Научная статья на тему 'ЭКОЛОГИЯ ВА АТРОФ-МУҲИТНИ МУҲОФАЗА ҚИЛИШНИНГ КОНСТИТУЦИЯВИЙ-ҲУҚУҚИЙ АСОСЛАРИ'

ЭКОЛОГИЯ ВА АТРОФ-МУҲИТНИ МУҲОФАЗА ҚИЛИШНИНГ КОНСТИТУЦИЯВИЙ-ҲУҚУҚИЙ АСОСЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Строительство и архитектура»

642
70
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЭКОЛОГИЯ ВА АТРОФ-МУҲИТНИ МУҲОФАЗА ҚИЛИШНИНГ КОНСТИТУЦИЯВИЙ-ҲУҚУҚИЙ АСОСЛАРИ»

ЭКОЛОГИЯ ВА АТРОФ-МУХИТНИ МУХОФАЗА КИЛИШНИНГ КОНСТИТУЦИЯВИЙ-ХУКУКИЙ АСОСЛАРИ

С. С. Сайфиддинов

Термиз Давлат университети Юридик факультети укитувчиси

Узбекистан Республикасининг Конституцияда Узбекистон экологик сиёсати, экологик ва ахолининг экологик хавфсизлигига доир талаблар белгиланган булиб, ушбу сиёсий-хукукий хужжат мамлакатимизда атроф табиий мухитни мухофаза килиш ва табиий ресурслардан окилона фойдаланишнинг хукукий асослари белгилаб берилган. Шунингдек,Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 30 октябрдаги "2030 йилгача булган даврда Узбекистон Республикасининг атроф-мухитни мухофаза килиш концепциясини тасдиклаш тугрисида"ги фармони талаблари хам уз ифодасини топган.

Биламизки, конституциявий нормаларнинг экологик сиёсатни амалга оширишдаги урни ва ахамияти бекиёс булиб, Асосий конунда давлат органлари ва жамоат бирлашмаларининг экологик фаолиятини шакллантириш буйича асосий принциплари мустахкамланади, фукароларнинг экологик бурчлари белгиланади, жамиятнинг экологик баркарор ривожланишининг устувор йуналишлари уз ифодасини топган.

Конституциявий нормалар тизими жамият ва табиатнинг узаро алокаси чогида юзага келадиган ва тартибга солинадиган ижтимоий муносабатлар тавсифидан келиб чикиб, шартли равишда икки кисмга-умумий ва махсус экологик нормаларга булиниши мумкин.

Умумий конституциявий нормалар демократик-хукукий давлат ва фукаролик жамиятини барпо этишда, давлат хокимияти ва бошкаруви органларининг фаолиятини ташкил этишнинг асосий принципларини белгилашда, фукароларнинг асосий хукук ва эркинликларини кафолатлашда, экологик хукук-тартиботни мустахкамлашда долзарб ахамият касб этади.

Зеро, Конституциямизнинг 10-боби инсон ва фукароларнинг хукук ва эркинликлари кафолатларига багишланган булиб, унда давлатнинг фукароларнинг Конституция ва конунларда мустахкамланган (шу жумладан экологик) хукукларини кафолатлаши белгиланган.

Шунингдек, Конституциянинг бешинчи булимида давлат хокимиятини

ташкил этишнинг асосий коидалари белгиланган булиб, ушбу нормалар

экологик конунчиликнинг шаклланиши ва шу сохадаги давлат органларининг

ташкил этилишида мухим хукукий негиз булиб хизмат килади.

Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan

National University of Uzbekistan 381 www.ares.uz

Юкоридагилардан ташкари Конституциямизда Узбекистан Республикаси Президенти ва Вазирлар Махкамасининг ваколатлари хам белгиланган булиб, ушбу нормалар мазкур органларнинг экология сохасидаги ваколатларининг хукукий макомини белгиловчи миллий конун хужжатларининг ривожланиши учун асос булади.

Вахолангки, умумий конституциявий нормаларнинг ахамияти яна шу билан белгиланадики, биринчидан, уларда экологик муносабатлар тугридан-тугри тартибга солинмаган; иккинчидан, ушбу нормалар экологик конунчиликнинг шаклланиши ва ривожланишида мухим ахамиятга булган асосий коидаларни белгилаб беради.

Жумладан, америкалик хукукшунослар мамлакат Конституциясини экология хукуки нормалари шаклланадиган хукукий тизим учун асос булиб хизмат килувчи "билвосита манба" сифатида таърифлайдилар. А^Шнинг экологик конунчиликни ишлаб чикишда инобатга олиниши лозим булган барча умумий конституциявий нормаларини уч йирик гурухга ажратишимиз мумкин: 1) атроф табиий мухитни мухофаза килиш сохасида хукукий тартибга солишни амалга ошириш буйича Конгресс ваколатларини белгиловчи нормалар; 2) ушбу ваколатни чегараловчи нормалар; 3) атроф табиий мухитни мухофаза килиш сохасини хукукий тартибга солишга таъсир курсатиши мумкин булган фукароларнинг хукукларига оид нормалар.

