CC BY
0РкйоЬо&ссй Studies 20, 2, (2022), 69-85
Изворен научен труд
ЦОК 821.163.3.09:502/504 DOI: https://www.doi.org/10.55302/PS22202069mg
ЕКОЛОГШАТА ВО МАКЕДОНСКАТА ЛИТЕРАТУРА ЗА ДЕЦА: КУЛТУРНИ ИМПЛИКАЦИИ ЗА ОПШТЕСТВЕНИ ПРОМЕНИ
Jасмина Моjсиева-Гушева
Институт за македонска литература, Универзитет „ Св. Кирил и Методи)" во СкоЩе https://orcid.org/0000-0002-3513-0708
Клучни зборови: екосвест, еколошко образование, културна политика, мотивирана присутност, животна средина, загадуваае, екоактивизам, детска литература.
Резиме: Еден од важните фактори за развод на еколошката свест и за едукацща на младата генерацща може да биде и литературата. Во трудот се поага од претпоставките дека чита&ето белетристика со еколошка содржина: ]а поттикнува грижа за животната средина, ]а нагласува потребата за правилно управуваае со природните ресурси, ]а развива лубовта кон природата и кон секое живо суштество и ]а имплицира свесноста за зачувуваае на екосистемот. Преку соодветна анализа на македонските детски литературни дела, кои обработуваат еколошки теми (екосвест, екообразование, загадуваае, природна средина, заштита на животинските видови, екоактивизам) доагаме до одредени заклучоци за: квалитетот, недостатоците и состсубата на екосвесноста ка] детската популацща во Македонща. Поконкретно, во трудот ке бидат анализирани детски научнофантастични романи: „Планета Окталц" (1988) од Ливана Белева (посветени на еколошка катаклизма); „Авантурите на Марко и Дам^ан" (2005) од Мирко Зафировски (ко) ]а иницира потрагата по незагадена планета); потоа се задржуваме за младинскиот роман „Тополите на красот од дедовата ливада" (2001) од Бистрица Миркуловска (како илустрацща на училишниот екоактивизам); романот за деца „Киндер квачка" (1999) од Киро Донев (преку ко] децата можат правилно и ненаметливо да учат за еколошките содржини уште од мали нозе); романот „Професор Еднокамчев" (1999) од еколошката активистка Мимоза Ристова (посветен на проблемот со преживувааето на дивите мечки) и на красот екороманот „Зелена приказна" (2008) од Звонко Шавревски (ко) го обработува проблемот на принудната мелиорацща).
Извршената анализа ги наметна проблемите на недоволна застапеност на детската еколошката литература во формалното образование, неприлагодените форми за возраста на децата, како и неадекватнообработените содржини. Ово] труд беше насочен кон откривааето како анализираните книжевни дела го отсликуваат односот на човекот кон средината во ко]а живее, истакнува]ки ]а при тоа и важноста на еколошките теми за човештвото, и сето тоа со една основна цел да ]а иницираме потреба од создаваае на адекватна еколитература во Македонща, што ке доведе до промени во севкупниот однос на општеството кон природата.
ECOLOGY IN MACEDONIAN LITERATURE FOR CHILDREN: CULTURAL IMPLICATIONS FOR SOCIAL CHANGES
Jasmina Mojsieva-Guseva
Institute for Macedonian Literature University "Ss Cyril and Methodius", Skopje https://orcid.org/0000-0002-3513-0708
Keywords: eco-awareness, environmental education, cultural policy, motivated presence, environment, pollution, eco-activism, children's literature.
Summary: Literature can be one of the important factors in raising environmental awareness and educating the youth. The paper starts with the assumption that reading fiction with environmental content encourages care for the environment, emphasizes the need for proper management of natural resources, develops love for nature and every living being, as well as implies awareness of ecosystem preservation. Through an appropriate analysis of Macedonian children's literary works that deal with environmental topics (eco-awareness, eco-education, pollution, natural environment, protection of animal species, eco-activism) we come to certain conclusions about the quality, shortcomings and the state of eco-awareness among the children's population in Macedonia.
More specifically, the paper will analyze children's science fiction novels: "Planet Octaltz" (1988) by Liliana Beleva (dedicated to an ecological cataclysm); "The Adventures of Marko and Damjan" (2005) by Mirko Zafirovski (who initiates the search for an unpolluted planet). Then, we shall focus on the youth novel "Poplars at the End of Grandfather's Meadow" (2001) by Bistrica Mirkulovska (as an illustration of school ecoactivism); the children's novel "Kinder Kvacka" (1999) by Kiro Donev (through which children can properly and unobtrusively learn about environmental content from an early age); the novel "Professor Ednokamchev" (1999) by environmental activist Mimosa Ristova (dedicated to the problem of the survival of wild bears) and finally the eco-novel "Green Story" (2008) by Zvonko Sharevski (which deals with the problem of forced reclamation).
The performed analysis revealed the problems of insufficient representation of children's environmental literature in formal education, use of literary forms not adapted to the age of children, as well as inadequately processed contents. This paper was aimed at discovering how the analyzed literary works reflect the relationship of man to the environment in which he lives, highlighting the importance of environmental topics for humanity. All of this is done with one basic goal to initiate the need to create adequate eco-literature in Macedonia, which will lead to changes in the overall attitude of society towards nature.
Вовед
Се поголемото загадуваае на природната средина, на глобално ниво, неминовно го наметнува прашааето за важноста на не]зиното зачувуваае од последиците на човековата неконтролирана активност. Оваа неповолна соскуба, во светски рамки, овозможи нов начин на
наблудуваае и на разбираае на светот, што во себе ]а вклучува екологщата како суштинска дисциплина за понатамошниот разво] на човечката цивилизацща. Укажувааата за лошата состсуба на животната средина во последните години се се почести и поинтензивни. Со нивното актуализираае се постигнува подобро запознаваае на населението со дадениот проблем, што е прв чекор, но не и единствен, до пронаогаае на адекватни решенща за него. Едно од можните решенща е воведуваае на културната димензща во еколошката политика. При тоа секако не мислиме на целосно култивираае на животната средина преку уништуваае на животниот простор на другите животински и растителни видови или воведуваае на лоши практики, како што е употребата на хемиски средства (пестициди) за заштита на посевите од штетниците, кои потоа негативно влщаат и врз хуманата популацща, туку укажуваме дека е потребно воведуваае на културата во секо_щневната човечка практика на едно бенигно ниво, како начин на живот усогласен со животната средина. Зборуваме за примена на културата како имплицитен систем на значена и рамка на повикувааа, кои ги поткрепуваат разните институционални практики низ кои, во една држава, се води еколошката политика. Jа воведуваме културата за да го унапредиме разбирааето на начинот преку кои човечките заедници се доведуваат во врска со природната средина, за да ги истражуваме разните начини преку кои општествениот поредок е вплеткан во еколошката политика, да ]а оцениме нивната ефикасност и да дадеме извесни препораки за идните поколенща.
