Научная статья на тему 'ЭКОЛОГИК ЙЎЛАКЛАРНИНГ САМАРАДОРЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШДА МУҲОФАЗА ҚИЛИНАДИГАН ЎРМОНЛАРНИНГ АҲАМИЯТИ ВА УЛАРНИ БАҲОЛАШ УСУЛЛАРИ'

ЭКОЛОГИК ЙЎЛАКЛАРНИНГ САМАРАДОРЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШДА МУҲОФАЗА ҚИЛИНАДИГАН ЎРМОНЛАРНИНГ АҲАМИЯТИ ВА УЛАРНИ БАҲОЛАШ УСУЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
51
10
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
экологик каркас / марказий ядро / экологик йўлаклар / сув йиғиш ҳавзалари / биологик хилма-хиллик / ecological network / central core / eco-corridors / catchment area / biodiversity.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Абдуғаниев Олимжон Исомиддинович

Мақолада муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар тизимини асосий элементларидан бири бўлган экологик йўлакларнинг самарадорлигини таъминлашда муҳофаза қилинадиган ўрмонларнинг аҳамияти тахлил қилинган. Экологик йўлак сифатида муҳофаза қилинадиган ўрмонлар, дарё водийси ва унинг элементларининг аҳамияти кўриб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о Земле и смежным экологическим наукам , автор научной работы — Абдуғаниев Олимжон Исомиддинович

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE SIGNIFICANCE OF PROTECTED FORESTS IN ENSURING THE EFFICIENCY OF ENVIRONMENTAL CORRIDORS AND METHODS FOR THEIR ASSESSMENT

The article analyzes the importance of protected forests in ensuring the effectiveness of ecological corridors, which are one of the main elements of the system of protected natural areas. And also, the importance of protected forests, the river valley and its elements as an ecological corridor is considered

Текст научной работы на тему «ЭКОЛОГИК ЙЎЛАКЛАРНИНГ САМАРАДОРЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШДА МУҲОФАЗА ҚИЛИНАДИГАН ЎРМОНЛАРНИНГ АҲАМИЯТИ ВА УЛАРНИ БАҲОЛАШ УСУЛЛАРИ»

"SUSTAINABLE FORESTRY"

14-15 October 2022 | scientists.uz

ЭКОЛОГИК ЙУЛАКЛАРНИНГ САМАРАДОРЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШДА МУХОФАЗА ЦИЛИНАДИГАН УРМОНЛАРНИНГ А^АМИЯТИ ВА УЛАРНИ

БА^ОЛАШ УСУЛЛАРИ АбдуFаниев Олимжон Исомиддинович

География фанлари номзоди, доцент.

Фаргона давлат университети, Фаргона. abduganiev76@mail.ru https://doi.org/10.5281/zenodo.7190292

Аннотация. Мацолада мууофаза этиладиган табиий уудудлар тизимини асосий элементларидан бири булган экологик йулакларнинг самарадорлигини таъминлашда мууофаза цилинадиган урмонларнинг ауамияти тахлил цилинган. Экологик йулак сифатида мууофаза цилинадиган урмонлар, дарё водийси ва унинг элементларининг ауамияти куриб чицилган.

Калит сузлар: экологик каркас, марказий ядро, экологик йулаклар, сув йигиш уавзалари, биологик хилма-хиллик.

ЗНАЧЕНИЕ ОХРАНЯЕМЫХ ЛЕСОВ В ОБЕСПЕЧЕНИИ ЭФФЕКТИВНОСТИ ЭКОЛОГИЧЕСКИХ КОРИДОРОВ И МЕТОДЫ ИХ ОЦЕНКИ

Аннотация. В статье анализируется значение охраняемых лесов в обеспечении эффективности экологических коридоров, являющихся одним из основных элементов системы охраняемых природных территорий. А также, рассмотрено значение заповедных лесов, речной долины и ее элементов как экологического коридора.

Ключевые слова: экологическая каркас, центральное ядро, экокоридоры, водосборная территория, биоразнообразие.

THE SIGNIFICANCE OF PROTECTED FORESTS IN ENSURING THE EFFICIENCY OF ENVIRONMENTAL CORRIDORS AND METHODS FOR THEIR ASSESSMENT

Abstract. The article analyzes the importance of protected forests in ensuring the effectiveness of ecological corridors, which are one of the main elements of the system ofprotected natural areas. And also, the importance ofprotected forests, the river valley and its elements as an ecological corridor is considered.