А^Ш экологик конунчилигида асосий уринни конституциявий коидаларни суд шархи эгаллайди хамда у экологик муносабатларни хар кандай сохада куллашни назарда тутади.

А^Ш Конституциясидан фаркли равишда мамлакатимиз Асосий конунида ижтимоий-сиёсий тусдаги нормалар билан бир каторда атроф табиий мухитни мухофаза килиш ва табиий ресурслардан фойдаланишни тартибга солувчи махсус экологик меъёрлар хам мавжуд.

Узбекистон Республикаси Конституциясининг махсус экологик нормалари тизими куйидагича: фукароларнинг экологик бурчи (50-модда); мулкдан фойдаланишнинг экологик талаблари (54-модда); давлат экологик сиёсатини амалга ошириш принципларини белгилаб берувчи нормалар (55-модда); махаллий хокимият органларининг экология сохасидаги ваколатлари (100-модда) уз ифодасини топган.

Узбекистон Республикаси Конституциясининг 50-моддасига мувофик,

фукаролар атроф табиий мухитга эхтиёткорона муносабатда булишга

мажбурдирлар деб курсатилган. Ушбу норманинг ахамияти шу билан

белгиланадики, унда биринчидан, фукароларнинг экологик бурчи Конституция Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan

National University of Uzbekistan 382 www.ares.uz

даражасида мустахкамланган; иккинчидан, атроф табиий мухит тушунчасининг юридик мазмунидан келиб чикиб, Конституциянинг ушбу нормаси нафакат фукароларнинг табиатни мухофаза килиш, балки табиий ресурслардан окилона фойдаланиш мажбуриятини хам назарда тутади.

Шунингдек, Асосий ^онунимизнинг 54-моддасида белгиланишича, мулкдор мулкига уз хохишича эгалик килади, ундан фойдаланади ва уни тасарруф этади. Мулкдан фойдаланиш экологик мухитга зарар етказмаслиги, фукаролар, юридик шахслар ва давлатнинг хукукларини хамда конун билан курикланадиган манфаатларини бузмаслиги шарт.

Мазкур норманинг узига хос хусусияти шундаки, унда мулк хукуки, хусусан табиий ресурсларга нисбатан мулк хукуки мазмунини белгиловчи мулкдор ваколатлари тартибга солинган хамда бундай хужалик ва ишлаб чикариш фаолияти атроф табиий мухитга зарар етказмаслиги каби талаб мустахкамланган.

Эътиборли томони шундаки, давлат экологик сиёсатининг хукукий асослари Узбекистон Республикаси Конституциясининг 55-моддасида уз аксини топган. Унга кура, ер, ер ости бойликлари, сув, усимлик ва хайвонот дунёси хамда бошка табиий захиралар умуммиллий бойликдир, улардан окилона фойдаланиш зарур ва улар давлат мухофазасидадир. Ушбу конституциявий норма давлат экологик фаолиятининг куйидаги асосий принципларини ифодалайди:

Биринчидан, республика табиий ресурслари умуммиллий бойлик хисобланади, яъни юридик маънода улар халк мулкини ташкил этади хамда улар номидан давлат хокимияти ва бошкаруви органлари конунда белгиланган ваколатлари доирасида иш юритади;

иккинчидан, табиий ресурслардан окилона фойдаланиш зарур. Экология хукукида окилона деганда, табиий ресурслардан экологик норматив ва стандартларга катъий риоя этган холда фойдаланиш тушунилади;

учинчидан, табиат объектлари ва ресурслари давлат томонидан курикланади. Бу давлат табиий ресурслардан окилона фойдаланиш ва мухофаза килишни таъминлашини хамда жисмоний ва юридик шахсларнинг экологик хукук ва манфаатларига, шунингдек экологик хукук-тартиботга риоя этилишини кафолатлашини англатади.

Асосий ^омусимизнинг 100-моддасида эса, махаллий давлат хокимияти органларининг асосий ваколатлари саналган булиб, ушбу вакиллик органлари фаолиятининг устувор йуналиши сифатида уз худудида "атроф табиий мухитни

мухофаза килиш" буйича ваколатлари мустахкамланган. Ушбу норманинг ахамияти ва зарурияти куйидагиларда намоён булади:

биринчидан, у атроф табиий мухитни мухофаза килиш буйича асосий вазифаларни белгилаб беради;

иккинчидан, барча даражадаги хокимларга уз худуди доирасида экологик конунчиликка риоя этилиши борасида шахсан жавобгарлик маъсулиятини юклайди.

Бир катор хорижий мамлакатлар конституцияларининг тахлили уларда экологик-хукукий нормалар турлича тартибга солинганлигидан гувохлик беради. Жумладан:

1. Атроф табиий мухитни мухофаза килиш буйича юридик ва жисмоний шахсларнинг хукуклари ва мажбуриятларини шакллантириш. Айни дамда таъкидлаш уринлики, куп холларда фукароларнинг кулай атроф табиий мухитда яшаш хукуки айни дамда атроф табиий мухитни мухофаза килиш мажбурияти билан богланади (ГФР Конституциясининг 34-моддаси ва ш.к.).