Во текот на изминатата деценща општествените науки почнаа се повеке да се занимаваат со прашааето: На ко] начин, самиот дискурс на животна средина, може да се доведе во врска со културата без да предизвика некакви штетни последици или уништувааа на природата? Оваа активност, впрочем, може да се согледа како форма на културна политика, ща се спроведува на_|прво преку развиваае на еколошката свесност на возрасното население, а подоцна и на младите поколенща, кои ревносно ке ]а пренесуваат унапредува_|ки го животот на следните генерации. Исто така, испитувааето на дискурсот на животната средина, како културна политика, може да доведе до „реконструкцща на начините преку кои се доага до ефектите на културната мок, како и на нивните општествени импликации" (Фишер и Ха]ер, 2009: 8), односно анализата на дискурсот на животната средина, преку културата, може да отвори многу прашааа и да сугерира потреба од формулираае на нова културна политика.
Развиваше на еколошка свесност преку процесот на учеше
Како што веке нагласивме, свесноста за еколошките проблеми на_|прво мораат да ]а стекнат возрасните, кои, преку соодветни начини, ке ]а пренесат на децата. Еден од начините за подигаае на еколошката
свесност raj младото население е воведуваае на еколошки содржини во институционадното и неформалното образование на младите и креираае еколошка литератyра, raja ке помогне во процесот на создаваае на население, чии приоритета ке бидат грижата за околината и за дрyгите животински видови. Ово] начин подразбира имплицитно и постсуано учеае и наталожуваае на еколошки вредности, концепции и гестови со што тие стануваат дел од човековите свесни и несвесни содржини. Константниот процес на учеае и на таложеае знаеаа, како што об]ас^ва Грегори Бе]тсон во есеите „Чекори до екологщата на умот" (Bateson, 1972: 283), секогаш подразбира и промена raj поединецот враодки го телото од состсуба на отсутност во сосщба на присутност. Kyлтyрните пораки влегуваат буквално и метафорично под кожата на читателот (Strauss, 1992: 3).Толкува]ки ja мотивацщата за прифакаае на културните модели, антрополозите додаваат дека „преку соцщалното искуство се натурадизира културата." (Strauss, 1992: 5). Ваквиот став го доведува поединецот во соскуба на мотивирана физичка присутност. Релацщата мегу де]ството и културата, што се должи на мотивацщата, станува општо сво]ство на нашето совладуваае на знаеаето низ практиката. На то] начин се доближуваме до суштината на мотивираната физичка присутност. Оваа состэдба е неопходна за да започне процесот на учеае да се одвива непречено и да се прифати како природен сегмент од растот и од разво_|от на секо]а човечка индивидуа. Кога веке постои мотивирана физичка присутност, таа лесно се негува и се развива со посредство на бро_|ни културни содржини од соодветниот домен.
Македонска детска еколошка литература
Во Maкедониja има забележителен бро] на детска литература со еколошка содржина, но од неа речиси ниедно дело не е воведено во образовниот процес. Така што, читааето на оваа литература останува во рамките на незадолжително четиво препорачано од наставниците и од родителите. Како репрезентативни примери од еколошкиот книжевен корпус ке ги посочам: научнофантастичниот роман на Отсумир Сим]ановски „Ацела" (1977) (каде еколошката катастрофа предизвикува изменети услови на животната средина); детските научнофантастични романи „Планетата Окталз" (1988) и „Ома_|от на вселената" (2001), на Лид]ана Белева (посветени на еколошката катаклизма), како и романот „Авантурите на Maрко и Дам]ан" (2005) на Mирко Зафировски (ко] ja иницира потрагата по незагадена планета). Во групата на еколошки романи спагаат и: драмската игра за деца „Ети ja спасува Тера" (1997) на Трajче Кацаров (во чии ликови можат да се препознаат главните загадувачи на животната средина); романот „Четириножни рицари" (1993) на Киро Донев (посветен на проблемот на загадувааето на животната средина); младинскиот роман „Тополите на крajот на дедовата ливада" (2QQ1) на Бистрица Mиркyливскa (посочен како илустрацща на
школскиот екоактивизам); детскиот роман „Киндер квачка" (1999) на Киро Донев (преку ко] децата yште од на]рана возраст можат правилно и ненаметливо да се запознаат со еколошките содржини); необичниот роман „Професор Еднокамчев" (1999) на еколошката активистка Мимоза Ристова (ко] го истaкнyвa проблемот на преживуваае на дивите мечки) и на кра]от екороманот „Зелена приказна" (2008) на Звонко Шавревски (ко] се занимава со проблемот на присилна мелиоризаци]а). На повекето од нив ке се задржам поединечно обидува]ки се, прекy анализи, да извлечам некои зaклyчоци за: темите, содржините и квалитетот на детските книги, кои се пишyвaaт и се обjaвyвaaт во Македонща. Верyвaм дека оваа анализа ке помогне за подобро согледуваае на еколошките проблеми биде]ки како што е добро познато книгите се значаен фактор за разворт на мислеаето. Прекy нив можат да се пренесyвaaт: знаеаата, претставите, сфакааата и воопшто може да се до_ще до сознание за состо]бата на екосвесноста raj децата и raj младинците во Македонща.