Keywords: ecological network, central core, eco-corridors, catchment area, biodiversity

Кириш. Табиий ландшафтлардаги фрагментация жараёнлари биологик ва ландшафт хилма-хиллиги асосий тахдидлардан бири хисобланади. Шу боис, экологик каркас концепциясида устувор вазифалардан бири сифатида, тизимнинг яхлитлигини таъминлаш оркали биологик турларнинг миграцияси хамда модда ва энергия алмашувидаги узулишларни бартараф этиш белгиланган. Мазкур вазифалар экологик йyлаклар(ecological corridors)ни ташкил этиш оркали амалга оширилади. Мухофаза этиладиган табиий худуд(МЭТХ)лардан (IUCN буйича, VI тоифаси) мухофаза килинадиган урмонлар экологик каркас таркибида экологик йулак сифатида алохида ахамиятга эгадир [11, 13]. Экологик йулаклар биологик турларнинг миграциясини, усимлик формацияларининг таркалишини, экологик каркас билан табиий, табиий-антропоген ландшафтлар уртасидаги алокадорликни таъминлаш хамда компонентлар хилма-хиллигини саклаш ва бойитишига хизмат килади [7, 8, 9, 10].

"SUSTAINABLE FORESTRY"

14-15 October 2022 | scientists.uz

Экологик йулакларни ташкил этишда мухофаза макомига эга булмаган, лекин, биологик хилма-хиллик курсаткичи юкори булган худудларни (масалан, экинзорлар ичидаги кичик кумликлар, курик ерлар) хам МЭТХ,лар тизимига киритишда эътиборга олиш зарур. Шу боис, чизикли ва майдонли конфигурацияга эга булган экологик йулакларни ташкил этиш масалаларини тадкик этиш мухим ахамиятга эгадир [1, 2, 5].

Тадкикот объекти ва услублари. Тадкикот объекти экологик каркаснинг яхлитлиги ва самарадорлигини таъминлашда мухим булган экологик йулаклар хисобланади. Тадкикотда экологик йулакларни белгилашнинг экологик-географик жихатларини асослаш ва самарадорлигини бахолаш усулларини тадкик этишга эътибор каратилди. Экологик каркас элементларининг яхлитлиги ва богланганлик даражасини бахолаш ишлари Р.Форман ва М.Годронлар томонидан ишлаб чикилган а, в ва у богланиш индексларини аниклаш методикаси асосида утказилди.

Тадкикот натижалари ва уларнинг мух,окамаси. Экологик каркас элементларини яхлитлигини таъминлашда дарё хавзалари, яхлит тог тизмалари, химоя урмон поласалари, автомобиль ва темир йуллари хамда ахоли пунктларидаги яшил зоналар, экинзорлар атрофидаги дарахтзорлар ва ихотазорлардан экологик йулак сифатида фойдаланиш имкониятлари куриб чикилади. Агар, дарё водийси ва унинг элементлари МЭТХ,лар тизимидаги яхлитликни таъминлаш учун етарли булмаса, ёки сугоришга сарифланиб, мансабига етиб бормаса, у холда дарё хавзасидаги биологик турларни хусусиятидан келиб чикиб, махсус урмон поласаларини ташкил этиш ёки экоканаллар ёрдамида тизимга бирлаштиришга эътибор каратиш зарурдир.

Мухофаза килинадиган урмон тоифалари асосан экологик (тупрокни мухофаза килиш, сувни мухофаза килиш, усимлик ва хайвонот дунёсини хамда бошка табиий ресурсларни мухофаза килиш, химоя, санитария-гигиена, согломлаштириш, рекреация) ва ижтимоий-иктисодий вазифаларни бажаради. Урмонлар атроф-мухитга ижобий таъсир курсатадиган, экологик ва ижтимоий-иктисодий ахамиятга эга дарахтлар, буталар ва бошка табиий объектлар мажмуидан иборат булиб, урмон-овчилик, овчилик ва (ёки) баликчилик хужаликларини юритиш, урмонларни кайта тиклаш ва ихота урмонларни купайтириш, тог ёнбагирлари, жарликлар ва ташландик ерларда эрозияга карши дарахтзорлар барпо этиш ишларини бажарилишини такозо этади [13, 14].