2. Хорижий мамлакатлар конституцияларида давлатнинг табиатни мухофаза килиш, табиий ресурслардан окилона фойдаланишни таъминлаш сингари мустакил функциялари мавжудлиги мустахкамланган (ГФР Конституциясининг 15-моддаси, Болгария Конституциясининг 31-моддаси ва б.к.).

3. Табиий объектлар ва ресурсларга нисбатан давлатнинг мутлак мулк хукуки белгилаб куйилган (Венгрия Конституциясининг 8-моддаси, Руминия Конституциясининг 12-моддаси ва б.к).

4. Давлатнинг мамлакат ва жамиятнинг табиатни мухофаза килиш буйича ички ва ташки сиёсатига оид принципларининг яхлитлиги (Венгрия Конституциясининг 20-моддаси ва хк.).

5. Халк хужалигини ва табиатдан фойдаланишни ривожлантиришда халк хужалигини режалаштириш, хом-ашё ва ресурсларга булган эхтиёжни инобатга олиш, уларнинг режали таксимлаш ва улардан окилона фойдаланиш каби нормалар мустахкамлаб куйилган. (Венгрия Конституциясининг 7-моддаси ва ш.к.).

6. Табиатни мухофаза килишда жамоат бирлашмалари ва харакатларнинг урни мустахкамланган (ГФР Конституцияси 29-моддаси, Руминия Конституцияси 24-моддаси ва б.к).

Эътиборли томони шундаки, Австрия, Албания, Болгария, Венгрия, Литва, Польша, Словакия, Словения, Хорватия, Чехия ва Эстония каби давлатларда

фукаролар ва давлатнинг экология сохасидаги хукук ва мажбуриятлари аник ва равшан белгилаб берилган.

Х,индистонда атроф табиий мухитни мухофаза килишнинг конституциявий-хукукий асослари давлатнинг атроф табиий мухитни мухофаза килиш ва уни яхшилашга харакат килишга мажбур эканлигини хамда бу хар бир Х,индистон фукаросидан талаб килинишини белгилайди.

Хусусан, Греция Конституцияси (1975 й.) 24-моддасида "Табиий ва маданий атроф мухитни мухофаза килиш давлатнинг мажбурияти хисобланади", деб белгиланган.

Австрияда эса, "Атроф мухитни хар томонлама мухофаза килиш тугрисида"ги Федерал Конституциявий конун (1920 й.) амал килиши ушбу мамлакатнинг атроф мухитни комплекс мухофаза килишга интилаётганлигидан далолат беради. ГФР Конституцияси 20а-моддасида хам давлат атроф табиий мухитни мухофаза килиши, бугунги авлод келажак авлод олдида маъсул эканлиги уктирилган. Италияда хам атроф табиий мухитни мухофаза килиш буйича вазифа давлат зиммасига юкланган. Италия Конституцияси 9-моддасида (1947 й.) таъкидланишича, "Республика мамлакат табиатини мухофаза килади",-деган нормалар уз ифодасини топган.

Юкоридагилар шуни курсатмокдаки, турли мамлакатларнинг конституциявий-экологик нормаларининг кискача тахлили Конституцияда давлат экологик сиёсатининг устувор йуналишларини белгилаш, уларни норматив-хукукий хужжатларда янада аниклаштириш хамда конунни куллаш маданияти экологик баркарор ривожланишга имкон бериши ва уни устиворлигини тасдиклайди.

Худди шунингдек, киёсий тахлил курсатганидек, Узбекистон Республикаси Конституциясида мустахкамланган асосий экологик-хукукий нормалар энг илгор хорижий давлатлар тажрибасига мос булиб, мамлакатимизда баркарор ривожланишни таъминлашга, атроф мухит мусаффолигини саклашга, табиатни хамда ахоли саломатлигини мухофаза килишга хизмат килмокда.

Хуллас, Узбекистон Республикаси Конституциясида, экология ва атроф-мухитни мухофаза килишнинг конституциявий-хукукий асослари уз ифодасини топган булиб у бевосита халкаро стандартларга мослиги билан ахамиятлидир ва келажак авлоднинг экологик хавфсизлигини таъминлашга ва атроф-мухитни мухофаза килишга оид барча талаблари курсатилганлиги билан ахамиятлидир.

REFERENCES:

1. Узбекистон Республикаси Конституцияси.Тошкент, 2020

Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan

National University of Uzbekistan 385 www.ares.uz

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 30 октябрдаги "2030 йилгача булган даврда Узбекистон Республикасининг атроф-мухитни мухофаза килиш концепциясини тасдиклаш тугрисида"ги фармони

3. Хамрокулова, Ш. Э. (2021). УМУМТАЪЛИМ МАКТАБЛАРИДА ЭКОЛОГИК ТАЪЛИМ-ТАРБИЯНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ. Academic research in educational sciences, 2(3).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.