Наивноконструирана порака посветена на загадувашето на животната средина
Како што се забележува од погореизнесените податоци, поголем бро] од детските еколошки романи го третираат проблемот на загаду-вааето на животната средина. Некои од нив, кои спагаат во жанрот на нayчнa фантастика, одат дури дотaмy што ги антиципираат еколошката катаклизма и населувааето на други планети во кои владеат поинакви услови за живот. Таков пример е романот ПланеШаШа Окшалз (1988) на Лил]ана Белева, каде што главниот книжевен лик Златко е однесен на планетата Окталз, raja е технолошки понапредна од Зем]ата со „ред и дисциплина и затоа на неа сè функционира совршено" (Белева, 1988: 35) и според домицилните стандарди сите се чувствуваат срекно и задоволно. На таа планета и „не смеат да си дозволат да го губат времето" (Белева, 19SS: 37) затоа што тие мораат да произведуваат сè: храната, синтетичката облека, воздухот, роботите, дури и децата - донесени на свет на секои „двесте деведесет и седум години" (Белева, 1988: 36) колку што е човечкиот животен век таму. Иронично, според сфакааата на Златко, спощот и мирот на таа планета е обезбеден преку константно мониторираае на жителите „дома, на работа, по улиците" (Белева, 1988:
44). Секое нивно движете е проследено со туги погледи, така што трите милщарди жители, според стандардите на Зем]ата, се престорени во роботи. Мегутоа, технолошкиот разво] на планетата Окталз не и донел просперитет, затоа што лугето таму немаат никакви радости и задоволства, „немаат уметности, ниту природни убавини" (Белева, 1988:
45), а емоциите се сметаат за бескорисни. И покра] високиот технолошки напредок, Супер - Мозокот Аеликс се потпира на предвидувааата на пророчицата Хелеа (raja, исто така, потекнува од Зем]ата) дека Златко, на неко], за нив, се уште непознат начин, може да ja спаси планетата од
пропаст, од загадените предели со хемиски отрови, од секнатите реки, од новите животински форми, кои се создале како резултат на изместената еволуцща (Белева, 1988: 68-71).
Навистина, доагааето на Златко ке го промени животот на оваа планета предизвикува_|ки „блаженство во душите на жителите" (Белева, 1988: 52, 54, 55). Промените ке ги направи несвесно, преку своето вооби-чаено однесуваае: со помош на музиката, така што „производството на кислород неочекувано се зголемило откога работниците ja слушаат неговата музика" (Белева, 1988: 8Q); со случа_|ното пронаогаае на чудесната оаза среде опустошената зем]а во raja природата сама се регенерирала (Белева, 1988: 68, 74); со обновувааето на птич_|иот свет преку jaj^TO, кое случало се нашло во неговиот ранец и со пошумуваае на планетата со размножуваае на грмушката што ja донел од Зем]ата (Белева, 1988: 8Q). Кога жителите на Окталз ги виделе промените од де^твувааето на Златко, со воодушевуваае го молеле да остане raj нив, нуде^и му на]различни награди и привилегии. Но, то] ги одбива нивните молби, а тие, како и читателите на ово] роман, извлекуваат поука дека лубовта и другите емоции се на]важни и на]влщателни човечки манифестации, кои влщаат на однесувааето на сиот природен свет, односно, влщаат на односите мегу сите ]унаци на оваа, како што ja определува критичарот Mиодрaг Друговац, „наивна, исконструирана и како таква неуверлива утопща, напишана со добри намери, а без соодветни уметнички заложби" (Друговац, 1996: 389).
Недоволнообработена еколошка порака за загадувашето и технолошкиот разво|
Загадува^ето односно „есхатолошкиот мотив на уништувааето на планетата во катаклизма предизвикана од човечки фактор" е присутно и во научнофантастичниот роман за деца „Авантурите на Maрко и Даодан" од Mирко Зафировски. Станува збор за роман во чща основа сто]ат авантурите на два_щата братучеди и нивните средби со технолошкопонапредните вонзем]ани, со кои споделуваат на]различни необични искуства. Во однос на де_|ствието, ово] роман е мошне динамичен, поткрепен со приказни од патувааа на ]унаците на повеке планети, што го вбро]ува романот во поджанрот на спе_|с-опера. Ово] поджанр од научната фантастика, според убедувааата на Жан Гатеао, изнесени во книгата „Проблемите и значеаата на научната фантастика" (1976) се присутни „цикдуси на авантури со стереотипна структура, каде што допирот со непознатото има едноставно улога на зачин" (Gattegno, цит. Урошевик, 1988: 197).
Планетата од raja доагаат понапредните вонзем]ани, поради долгогодишното, несовесното користеае на природните ресурси, „поч-нала да се загадува" (Зафировски, 2005: 81). Тоа ке биде и причината за нивното доагаае на Зем]ата и за неетичката постапка на негативецот -
Црниот гавол, ко], затоа што неговата татковина била уништена, со измама, успева да ги освои новата планета (Зем]ата) и не]зините жители.
Како што се наведува во романот, Црниот гавол „пред да до_ще ка] нив, живеел на една планета, каде техниката, технологщата и комщу-теризацщата биле на многу високо ниво... ". Но, тамошните жители „без многу да мислат на иднината на сво]ата планета, а со тоа и на сво]ата иднина, од ден на ден сè повеке ги загадувале водите, почвата, воздухот. Така нивната планета била толку загадена, што повеке не можела да дава род, водите биле толку загадени што животот во потоците, реките, езерата и мориаата не бил можен, како и воздухот, ко] бил полн со отровни гасови...." (Зафировски, 2005: 65-66).
Како и во повекето технолошки напредни општества, сите параметри се следат од едно место - од главниот комщутер, ко], преку своите константни пресметки и истражувааа, утврдил дека „наскоро разновидните гасови што се насобрале во и околу планетата, ке почнат да се мешаат, што ке доведат прво до мали и поединечни експлозии а потоа до големи, со можност на една единствена, raja може да доведе до распагаае на планетата" (Зафировски, 2005: 65-66). И точно тоа и се случило, планетата на Црниот гавол, иако технолошки многу пона-предна, била уништена со експлозща од невидени размери „при што загинале милиони луге" (Зафировски, 2005: 66).
