CC BY
19EKOTIZIMDA O'RMONLARNING RO'LI VA O'ZBEKISTON SIYOSATIDA
O'RMONLARGA AHAMIYAT 1Umurzakova Nargisaxon Muxtarovna 2Nazirov Umarxo'ja Xayrullo og'li
1Toshkent Davlat Agrar Universiteti "Gumanitar fanlar"kafedrasi katta o'qituvchisi 2Toshkent Davlat Agrar Universiteti "Yurisprudensiya"yo'nalishi 2-kurs talabasi [email protected] [email protected] https://doi.org/10.5281/zenodo.10082210
Anotatsiya. Ushbu maqolada, o'rmonlarning ekologiyaga ta'siri, o'rmonlarningfoydali xususiyatlari, o'rmonlar kamayishi natijasida hosil bo'ladigon ekologik fojealar, ularni kesilishiga yo'l qo'ymaslik, O'zbekiston qonunchiligida va siyosatida o'rmonlarni himoya qilish va saqlashga qaratilayotgan e'tibor yoritib o'tilgan.
Kalit so'zlar: Ekotizim, yer funksiyalarii, tuproq eroziyasi, fotosintez, ekoturizm, biologik xilma-xillik, konsepsiya, degradasiya, atmosfera, korbanad angidrid, iqlim o'zgarishi, suv filtiri.
Аннотация. В данной статье освещено влияние лесов на экологию, полезные свойства лесов, экологические катастрофы, вызванные сокращением лесов, предотвращение их вырубки, защита лесов в законодательстве и политике Узбекистана и направленность на сохранение.
Ключевые слова: Экосистема, функции Земли, эрозия почвы, фотосинтез, экотуризм, биологическое разнообразие, концепция, деградация, атмосфера, углекислый газ, изменение климата, фильтр для воды.
Abstract. In this article, the impact of forests on ecology, beneficial properties of forests, ecological disasters caused by the reduction of forests, prevention of their cutting, protection of forests in the legislation and policy of Uzbekistan and the focus on conservation is highlighted.
Keywords: Ecosystem, earth functions, soil erosion, photosynthesis, ecotourism, biological diversity, concept, degradation, atmosphere, carbon dioxide, climate change, water filter.
Daraxtzorlar havo tozaligini ta'minlaydigon, yurtga ko'rk bag'ishlaydigon boylikdir!
Shavkat Mirziyoyev
Kundalik hayotimiz bilan shug'ullanar ekanmiz, daraxtlarning ko'plab afzalliklarini oddiy deb hisoblaymiz. Daraxtlar nafaqat go'zallik, balki ular yerdagi hayotni saqlab qolishda ham hal qiluvchi ro'l o'ynaydi. Daraxtlar bizning atrof-muhitimiz va hayotimizning muhim tarkibiy qismidir. Ular bizni kislorod, toza havo, oziq-ovqat, dori-darmon bilan ta'minlaydi va yovvoyi hayvonlar uchun yashash joyi hamdir. Daraxtlar iqlimni tartibga solish, tuproq eroziyasini oldini olish va biologik xilma-xillikni muhofaza qilishda ham hal qiluvchi rol o'ynaydi.
Bugungi kunda dunyoning ko'plab davlatlarida daraxtzorlar sonini ko'paytirish, mavjud o'rmonlarni saqlsh va himoya qilishga ham alohida ahamiyat berilmoqda. Chunki o'rmonlar atmosferadan karbonat angidridni olib tashlash va uni saqlash orqali iqlim o'zgarishi tezligini sekinlashtirishga yordam beradi. Bu to'g'ridan-to'g'ri ta'sir, chunki iqlim o'zgarishining asosiy omili atmosferada karbonat angidridning haddan tashqari ko'pligidir. O'rmonlar, shuningdek, iqlim o'zgarishining jamiyatga ta'sirini kamaytirishga bilvosita ta'sir ko'rsatadi.Masalan, o'rmonlar va daraxtlar shahar va qishloq landshaftlari bo'ylab haroratni tartibga soladi. Bu ichki makonlarni sovutish uchun zarur bo'lgan energiya va uglerod miqdorini kamaytiradi. Havodagi ko'plab zararli ifloslantiruvchi moddalar iqlim o'zgarishi bilan bog'liq va sog'lom o'rmonlar ularni havodan olib
tashlaydi. Xuddi shu narsa suvdagi ifloslantiruvchi moddalar uchun ham amal qiladi. Bundan tashqari, o'rmonlar havoga kislorod ham qo'shadi, fotosintezning global ta'siri tufayli yerning iqlimini saqlab turish qobiliyatida asosiy rol o'ynaydi. Ular iqlim o'zgarishiga qarshi tabiiy himoya bo'lib, issiqxona gazini karbonat angidriddan tozalaydi va kislorod hosil qiladi. Bu atmosferani tozalashga va ko'tarilgan haroratni nazorat qilishga yordam beradi.