Экологик йулакларнинг самарадорлигини таъминланишида буфер зоналарнинг ахамияти хам каттадир. Оптимал катталикдаги буфер зоналар МЭТХ,лар тизимининг табиатни мухофаза килишдаги самарадорлигини куллаб куватлаш ва мухофазага олинган экотизимларда баркарорлик таъминлашга хизмат килади. Экологик йулакларнинг узунлигига мос холда буфер зоналарнинг катталиги хам турлича булиб (1-жадвал), биологик турларнинг миграциясини хавфсиз амалга оширишга имконият яратади [6].

Буфер зоналарда ташкил этилган урмон поласалари дарёси хавзасида шаклланган геокомплексларни иклим узгариши шароитида турли аномал жараёнларни (тошкин, кургокчилик) олдини олишга хизмат килади. Шу боис, экологик каркаснинг яхлитлиги ва самарадорлиги куп жихатдан дарё хдвзасидаги атроф-мухитнинг холатига хдмда урмонлар билан копланганлик даражасига богликдир [12]. Масалан, экологик йулак сифатида ажратилган мухофаза килинадиган урмонлар ва дарё водийлари куйидаги вазифаларни бажаради:

"SUSTAINABLE FORESTRY"

14-15 October 2022 | scientists.uz

-биологик турларнинг миграциясини таъминлаш оркали уларни таркалиши ва озукага булган эхтиёжларини, шунингдек, популяциялар уртасида генетик маълумотлар алмашинувини оптималлаштириб туриш;

1-жадвал

Экологик йулакларнинг учун оптимал буфер зоналарнинг катталиги

№ Экологик йулакаларнинг узунлиги, км. Буфер зонанинг кенглиги, м.

1 1 30

2 1-10 50

3 10-50 100

4 50-100 200

5 100-200 300

6 200-500 400

7 500 дан катта 500

- сув хавзасини ифлосланиш, булганиш, саёзланишнинг хамда сув объектлари тупрок эрозияси махсуллари булмиш лойка билан тулиб колишининг олдини олиш, шунингдек энг макбул сув режимини таъминлаш;

-экологик каркаснинг асосий элементларини яхлит тизимига бирлаштиради хамда табиий, табиий-антропоген ландшафтлар билан алокадорлигини таъминлайди, табиий компонентлар хилма-хиллигини саклаш ва бойитишга имконият яратиш;

-экотизимларнинг табиий янгиланишини, улардаги биологик хилма-хилликни ва алохида популяциялар сонини тиклашга хизмат килади.

Экологик каркас таркибида экологик йулакларнинг оптимал сони ва катталигиги, унинг алохида элементлари уртасида ахборот, модда ва энергия алмашувининг юкори интенсивлигини хамда яхлитлигини таъминлайди. Бу оркали, экологик каркас узининг мухитни шакллантирувчи ва химоя килувчи функциясини самарали бажариши мумкин. Экологик каркаснинг яхлитлигини бахолашда Д.Гродзинский америкалик экологлардан Р.Форман, М.Годрон ва бошкаларнинг тадкикот натижаларига асосланиб а, в ва у богланиш индексларидан фойдаланишни таклиф этган [3, 4, 5].

Тадкикотчилардан Е.А.Соок [2002], О.В.Беднова, А.А.Лихачев [2013], И.Уап§, W.Chen ва Х.^еп [2017], А.А.Блакберн, О.Н.Калинихин [2017, 2018], К8ю1ко, О.СЬегесЬоп [2019] ва бошкалар хам а, в ва у богланиш индексларидан аниклаш асосида экологик каркас элементларининг бир-бири билан богланганлик даражасини, улар уртасида биологик турларнинг миграцияни амалга ошириш имконияти хамда модда ва энергия алмашуви билан боглик жараёнларни бахолашган. Юкоридаги тадкикотчиларнинг илмий натижаларига асосланиб экологик каркас элементларининг яхлитлиги ва богланганлик даражаси Р.Форман ва М.Годронлар [3] томонидан ишлаб чикилган куйидаги формулалар (1, 2 ва 3) билан хисоблаб чикиш мумкин:

а = (К - В + 1) / (2 В - 5), (1); бу ерда, К-каркас элементларини бирлаштирувчи ва бир-бири билан богловчи экологик йулакларнинг сони (бу ерда каркас элементларини бир бири билан боглаш имкониятига эга булмаган ва узилишларга эга булган экологик йулаклар хисобга олинмайди): В-марказий ядро ва экологик кайта тикланиш худудларнинг сони. Альфа-

"SUSTAINABLE FORESTRY"