Мегутоа, наместо да извлече поука од дадената ситуацща, Црниот гавол продолжил и понатаму лошо и егоистично да се однесува, што се согледува преку: неодговорното пуштаае на вселенскиот брод, ко] „го оставил да се движи во бескра]ниот простор на вселената, а со малото летало се спуштил на планетата" (Зафировски, 2005: 67) на raja „се уверил дека условите за живот се одлични" (Зафировски, 2005: 6567); преку експлоатацщата на новонаселената планета; со измамата со ко]а ги пренел гостопримливите жители од планетата Зем]а уште од времето на Александар Македонски на новата планета (Зафировски, 2005: 67); преку теророт, ко] го спроведувал врз нив, како и врз целиот жив свет. Имено, на новата планета сè се движело спротивно од нормалното, а причината за ваквата фантастична ситуацща била во теророт спроведуван од Црниот гавол, ко] „го програмирал големиот комп]утер со испуштаае на високофреквентни нечу]ни звуци, да делува на центрите на движете на сè што е живо, така што при секаков обид да се движат напред, тие само скуат или лебдат, иако имаат желба и потреба за движете" (Зафировски, 2005: 76). И не се случувало само тоа, неговиот голем комщутер со процесот наречен „трансмисща" (Зафировски, 2005: 70-71) ja црпел енергщата од селаните и на то] начин го обновувал и го одржувал сопствениот живот.
Како и повекето детски авантуристички научнофантастични приказни, и оваа завршува срекно, така што главните ]унаци го униш-туваат големиот комщутер од ко] доагала заканата, а како последица на
таа нивна постапка и Црниот гавол почнал да ja губи сво]ата сила. Со други зборови, доброто го совладало злото на еден веке вообичаен начин, ко] го срекаваме во шематизирани детски приказни, како што об]аснува психологот Натка MицковиK: „Децата, по правило, доброто и убавото ги чувствуваат како идентични или мошне блиски категории, а исто така и нивните опоненти, лошото и грдото, речиси ги изедначуваат" (MицковиK, 1988: 45). Mеfyтоa пренагласената етичка компонента при сликааето на светот може да го уништи романот, односно ако „моралната поука е кра_|ната тенденцща на делото, тоа може да го деструира делото и да ja оневозможи естетската функцща" (MицковиK, 1988: 45). Значи, доколку сè се сведува на шематизирано црно-бело претставуваае и величаае на етичкото, ке се превиди реадниот свет и неговата сложена разновидност. Оттука, говоре_|ки за воспитните можности на литературата за деца, Натка MицковиK ке посочи дека преку литературата децата треба: „... да го откриваат светот низ сето негово богатство на про]ави, да го опфатат човековото однесуваае во сета негова разновидност, и така, афирмира_|ки го тоа непресушно разнообразие на светот, да ги откриваат страните на доброто" (MицковиK, 1988: 45).
Доживувааата на Maрко и Даодан и нивната дружба со вонзем]аните не завршуваат тука. Нарацщата се префрлува на описот на случката кога нивниот дедо се разболува од тешка болест и тие во оча] бараат лек од технолошкопонапредните вонзем]ани. Но, на нивно големо изненадуваае, од вонзем]аните дознаваат дека лекот што го бараат се наоГа во природата - во растенщата што растат на планетата Зем]а, raja, за разлика од нивната планета, не била до то] степен загадена и сè уште на неа постсуат „чисти делови каде може да се на_ще лек за разни болести" (Зафировски, 2005: 81). Еден од тие лекови е растението гуава, кое, по долги авантуристички потфати, Maрко и Даодан успеваат да го обезбедат и да го оздрават сво]от дедо.
Потоа, без некое конкретно об]аснуваае, се наведува дека вонзем]аните, со многу необични прона_|доци, им помогнале на жителите на планетата Зем]а, како што се: еколошкото производство на енергща од човечката мисла „така што оваа енергща трае бесконечно односно трае сè додека живее личноста" (Зафировски, 2005: 1Q2).
Амбициозно замислен, како по должина, така и по темите што ги зачнува без да ги обработи соодветно докра^ ово] детски роман е само еден од низата романи во кои изостанува поексплицитна елаборацща на настаните и поради тоа де_|ствува збунувачки за младата детска попула-цща. Исто така, во него не е секогаш ]асно посочена мотивираноста на ]унаците за конкретни де]ства, така што поуките што треба да ги извлечат младите читатели од содржината остануваат незабележани извлеку ва]ки се нечу_|но и бавно од нивниот светоглед, без да остават нещ посебен впечаток.
Непришо^бена порака на возрacтa, поcвeтeнa на загадувашето на животната cрeдинa
Од корпусот на македонска детска литература, посветена на проблемот на загадувааето, и во една друга пригода пишував - за детскиот роман „Тополите на кра_|от од дедовата ливада" (2001) од Бистрица Mиркyловскa, истакнува_|ки го како несоодветен пример на детска книга преку raja треба да се влщае врз градеаето на екосвеста на учениците. Несоодветноста произлегува од начинот на ко] авторката ja презентира матерщата. Саодки да биде сеопфатна во презентацщата, таа „екстензивно и со речник типичен за стручната ]авност ги набро]ува актуелните еколошки проблеми што се по]авуваат во живот на едно просечно скопско семе_|ство, доселено од малиот град Кочани, во ко], за разлика од аерозагаденото и пренаселеното Скоще, има многу зеленило, чиста мала рекичка и тополи на кра_|от од дедовата ливада" (Mojsieva-Gusheva, 2Q19: 87).
Без доволно да се обрати внимание на мотивираноста на децата за преземаае на еколошки активности, едноставно се соопштува дека децата решаваат да ja променат состо]бата, на]прво преку разговорот во фамилщата. Така синот Влатко, самоиницщативно покажува голем интерес за запалената дива депонща „Вардариште", кра] Скоще, од щашто испаруваат различни отровни гасови, од чщшто мирис не може ноке да се спие ^ир^довси, 2001: 54). По неговата стручна експлика-цща за тоа што сè се презема да се ревитализира зем]иштето на депо-нщата, таткото, со нескриено воодушевуваае, и се обрака на сопругата: „Злато, го слушаш син ти како стручно се изразува: ревитализацща, тампонираае, отплинуваае, хидрантна мрежа!" (Mиркyловскa, 2001: 54).