O'rmonlarni kesish bu imtiyozlami inkor etadi. Chunki o'rmonlar iqlimni nazorat qilishga yordam berishdan tashqari, o'rmonlar boshqa ekologik afzalliklarga ham ega. Ular yomg'irning tuproq yuzasiga ta'sirini kamaytirish va suvni singdirish va uning to'g'ridan-to'g'ri oqib ketishiga yo'l qo'ymaslik va ustki qatlamni olib tashlash orqali eroziyaning oldini oladi. O'rmonlar, shuningdek, suv filtri vazifasini bajaradi, suvni to'playdi va saqlaydi va yer osti suvli qatlamlarini to'ldiradi. Tropik tog' o'rmonlari suv havzalari uchun ayniqsa muhimdir. Insoniyat o'rmon ekotizimlaridan ko'p foyda oladi. Ko'plab dori-darmonlar va farmatsevtika preparatlari o'rmonlarga xos o'simliklarda topilgan. Yog'och, qog'oz va bambuk kabi zamonaviy jamiyat bog'liq bo'lgan mahsulotlar o'rmon ekotizimlaridan kelib chiqadi. Ziravorlar, saqich va bo'yoqlar kabi ko'plab boshqa kerakli mahsulotlar ham butun dunyo bo'ylab o'rmonlarda uchraydi. O'rmonlar estetik sabablarga ko'ra insonlar uchun ham muhimdir va ekoturizm o'rmonlardan barqaror foydalanish va himoya qilishning bir usuli hisoblanadi.
Katta miqyosda daraxtlarni kesish o'rmonlarning kesilishiga, hududning o'rmondan kam o'simlik bilan relefga aylanishiga olib kelishi mumkin. Yog'och, qog'oz va boshqa muhim materiallarni olish, yonilg'i bilan ta'minlash uchun daraxt kesish (daraxtlarni kesish amaliyoti) o'sishda davom etar ekan, o'rmonlarni kesishning global oqibatlari yomonlashda davom etmoqda va bu salbiy ta'sirlarga qarshi kurashish tobora qiyinlashib bormoqda. O'rmonlarning kesilishi yashash joylari, biologik xilma-xillik, havo sifati, suv yo'llari va tabiiy dunyoning deyarli barcha boshqa qismlariga ta'sir qiladi. O'simliklar kislorod hosil qiladi va issiqxona gazlarini o'zlashtiradi, bu ekologik sikllar uchun muhim jarayon. O'rmonlarning yo'qolishi nafaqat mahalliy jamoalar va organizmlarga ta'sir qiladi, balki iqlim o'zgarishi tufayli global isish, okeanlarning kislotalanishi va tabiiy ofatlarga ham faol hissa qo'shadi. Birlashgan Millatlar Tashkilotining Oziq-ovqat va qishloq xo'jaligi tashkiloti hisob-kitoblariga ko'ra, dastlab o'rmonlar yer yuzidagi quruqlikning taxminan 45 foizini egallagan bo'lsa, hozir o'rmonlar faqat 31 foizni tashkil qiladi. Butunjahon tabiatni muhofaza qilish jamg'armasi ma'lumotlariga ko'ra, o'rmonlar har yili 46-58 million kvadrat milya tezlikda yo'q bo'lib ketmoqda, bu daqiqada 36 futbol maydoniga teng[3].
Yashil maydonlarning yetishmasligi va havoning ifloslanishi O'zbekistonda ham katta ekologik muammolarni keltirib chiqarmoqda. Birlashgan Millatlar Tashkiloti ma'lumotlariga ko'ra, bioxilma-xillikning yo'qolishiga olib keladigan o'rmonlarning kesilishi, shamol va suv eroziyasi O'zbekistonning tabiiy muhitiga tahdid soluvchi eng jiddiy ekologik muammolardan biridir. O'rmonlar atrofdagi yerlarni muhofaza qilish, cho'llanishga qarshi kurashish va eroziyaning oldini olishda hal qiluvchi rol o'ynaydi. Shuning uchun O'zbekistondagi o'rmonlarning kesilishi nafaqat o'rmonlardagi biologik xilma-xillikka, balki daryolar havzalari kabi ko'plab nozik ekotizimlarga ham ta'sir qiladi. Qolaversa, Toshkent viloyati va Toshkent shahrida havoning o'ta yuqori darajada ifloslanishiga duch kelmoqda, bu ham suv va tuproqning kislotalanishi orqali ekotizim buzilishiga olib kelmoqda.