14-15 October 2022 | scientists.uz

индекс (а) кийматлари канчалик юкори булса, экологик каркасда биологик турларнинг миграцияси учун имкониятлар юкори булади. Яъни, биологик турлар учун мукобил миграция йуналишлари хам мавжудлигини (а учун киймат чегараси 0 дан 1 гача) билдиради. Агар, альфа-индекс (а) киймати 1 дан кичик булса, экологик каркас таркибида кушимча урмон поласаларини лойихалаштириш талаб этилади. Альфа-индекс (а) экологик каркаснинг туликлиги ва яхлитлигини ифодалайди. Унинг киймат курсаткичлари канчалик юкори булса, биологик турларнинг миграцияси ва модда энергия алмашувида экологик йулакларнинг самарадорлиги юкори булади.

ß = К / B, (2);

бу ерда, Бета-индекс (ß) экологик каркасдаги экологик йулакларнинг мураккаблиги ва ривожланганлик даражасини изохлайди (ß учун киймат чегараси 0 дан 3 гача). Агар, ß <1 булса, экологик каркасдаги элементлар уртасида яхлитлик мавжуд эмас; ß=1 булса, экологик каркасда модда ва энергия алмашуви ва турлар миграцияси учун факат битта цикл мавжуд; ß>1 булса, экологик каркасда бир нечта цикл мавжуд; ß = 3 га тенг булса, экологик каркас энг оптимал шаклга эга булиб ундаги барча элементлар бир-бири билан тулик богланган:

Y = К / 3 (B - 2), (3).

бу ерда, Гамма-индекс (y) экологик каркаснинг асосий элементлари уртасидаги турларнинг миграциясида альтернатив йуналишларини танлаш даражасини белгилайди (учун киймат чегараси 0 дан 1 гача). y нинг киймат курсаткичи канчалик юкори булса, марказий ядро ва экологик кайта тикланиш худудларини бир-бири билан боглайдиган экологик йулакларнинг тармоги кенгрок ва турлар миграция учун экологик йулаклар кискарок шаклга эга булади; y = 0 булса, экологик каркаснинг асосий элементлари бир-бири билан богланмаган; y = 1 булса, экологик каркаснинг хар-бир элементи бир-бири билан тулик богланишга эгалигини билдиради. Агар, богланиш индексларининг курсаткичлари паст булса экологик каркас тузилиши жихатидан самарасиз булиб, МЭТХ,ларнинг тармоги тизим сифатида шаклланмаганлигини билдиради. Экологик каркаснинг самарадорлиги уни ташкил этувчи элементларнинг туликлиги ва бир-бири билан богланганлик курсаткичи хамда белгиланган функцияларни бажара олиш имкониятини бахолаш оркали аникланади.

Хулоса.

1. Урганилган илмий манбалардаги мавжуд маълумотлар экологик каркаснинг хлитлиги ва туликлиги уни таркибидаги марказий ядроларнинг сони, уларнинг катта-кичиклиги, экологик йулаклар билан каркас элементларининг бир-бирига богланганлик даражаси каби курсаткичларга боглик эканлигини курсатади. аникланади.

2. Богланиш индекслари натижаларига асосланиб янги экологик йулакларни ажратиш ва уларни кенгайтириш билан боглик чора-тадбирлар белгилаб олинади. Экологик йулаклар сифатида ажратилган мухофаза килинадиган урмонларни катта-кичиклиги ва шаклига кура куйидагича таснифлаш мумкин:

-чизикли (бундай экойулаклар энига тор булиб, муайян турларнинг турли яшаш жойлари уртасидаги алокани таъминлайди. Масалан, инфратузилмалар атрофидаги дарахтзорлар, махсус экотунеллар ва экоканаллар, бута усимликлардан хосил килинган тусиклар, урмон поласалари, дарё ирмоклари ва бошкалар);

"SUSTAINABLE FORESTRY"

14-15 October 2022 | scientists.uz

-погонали (бундай йyлаклар тyрларни харакатланиш даврида ёки озyка излаган вактида бошпана вазифасини бажариши мумкин. Поганали экойyлаклар вазифасини мухофаза килинадиган Урмонлар, кишлок хyжалигида ва бошка максадларда фойдаланиладиган худудларни хам киритиш мумкин. Демак, экологик йyлакларни белгилашда агроландшафтлар ва уларнинг атрофижаги ихотазорлардан хам унумли фойдаланиш мумкин.);

-майдонли (табиатдан фойдаланишнинг эхтиёткорона шаклига эга 6Ули6, ландшафтнинг табиий элементлари етарли даражада саклаб колинган хамда турларнинг хавфсиз харакатланишни таъминлаш имкониятига эга бyлган экойyлаклар. Бундай турдаги экойyлакларни асосини мухофаза килинадиган Урмонлар ташкил этади.).