Како освестен активист, Влатко се зачленува во еколошката секцща во неговото училиште. Тука, во друштво на своите соученици, сещдневно, небаре како да е член на некое советодавно владино тело, дискутира и за многу други актуелни еколошки проблеми, присутни низ цела Maкедониja: за спасот на До]ранското Езеро, кое во 1988-та година, се соочило со опасност од исушуваае поради тоа што од грчка страна почнаде да испуштаат огромни количества вода што ja употребувале за наводнуваае на полиаата ^ир^довси, 2001: 123); за дивите депонии во: Струга, Тетово, Кавадарци; за вонредните мерки што се преземаат против загаденоста на воздухот во Скоще (Mиркyловскa, 2001: 18Q).
Неговиот ангажман не се состои само од зборуваае, туку то], заедно со своите другари, се вклучува во низа акции за: пошумуваае на селото Батинци, кое се наоГа близу другата скопска депонща „Дрисла", raja, исто така, не работи според еколошките стандарди; за испитуваае на составот на водата од Maрковa Река (Mиркyловскa, 2001: 69) во raja веке не се срекаваат ниту риби, ниту ракчиаа, како некогаш; за расчисту-вааето на расфрлениот градежен и комунален отпад по скопските улици ^ир^довси, 2001:94); за чистеаето на блиската парк-шума Водно, од
несовесните посетители, кои не ги почитуваат планините и нивните природни богатства (Миркуловска, 2001: 133).
Покра] конкретните еколошки акции, то], со своите другари, работи на полето на едукацщата на населението организира]ки литера-турен и ликовен конкурс на еколошки теми (Миркуловска, 2001: 59). Но, за жал, децата покажуваат повеке активност и свесност за последиците од еколошките катастрофи отколку возрасните биде]ки ситуацщата со ко]а се соочуваат и натаму останува иста и покра] тоа што речиси секу од жителите на Македонща, во одредени околности, го почувствувал неповолното влщание од загадувашето. Според заклучоците на Влатко, проблемот на]веро]атно лежи во фактот што лугето, иако се согласуваат да се намали загадувааето, не се согласуваат на ко] начин треба да се изведе тоа.
Поради несогласувааето на возрасните децата чувствуваат длабока потреба и носталгща повторно да се вратат во природата, да се препуштат макар само за миг на безгрижната детска игра по дедовите ливади. Тоа е мотивацща повеке да посадат исти такви тополи, како од дедовата ливада во Кочани, во дивата депонщата „Вардариште", ко]а секо]дневно ]а гледаат од нивниот прозорец (Миркуловска, 2001: 194).
Несомнено е дека преку ово] роман децата имаат можност подробно да се запознаат со актуелните македонски еколошки проблеми на еден екстензивен и стручен начин. Но, поетиката на литературата за деца, „покра] воспитно-образовната ]а подразбира и естетската порака" (Мо]сова-Чепишевска, 2019: 129). Затоа е неминовно да се постават прашашата: дали стилот на ко] е напишана е пригоден за возраста на ко]а е наменета, колку вака срочената детска книга стигнува до младите читатели, дали е таа интересно и популарно четиво за нив? За да се одговори на нив, секако дека е потребна поопсежна анализа проследена и со соодветна анкета. Но, она што можам накратко да го заклучам и да го изнесам во оваа пригода е резултатот од повеке ]авнооб]авени мислеша и анкети1, а тоа е дека децата од 21 век се помалку читаат (особено не долги книги од 250 страници колку што има посочената), туку повеке се привлечени од кратки електронски содржини, напишани забавно и провокативно, кои, низ процесот на игра, ги воведуваат и ги едуцираат во различни области. Во то] контекст сметам дека во иднина треба повеке да се води сметка за соодветната приспособеност на еколошката детска литература кон возраста на децата.
1 Податоците се земени од заклучоците на анкетата Читатели на иднината, спроведена во декември 2016 година преку програмата Креативна Европа од двете универзитетски професорки Нина Анастасова-Шкришарик и Илина Jакимовска.
Лесноприфатлива еколошка порака за умереното консумираше
Покра] значителниот бро] несоодветни детски еколошки романи, има и спротивни примери на книги, кои, со радост, се прифатени од детската популацща и претставуваат неизоставно четиво како во неформалното, така и во формалното образование. Ситуацщата на ово] план во формалното образование во последно време се подобрува, а очигледен пример за ова тврдеае е новиот предлог-список за лектирни изданща на ко] се наога една популарна книга мегу детската популацща - романот „Киндер квачка" (1999) на Киро Донев, преку raja децата можат, соодветно и ненаметливо, да се запознаат со еколошките содржини.
Во романескната нарацща доминира сещдневниот едноставен живот на една повозрасна брачна дво]ка. Но, она што ja движи целата нарацща е ликот на дедо Илща - страсниот планинар, ко], поголемиот дел од своето време, го минува во мочуриштето и во дивината (каде што си изградил наколна кукичка и рибник). То] е срекен и задоволен од ваквиот асоцщален начин на живот иако многу често останува несфатен од на]блиските, кои го нарекуваат со различни шеговити прекари. Но, тоа нема да го спречи ово] витален пензиониран учител да го живее животот во согласност со природата и со своите еколошки убедувааа, коишто се труди да им ги наметне и на младите генерации. То], преку зборови, дела и игри, се обидува да ги развие, ка] сво]от внук, почитта кон природата и еколошката свест за умерено консумираае на плодовите од неа.
„Зошто да береме повеке отколку што ни е потребно? Природата, внучко, не ги сака натрапниците, оние што одат во уништувачки походи на не]зините природни богатства. На не]зината богата трпеза, има место и храна за секого, речиси, во сите годишни времиаа. Но, секо] треба да си земе само толку, колку што му е доволно да се прехрани, да опстане, а и да остави од тоа и за оние што ке до]дат по него.... Само оно] ко] ja почитува природата, ко] ja брани и ja чува, оно] ко] не ja нарушува не]зината рамнотежа и ги почитува не]зините непишани закони само то] има право да ги користи не]зините добра!" (Донев, 1999: 75).
Неговите одмерени, мудари зборови и смислени игри, кои се протегаат низ целата нарацща, некако природно се наметнуваат преку вешто сплетени разговори и активности. Пласирана на ваков забавен и игрив начин, еколошката порака лесно може да допре до децата, кои, со задоволство, ке ja прифатат и долго ке ja паметат.