Bu holatlarni bartaraf etish maqsadida bir qator chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, Prezidentimizning 2019-yil 30-oktabrdagi farmoni bilan 2030-yilgacha bo'lgan davrda "O'zbekiston Respublikasining Atrof-muhitni muhofaza qilish konsepsiyasi'' tasdiqlandi. Ushbu konsepsiyada yerlarning cho'llanish va degradasiya darajasini kamaytirish, yer maydonlarining
sifati va unumdorligini qayta tiklashga alohida e'tibor qaratilgan[2]. Davlatimiz rahbarining 2020-yil 6-oktabrda imzolagan "O'zbekiston Respublikasida o'rmon xo'jaligi tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to'g'risida" gi qarori ijrosi doirasida 2021-yil davomida cho'llanishni oldini olish, eroziyaga qarshi kurashish maqsadida o'rmonlarni qayta tiklash va himoya o'rmonlarini ko'paytirish tadbirlari o'rmon fondi yerlarida jami 620 ming gektardan ortiq maydonda amalga oshirildi. Shu jumladan, Orol dengizining suvi qurigan hududida ushbu tadbirlar 458 ming gektarda, Orolbo'yi mintaqasiga kiruvchi Xorazm, Buxoro va Navoiy viloyatlari hududlarida 148,5 ming gektarda amalga oshirildi. Shuningdek, o'rmon fondining tog' va tog'oldi hududlarida jami 9.6 ming gektar maydonda yong'oqmevali daraxtlar plantasiyalari tashkil etildi. Yerlarning cho'lga aylanishini oldini olishda saksovulzorlar va boshqa cho'l o'simliklarini ekib ko'paytirish amaliyoti yo'lga qo'yildi. Soha mutaxassislari va olimlarning ma'lumotlariga ko'ra Orolbo'yi hududida barpo etilgan 2 yoshli saksovulzorda shamol ta'sirida qum ko'chishi 20 foiz, 5 yoshli saksovulzorda 80 foiz va 7 yoshli saksovulzorda to'liq to'xtatiladi. Natijada, Orolbo'yi mintaqasida iqlim mo'tadillashadi, qum-changlarni havoga ko'tarilishi kamayadi. Inson yashashi uchun ijtimoiy-iqtisodiy muhit barqarorligi ta'minlanadi. Bundan tashqari 2018-yil 16-aprelda "O'rmon tog'risida'' qonun yangi tahrirda qabul qilindi. Ushbu qonunni yangi tahririni qabul qilishdan maqsad o'rmonlarni muhofaza qilish, himoya qilish, ko'paytirish, takroriy ko'paytirish, qayta tiklash, ularning mahsuldorligini oshirish va ulardan foydalanish sohasidagi munosabatlarni tartibga solishdan iborat ekanligi belgilab qo'yildi. O'zbekistonda o'rmonlar asosan ekologik (tuproqni muhofaza qilish, suvni muhofaza qilish, o'simlik va hayvonot dunyosini hamda boshqa tabiiy resurslarni muhofaza qilish, himoya, sanitariya-gigiyena, sog'lomlashtirish, rekreatsiya) va ijtimoiy-iqtisodiy vazifalarni bajaradi [1]. O'rmon tog'risidagi qonunda bir qator masalalar aniq belgilab qo'yildi. Jumladan o'rmon fondi yerlari etib o'rmon bilan qoplangan yerlar, shuningdek o'rmon bilan qoplanmagan, ammo o'rmon xo'jaligi ehtiyojlari uchun berilgan yerlar o'rmon fondi yerlari deb e'tirof etildi. Vazirlar Mahkamasi tomonidan o'rmonlarga salbiy ta'sirlarning o'z vaqtida oldi olinishi uchun davlat o'rmon fondi holatidagi o'zgarishlarni aniqlashga, uni baholash va prognoz qilishga doir muntazam kuzatuvlardan iborat o'rmon manitoringni amalga oshirish belgilandi. Davlat o'rmon xo'jaligi organlari, ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish organlari hamda mahalliy davlat hokimiyati organlari o'z vakolatlari doirasida o'rmonni undan foydalanish tartibi buzilishidan, shu jumladan o'rmonni qonunga xilof ravishda kesishlardan hamda o'rmonga boshqacha tarzda zararli ta'sir ko'rsatilishidan muhofaza qilinishini ta'minlashi, Davlat o'rmon xo'jaligi organlari, ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish organlari hamda mahalliy davlat hokimiyati organlari o'rmonda yong'inning oldini olish, yong'inga qarshi kurashishga oid chora-tadbirlarning amalga oshirilishini ta'minlashi, zarur hollarda yong'inni o'chirish uchun aholini, korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning o't o'chirish, yer qazish texnikasini hamda transport vositalarini jalb etishi, yong'in xavfi yuqori bo'lgan davrda aholining o'rmonda bo'lishini hamda o'rmonlarga transport vositalari va boshqa vositalar kirishini cheklashi, yoki taqiqlashi, o'rmondan foydalanuvchilar o'rmonlarda yong'in xavfsizligiga rioya etishi, ish joylarida yong'inga qarshi tadbirlar o'tkazishi, o'rmonlarda yong'inlar chiqqan taqdirda esa ularning o'chirilishini ta'minlashi shart etib qoyildi.
