОЗДУШНЫХ ЛИНИЙ ЭЛЕКТРОПЕРЕДАЧИ //СОВРЕМЕННАЯ НАУКА: АКТУАЛЬНЫЕ ВОПРОСЫ, ДОСТИЖЕНИЯ И. - 2021. - С. 45.

4. Жуманов А. Н. и др. МУКОБИЛ ЭНЕРГИЯ МАНБАЛАРИДАН ЖИЗЗАХ ВИЛОЯТИНИНГ ТОГЛИ Х,УДУДЛАРИДА ФОЙДАЛАНИШ //Academic research in educational sciences. - 2021. - Т. 2. - №. 5. - С. 247-254.

5. Хантураев И. М., Жуманов А. Н. ЭЛЕКТР ТАРМО^ЛАРИДА КУВВАТ ИСРОФЛАРИНИ ХИСОБЛАШ //Academic research in educational sciences. -2021. - Т. 2. - №. 5. - С. 330-337.

6. Жалилов У. А. У. и др. ЭЛЕКТР ЭНЕРГИЯ СИФАТ КУРСАТКИЧЛАРИ ВА УЛАРНИ ОШИРИШ ЧОРА-ТАДБИРЛАРИ //Academic research in educational sciences. - 2021. - Т. 2. - №. 4. - С. 113-118.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

7. Жуманов А. Н. и др. ЭЛЕКТР ЭНЕРГИЯ ИСРОФИНИ АНЩЛАШ УСУЛЛАРИ //Academic research in educational sciences. - 2021. - Т. 2. - №. 4. -С. 466-470.

8. Олимов О. Основные пути повышения эффективности работы асинхронных электроприводов // Международный журнал инженерных и информационных систем (IJEAIS) ISSN. - 2020. - С. 107-108.

9. Мустафакулов А. А., Арзикулов Ф. Ф., Джуманов А. Использование Альтернативных Источников Энергии В Горных Районах Джизакской Области Узбекистана //Интернаука: электрон. научн. журн. - 2020. - №. 41 (170).

10. Сиддиков И. Х. и др. Элементы и устройства управления и контроля интеллектуальных электрических сетей систем электроснабжения //Инженерно-строительный вестник Прикаспия. - 2018. - №. 2 (24).

11. Олимов О., Хазраткулова X. ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ВЕТРОВОЙ ЭНЕРГИИ В УСЛОВИЯХ ДЖИЗЗАХСКОЙ ОБЛАСТИ (УЗБЕКИСТАН) // Интерконф. -2020.

12. Носирович О.О. Энергосбережение и применение преобразователей частоты и устройств плавного пуска // АКАДЕМИЯ: МЕЖДУНАРОДНЫЙ МНОГОДИСЦИПЛИНАРНЫЙ ИССЛЕДОВАТЕЛЬСКИЙ ЖУРНАЛ. - 2021. -Т. 11. - №. 2. - С. 1232-1235.

13. Olimov O. N. et al. ELEKTR ENERGIYADA PAST KUCHLANISHLI KOMMUTASIYALASH JIXOZLARNING, IQLIM VA JOYLASHISH TASNIFI //Academic research in educational sciences. - 2021. - Т. 2. - №. 5. - С. 294-299.

14. TRANSFORMER O. F. A. S. P. UDK 62-03 Olimov Orif Nosirovich, Kurbanov Abror Abdinasirovich, Safarov Behruz Kuzievich //АКАДЕМИЧЕСКАЯ ПУБЛИЦИСТИКА. - С. 77.

15. Олимов О., Хазраткулова X. ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ВЕТРОВОЙ ЭНЕРГИИ В УСЛОВИЯХ ДЖИЗЗАХСКОЙ ОБЛАСТИ (УЗБЕКИСТАН) // Интерконф. -2020.

16. Sultanov M. M. et al. FITTING THE SPECTRA OF PIONS, KAONS, PROTONS, AND ANTIPROTONS IN RELATIVISTIC CU+ CU COLLISIONS //Euro-Asia Conferences. - 2021. - С. 96-98.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.