Лесноприфатлива еколошка порака за присилната мелиоризаци^а
Лесноприфатлива еколошка порака го донесува и вештосплетениот роман за деца „Зелената патрола" од правникот, по вокацща, Звонко Шавревски, ко], според зборовите на авторот на предговорот - писателот Велко Неделковски, изобилува со: „природни дщалози, засенчени ликови, возбудливи настани и градацща како скалило по кое де]ството
успешно се искачува сè до конечниот епилог" (Неделковски, 2QQ8: 238). Пораката на некогашните деца од дружината Зелена патрола, изречена на кра]от од романот е многу едноставна и искрена. Таа се однесува на проблемот на присилната мелиоризацща на струшкото блато и гласи: „^ожеби, еднаш одамна не успеавме да го сочуваме блатото, но денес, мораме да го заштитиме езерото" (Шавревски, 2008: 234) од шдадниците литри нечиста вода што, преку канал, се влеваат директно во езерото.
Всушност де_|ствието на целиот роман е сконцентрирано околу детските игри, кои се одвиваат во шамакот на струшкото блато и акциите, кои подоцна ги преземаат децата за да го спасат од исушуваае своето омилено место за играае. Непристапниот терен на мочуриштето им ja овозможуваше на децата посакуваната изолацща, слободата на дружеаето и авантуристичките потфати. Игрите во него понекогаш наликувале на разновидни имитации на реални животни ситуации, полни со изненадувааа, но друг пат тие биле и со едукативен карактер затоа што како што се наведува во романот:
„Блатото си имаше и мноштво свои постсуани жители. Едно чудо штркови, чащи и пеликани доагаа на ово] простор во лов на жаби и риби кои ги имаше од сите видови. Низ трските се сновеа на]различни пеперутки, вилински кончила, комарци и секакви други инсекти. Имаше и многу змии, но сите тие беа водени и неотровни, така што ние воопшто не им се плашевме. Понекогаш трагавме да уловиме некаква ретка птица или чудна пеперутка за да ja однесеме во Природно-научниот музе] во Струга" (Шавревски, 2008: 18 - 19).
Сета таа идила е нарушена неочекувано од геодети, многу работници, камиони и тешки машини кои требаа да го „копаат новиот канал низ блатото" (Шавревски, 2008: 91). Отпрвин децата не биле свесни за заканата што им се подготвува затоа што мислеле дека по новиот канал ке можат полесно да се движат низ блатото. Но, набргу кога „тревата пред трските ja изгуби сво]ата темно зелена бо]а" (Шавревски, 2QQ8: 113) и „трските почнаа да венеат и да се сушат" (Шавревски, 2008: 113) им станало ]асно дека „низ каналот не може веке да се весла" (Шавревски, 2008: 113) и дека тие полека но сигурно го губат своето мочуриште. Целта на сета оваа мелиоризацща било да се добие плодно зем_|иште на кое ке може да се одгледува повеке храна за луГето, без при тоа да се води сметка за целиот разновиден животински и растителен див свет и екосистем, ко] ке биде уништен. Затоа децата интензивно размислувале како да ги предомислат властите во нивната кобна намера и да ги натераат да сфатат дека „не можат да се борат против природата и дека им се доволни овие ниви кои веке ги имаат" (Шавревски, 2008: 120). Во борбата против градителите, тие коваат на]различни планови да ja забават работата на градилиштето. Некои од нив, како расипувааето на багерите, се покажале неуспешни, па затоа биле принудени да преземат многу поопасни акции, како што се минираае на самата брана,
што на кра]от ке доведе до нивно кривично гонеше. Како резултат на потрагата по подметнатиот експлозив, едно нивно другарче трагично го губи животот, а децата и ден-денес, со горчина, се секаваат на ово] потресен настан и на нивните детски авантури со кои не успеале да го спасат мочуриштето. Но, сепак, како поучна порака, ко]а ке ги следи до кра]от на животот овие некогашни деца, како и сите сегашни што ]а читаат оваа книга, ке остане свеста дека „Зем]ата е ограничен простор", ко] треба паметно да се користи за да остане непроменет и за следните генерации и да трае што подолго.
Лесноприфатлива еколошка порака за опстанокот на загрозените видови
На ист таков едукативен и лесноприемлив начин, со лубопит-ната детска популацща комуницира и необичниот еколошки роман за деца (но и за возрасни, биде]ки то] истовремено може да се толкува и метафорично) - „Професорот Еднокамчев"2 (1999) од универзитетската професорка Мимоза Ристова - основач и претседател на Еколошкото друштво „Екомедиа", авторка на веб-страницата, на тема 10 македонски еколошки приказни (достапна на мрежата www.soros.org.mk.eco), организаторка и афирматорка на повеке проекти од полето на заштитата на животната средина.
Таа зборува за проблемот на опстанокот на дивите мечки, на еден специфичен начин. Во однесувашето на мечките таа намерно вметнува човечка перспектива, ко]а се однесува на нужноста од нивна едукаци]а, како предуслов за опстанокот во новонастанатите услови во дивината. Имено, романот е конструиран како синтеза од вметнати парчиша на досетливи приказни презентирани од искусниот професор -мечокот Еднокамчев. Преку нив, то] ги учи младите мечиша за потребата од слободно движеше, за законитоста на природниот синцир, ко] е сочинет од грабливци и жртви, за алчноста на човекот, ко] е наколем канибал и загадувач, за та]ните на научниот свет, за опасноста од озонските дупки, за глобалното затоплуваше, за киселите дождови, за разорната мок на атомските бомби, но и за добрите луге, кои поставуваат ГПС-уреди на телата од загрозените шумски видови и им помагаат да преживеат, и уште многу други корисни работи. Самиот Еднокамчев, чщ прадедо бил херо] мегу мечките биде]ки успеал со еден камен да им нанесе тро]на штета на ловциите3 (по што и го добил и сворт прекар) и силно верувал во мокта на едукаци]ата и на мечките и на лугето, како во
2 Писмото на ово) роман исполнето со широка алузща на политичките односи во македонското современо општество, но и на цивилизацщата во целост, овозможува то] да се толкува и алегориски. Тоа е уште еден дополнителен квалитет на ово] необичен роман.
3 Прадедото на проф. Еднокамчев -„Муфо Еднокамчев само со еден единствен камен успеал на лошиот човек да му стори три бели: раскрвавена глава, скршена стапица и уништена пушка" (Ристова, 1999:50-51).