3. Узбекистон Республикасида Урмон хyжалиги тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепциясини 2020-2022 йилларда амалга ошириш буйича «Йул харитаси»да белгиланган вазифаларни амалиётга тадбик этиш, чулланишга карши курашиш, урмон фонди ва мухофаза этиладиган табиий худудлар майдонларни кенгайтириш, флора ва фаунадаги ноёб турларининг мухофазасини таъминлаш максадида мухофаза этиладиган урмонлар таркибида экологик йулакларни ташкил этиш долзарб хисобланади.

REFERENCES

1. Мирзеханова З.Г. Экологический каркас территории: назначение, содержание, пути реализации / З.Г.Мирзеханова // Проблемы региональной экологии. - 2000. - № 4. - С. 42-55.

2. Комиссарова Т.С., Скупинова Е.А., Титова О.В. Геоэкологический каркас территории как пространственная совокупность геосистем разного типа. Вестник Ленинградского государственного университета им. А.С. Пушкина. № 1 / том 3 / 2013. С. 7-17.

3. Гродзинський Д.М. Основи ландшафтноï екологи: Пщручник. -К.: Либщь. 1993. -

224 с.

4. Forman R.T.T. Landscape ecology / R.T.T.Forman, M.Gordon. -N.Y.: John Wiley Sous, 1986. -332 p.

5. Miklós, L., Diviaková, A., & Izakovicová, Z. (2019). Ecological networks and territorial systems of ecological stability (p. 159). Berlin/Heidelberg, Germany: Springer International Publishing.

6. Izakovicová, Z., & Swi^der, M. (2017). Building ecological networks in Slovakia and Poland. Ekológia, 36(4), 303-322.

7. Yli-Panula, E., Jeronen, E., & Mäki, S. (2022). School Culture Promoting Sustainability in Student Teachers' Views. Sustainability, 14(12), 7440.

8. González-Zamar, M. D., Abad-Segura, E., López-Meneses, E., & Gómez-Galán, J. (2020). Managing ICT for sustainable education: Research analysis in the context of higher education. Sustainability, 12(19), 8254.

9. Абдуганиев, О. И., & Нишонов, Б. (2022). Экологик-Хужалик Х,олатни Оптималлаштиришда Мухофаза Этиладиган Табиий Худудларнинг Ахамияти. Miasto Przysztosci, 25, 72-73.

"SUSTAINABLE FORESTRY"

14-15 October 2022 | scientists.uz

10. Daiva, V. K., Angelija, B., & Erika, C. (2021). Depopulation of coastal rural Lithuania: do regional parks stabilise the situation?. Baltic Region, 13(S2), 90-111.

11. Isomiddinovich, A. O. ., Mahkamov, E. ., & Bahrom, N. . (2022). Geographic Aspects of Organizing Tourism in Protected Natural Areas. Miasto Przyszlosci, 27, 82-85. Retrieved from. http://miastoprzyszlosci.com.pl/index.php/mp/article/view/500.

12. Isamiddinovich, A. O. (2021). Hydrogeological Conditions and Features of the Ferghana Valley. Middle European Scientific Bulletin, 17, 92-97.

13. Isomiddinovich, A. O. ., Mahkamov, E. ., & Bahrom, N. . (2022). Geographic Aspects of Organizing Tourism in Protected Natural Areas. Miasto Przyszlosci, 27, 82-85. Retrieved from. http://miastoprzyszlosci.com.pl/index.php/mp/article/view/500.

14. Isomiddinovich, A. O., & Yigitaliyevich, X. R. (2021). Territorial Structure and Stability of Ecological Framework. International Journal of Progressive Sciences and Technologies, 29(2), 462-467.

15. Олимжон Исомиддинович, А. ., & Фарангиз Ботиржон кизи, F. . (2022). ЛАНДШАФТ ВА БИОЛОГИК ХИЛМА-ХИЛЛИКНИ ГАТ-ТАХЛИЛ АСОСИДА БАХ,ОЛАШ. Новости образования: исследование в XXI веке, 1(1), 53-58. извлечено от http://nauchniyimpuls.ru/index.php/noiv/article/view/98.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.