Shuningdek "Yashil makon" loyihasi doirasida ko'plab tadbirlar amalga oshirilmoqda. Sirdaryo viloyatida loyiha tadbirlaridan biri yashil chegara yaratish maqsadida o'rmon zonalarini barpo etishdan iborat etib belgilandi. Ko'ngillilarning sa'y-harakatlari natijasida viloyatda 175 km uzunlikdagi o'rmon zonalari barpo etildi. Sirdaryo viloyatining shimolida, Toshkent shahrida 11
ming 500 mahalliy navli daraxt va buta ekildi. Loyiha 19 gektardan ortiq maydonni qamrab olgan bo'lib, ko'proq yer maydonini qamrab olgan holda ko'proq daraxt ekish rejalashtirilgan.
Bugungi kunda O'rmon xo'jaligi agentligi tasarrufidagi o'rmon fondi yerlari maydoni respublika bo'yicha 11,8 mln gektarni tashkil qiladi. O'rmon fondi yerlarining o'rmon bilan qoplanganlik darajasi ko'rsatkichi o'rmon xo'jaligida muhim faoliyat indikatori bo'lib, hozirgi kunda mazkur ko'rsatkich mamlakatimizda 5,3 mln gektarni tashkil etadi. O'zbekiston Respublikasida o'rmon xo'jaligi tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasiga asosan, o'rmon fondi yerlari maydonini 14 million gektarga, shundan o'rmon bilan qoplangan yerlarni 6 million gektarga yetkazish belgilangan. O'tgan qisqa davrda esa bu borada keng qamrovli ishlar amalga oshirilmoqda. 2023-yil 11-oktabrda Prezident Shavkat Mirziyoyev raisligida turizm va madaniyat maskanlari imkoniyatlarini to'liq ishga solish hamda "Yashil makon" kuzgi mavsumini samarali tashkil etish yuzasidan videoselektor yig'ilishi o'tkazildi. Videoselektrda "Yashil makon" umummilliy loyihasining amalga oshirilishi ko'rib chiqildi. Ushbu loyiha boshlanganidan o'tgan 2 yilda uy-joy massivlarida 1 ming 200 gektardan ortiq yashil bog' va jamoat parklari, 1 million gektardan ziyod yashil hudud va qoplamalar barpo etildi. 2023- yil 25-oktyabrdan 1-dekabrgacha, "kuzgi daraxt ekish mavsumi" e'lon qilinishi, uning doirasida 85 million tup ko'chat ekish rejalashtirildi. Bunda barcha darajadagi rahbarlar, vazirlar, hokimlar, mahalla faollari, jamoat arboblari, nuroniylar, san'atkor va sportchilar, mashhur blogerlar o'rnak ko'rsatishlari muhimligi ta'kidlandi.
Xulosa. O'zbekistondagi o'rmonlar va daraxtzorlar mamlakat atrof-muhit, iqtisodiyot va odamlar uchun juda katta ahamiyatga ega. Ular biologik xilma-xillikni saqlash, iqlimni tartibga solish, suv resurslarini boshqarish, tuproqni saqlashga hissa qo'shadi va turli iqtisodiy va madaniy imtiyozlarni beradi. O'rmonlarni, daraxtzorlarni muhofaza qilish va ularni barqaror boshqarish sog'lom atrof-muhit, barqaror rivojlanish hamda hozirgi va kelajak avlodlar farovonligini ta'minlashda hal qiluvchi ahamiyatga ega. O'zbekiston uchun o'rmonlarni muhofaza qilish, o'rmonlarni ko'paytirish va fuqarolarning o'rmonlarning ahamiyati haqida xabardorligini oshirish bo'yicha sa'y-harakatlarini davom ettirish zarur. Shunday qilib, O'zbekiston o'rmonlar taqdim etayotgan ko'plab imtiyozlardan foydalanishi hamda yanada barqaror va mustahkam kelajak yaratishi mumkin bo'ladi.
REFERENCES
1. "O'rmon to'g'risida'' qonun (yangi tahrirda) 16.04.2018 O'RQ-475 (https://lex.uz/docs/-3683529#-3684203)
2. 2030-yilgacha bo'lgan davrda "O'zbekiston Respublikasining Atrof muhitni muhofaza qilish konsepsiyasini tasdiqlash tog'risida'' 30.10.2019 PF-5863-son (https://lex.uz/docs/-4574008)
3. Evgeniy Botman "Forest Rehabilitation in the Republic of Uzbekistan''
4. https://urmon.uz/uz/13620/
5. https://www.un.org/ru/
6. https://sciencing.com/importance-forest-ecosystem-5422707.html