надобро средство во справувашето со непрщателското расположение мегу нив и во подобрувашето на нивните заемни односи. Според него, успехот на нивниот прщателски однос лежи во продлабоченото разбираше на суштината на нивната поединечна природа и потребите, но и во самоконтролата и свесните ограничуваша на нивните желби и удобности. Таквото убедуваше траело се до неговата старост кога сфатил дека човекот е доминантно суштество на планетата Зем]а, ко] поседува таканаречена инхереншна вредност4 ^айеп, 2006: 190), што му дава исклучително право да решава за другите и дека само човековиот здрав разум може да помогне за спас на целата планета. А ним, на мечките, им преостанува само да се размножуваат и да преживеат. Ово] метафоричен роман ]а глорифицира едукацщата до степен на апсурдност нагласува]ки дека само свесноста на човекот за еколошките проблеми е клучот на успехот на опстанокот на различните видови. Таа лекцща треба да ]а совладаат сите деца уште од на]мала возраст.
Заклучоци поврзани со македонската детска еколошка литература
Екологщата, на посебен начин, се поврзува со младите поколенща, преку читаше еколошка литература, ща влщае врз развива-шето на нивната еколошката свесност. Од посочениот преглед се забеле-жува дека еколошката литература за деца на]често се фокусира на проблемите со загадувашето на животната средина, кои се можеби едни од на]впечатливите, но е потребно да се обрне внимание и на другите аспекти од еколошката матерща за да можат младите да стекнат адекват-ни знаеша и да бидат целосно информирани за процесите, како што се: заштита на дивите растителни и животински видови, едно од културните посеви, глобалното затоплуваше, климатските промени, уништувашето на шумите, злоупотребата на фосилни горива, рециклирашето и др. Покра] согледувашата за недостатокот на застапените теми, како проблем се наметнува и начинот на презентацща на матерщалот. Оваа литература не е адекватна секогаш за возраста на ща е наменета, ниту е секогаш доволно добро формулирана со ]асна и впечатлива порака, ща ке остави силна трага во детската меморща.
Размислува]ки како да се надминат овие слабости, претпоста-вуваме дека можеби проблемот би се решил со воведуваше на екологщата во наставниот процес, што неминовно би довело до креираше на поголем бро] разновидни и поквалитетни содржини. Овие предлози произлегу-ваат од сознанието дека потпирашето врз личниот интерес на: авторите, родителите и децата за одредени теми не се покажа како доволно добра стратегща за квалитетни изданща, кои треба да придонесат за подигаше
4 Инхерентната вредност според сфакашата на филозофот Том Реган означува поседуваше на вредност ко]а не зависи од интерес, потреба или корист туку тоа е вредност во себе и по себе.
на свесноста raj децата. Со текот на времето се потврди тезата дека спонтаното препуштаае на вол]ата на чинителите, вклучени во процесот, е само парцщално решение за проблемите, кои од ден на ден сè повеке се зголемуваат.
Заклучоци за развитокот на еколошката свесност и активност во Македонка
Паралелно со растот на еколошките проблеми расте и потребата за развивааето на свесноста raj младата популацща за нив и желбата за нивно надминуваае. Но, запознавааето со проблемите и растот на свесноста не се доволни за успешно справуваае со нив. Познат е фактот дека на_щобро и на]брзо се учи низ лично искуство, за кое, во Македонща, не се води доволно грижа и не се практикува во доволна мера. Наспроти ваквиот нецелисходен начин на учеае, се применува „еден од на]тешките начини на учеае преку усво]уваае на заклучоци" (Роцерс, 2015: 277) понекогаш и неадекватно сервирани во детските еколошки книги од кои нищ не учи значително многу.
Со еден збор, можеме да заклучиме дека на патот на развивааето на еколошката свесност raj децата во Македонща поскуат многу недоследности и проблеми, кои можеме да ги формулираме во следнава насока. Неадекватно и недоволното присуството на еколошката литература во образовниот процес raj детската популацща, заедно со еколошките движеаа кои, сè уште, raj нас, во Македонща, се на работ на општествениот интерес, доведоа до занемаруваае на еколошките проблеми.
Овде се поставува прашааето: Зошто е тоа така, зошто во Македонща свесноста за здрава животна средина сè уште не го зазема местото што реално го заслужува? Дали е тоа така затоа што, како возрасни индивидуи, сè уште не сме свесни за неминовната поврзаност на човекот со природата или, пак, не сме ангажирани доволно во насока на пренесувааето на еколошката свест на младите генерации?
Претпоставуваме дека и двете премиси се точни затоа што иако, во Македонща, постоjaт еколошки здруженща, кои константно аларми-раат за различни еколошки проблеми и активно се вклучуваат во поди-гааето на свесноста на целата популацща - вклучително и на децата, сепак не се случуваат видливи промени на тоj план, нajвероjaтно, бидеjKи нивната активност не ги задоволува потребите. Таа, главно, се состои во потенцираае на важноста на екологщата преку организираае на различни промоции, настани и работилници. За жал, овие активности се одвиваат инцидентно и ревщално, нajчесто поттикнати од странските амбасади или од деловни сyбjекти, кои сакаат да се промовираат како еколошки свесни компании. Многу ретко, речиси инцидентно, се оддржуваат спонтани самоиницщативни настани поттикнати од реални потреби, организирани од навистинаосвестени сyбjекти.
Иако во неформалното образование во Македонща посебно внимание му се посветува на развивааето на еколошката свест уште од на]рана детска возраст со промовираае и со обработуваае на на]различ-ни еколошки содржини, сепак, се чувствува недостиг од континуирана посветеност на проблемот. Сите тие активности остануваат во рамките на иницщативите на поединците затоа што екологщата не е вклучена во наставната содржина, ниту пак во задожителната лектира во основното и во средното образование. Евидентно е дека не]зината присутност во наставниот процес е инцидентна, за што сведочи и фактот дека институ-ционално се срекава само на неколку високошколски установи. Имено, екологщата се изучува како посебна насока на Факултетот за биолошки науки во Скоще во додипломски и во постдипломски степен на образование преку ко] младите поколенща се едуцираат за важноста на екологщата за опстанокот на следните генерации мотивира]ки се за живот усогласен со природната средина. На Филозофскиот факултет, во рамките на студиската програма по Филозофща како изборен предмет, е понудена содржината Основи на биоетика, додека на студиската програма по Социологща се изучува предметот Соцщална екологща. Исто така, во Институтот за македонска литература, во рамките на магистерските и докторските студии „Културолошки студии" неодамна беа понудени предметите: еколошка култура, екокритика и екокултурни теории за попродлабочено да се пристапи кон проблемот и да се промо-вира креираааето културолошки производи со еколошки предзнак. Допрва, како што расте свесноста за не]зиното значеае, почну ва поин-тензивно да се воведува оваа содржина во високошколскиот образовен процес. Сепак, недостасува конкретна организирана еколошка едукацща од на]мала возраст до високото образование. Проблемот зошто е ваква ситуацщата во Македонща, на]веро]атно лежи во инертноста на општеството и на политичките власти, кои се уште гледаат на екологщата како на потрошувачка област, ща може да се заобиколи, без да бидат свесни дека еколошките проблеми треба да бидат во центарот на вниманието на младите уште од на]рани години.
Литература/References:
Анкета. (2016) Чишашели од иднинаша. Програма Креативна Европа-Македонща. [Anketa. (2016) Citateli od idninata. Programa Kreativna Evropa Evropa-Makedonija] (In Macedonian) URL:
http://readersofthefuture.com/wp-content/uploads/2017/02/Survey-Report_MK.pdf (датум на пристапуваае: 25.10.2020) Белева, Ливана. (1988). Планешаша Окшалз. Детска радост: Скоще. [Beleva,
Liljana. (1988). Planetata Oktalz. Detska radost: Skopje] (In Macedonian) Белева, Ливана. (2001). Ома]'оШ на вселенаша. Култура: Скоще. [Beleva, Liljana.
(2001). Omajot na vselenata. Kultura: Skopje] (In Macedonian) Донев, Киро. (2016). Киндер квачка. Просветно дело: Скоще. [Donev, Kiro. (2016). Kinder kvacka. Prosvetno delo: Skopje] (In Macedonian)
Друговац, Миодраг. (1996). Македонскаша книжевносш за деца и младина.
Детска радост: Скоще.[Drugovac, Miodrag (1996). Makedonskata knizevnost za deca i mladina. Detska radost: Skopje] (In Macedonian) Зафировски, Мирко. (2005). Аваншурише на Марко и Дам;ан. Макаве]: Скоще.
[Zafirovski, Mirko.(2005). Avanturite naMarko iDamjan. Makavej: Skopje] (In Macedonian)
Кацаров, Тра]че.(1997). Еши ]'а сиасува Тера. Феникс. Скоще. [Kacarov, Trajce.
(1997). Eti ja spasuva Tera. Feniks. Skopje] (In Macedonian) Мицковик, Натка. (1988) Лишерашураша за деца и не]зинише восиишни можносши. Самоуправна практика: Скоще. [Mickovic, Natka. (1988). Literaturata za deca i nejzinite vospitni moznosti. Samoupravna praktika:Skopje]. (In Macedonian) Миркуловска, Бистрица (2001) Тоиолише на кра)'ош од дедоваша ливада.
Македоника, Скоще. [Mirkulovska, Bistrica (2001). Topolite na krajot od dedovata livada. Makedonika. Skopje]. (In Macedonian) URL: http://www.makedonika.mk/viewer.html?book=f5ee381 d-6284-40ed-8a56-efb5d6e9cb4f# (датум на пристапува&е: 15.06.2022) Мо]сова-Чепишевска, Весна. (2019). Клуч во клучалкаша на дешсшвошо. Матица македонска:Скоще. [Mojsova-Cepisevska, Vesna. (2019). Kluc vo klucalkata na detstvoto. Matica makedonska:Skopje] (In Macedonian) Неделковски, Велко. (2008). Поговор. во Зеленаша ириказна, Шавревски, Звонко.
Детска радост: Скоп|е. [Nedelkovski Velko. (2008). Pogovor. vo Zelenata prikazna. Savrevski, Zvonko. Detska radost: Skopje] (In Macedonian) Ристова, Мимоза. (1999). Професорош Еднокамчев, Ми-Ан: Скоп|е. [Ristova, Mimoza. (1999). ProfesorotEdnokamcev. Mi-An: Skopje] (In Macedonian) Роцерс, Р. Карл. (2015). Како се сшанува личносш. Арс студио: Скоп|е. [Rogers
Carl. (2015). On becoming a person. Ars studio: Skopje.] (In Macedonian) Сим]ановски, Сто]мир. (1977)Ацела. Детска радост: Скоп|е. [Simjanovski, Stojmir.
(1977). Acela. Detska radost: Skopje.] (In Macedonian) Урошевик, Влада. (1988). Демони и галаксии, Македонска книга; Скопле.
[Urosevic, Vlada. (1988). Demoni i galaksii. Makedonska kniga:Skopje.] (In Macedonian)
Фишер Френк и Ха]ер Мартен (2009) Живеепе со ириродаша. Табернакул: Скопле. [Fischer Frank & Hajer Maarten (2009) Ziveenje so prirodata. Tabernakul: Skopje] (In Macedonian) Шаревски, Звонко. (2008). Зеленаша ириказна. Детска радост. Скоп|е. [Sarevski, Zvonko. 2008. Zelenata prikazna. Detska radost: Skopje.] (In Macedonian) Bateson, Gregory. (1972). Steps to an Ecology of Mind. University of Chicago Press. Mojsieva - Gusheva, Jasmina. (2019). Екологщата како книжевна тема (македонско-хрватски паралели). [Ekologijata kako knizevna tema (makedonsko-hrvatski paraleli)] Medunarodni znanstveni skup Hrvatsko-makedonske knjizevne, jezicne i kulturne veze 5. Rijeka Во: Hrvatsko-makedonske knjizevne, jezicne i kulturne veze. Prir.: Duric, D., Zubcic, S. Sveuciliste u Rijeci: Rijeka. (In Macedonian) str. 85-97. Strauss, Claudia. (1992). Introduction. In Roy D'Andrade & Claudia Strausss, Human
Motives and Cultural Models. Cambridge: Cambridge University Press. Zarden, Dzozef R. de (2006) Ekoloska etika. Uvod u ekolosku flozofju, Sluzbeni glasnik, Beograd. (In Serbian)
