CC BY
23Kasumov ilgar Alikuluoglu1
"EDiGE" DESTANININ QIRIMTATAR VARiANTLARININ NE§iR TARiHi
УДК: 801.81-343.512.19
История публикации крымскотатарских вариантов эпоса «Эдиге»
«Эдиге» - один из самых известных памятников культуры тюркского эпоса. «Эдиге» являясь эпическим отображением воображения кыпчакских и ногайских племён, по праву считается общетюркским эпосом. Если сравнивать с другими тюркскими народами, то этот образец народного творчества наиболее распространён среди казахов, казанских татар, каракалпаков, башкиров, ногайцев, крымских татар. К настоящему времени на языках тюркских народов известны десятки вариантов и версий эпоса. При этом он систематически изучался тюркскими и российскими исследователями на протяжении многих лет, вследствие чего в научных публикациях известных фольклористов нашли своё отражение различные взгляды об эпосе «Эдиге». В частности, в разное время было опубликовано несколько вариантов эпоса, бытовавших в фольклорном творчестве крымских татар. Особый интерес вызывают крымскотатарские варианты эпоса «Эдиге», собранные В.В. Радловым и отражающие его совершенствование в исторической динамике. С этой точки зрения наиболее важным по своему основному содержанию и ценным по своей научной сущности видится полный вариант, записанный академиком в селении Буюкходжалар. В статье анализируется история издания крымскотатарских вариантов эпоса «Эдиге», даётся критическая оценка различных вариантов произведения. В исследовании раскрывается необходимость публикации наиболее совершенной версии эпоса - именно той, что была записана в селении Буюкходжалар, а также освещается ряд вопросов, возникших в ходе упорядочения текста произведения.
Ключевые слова: эпос «Эдиге», вариант записанный в селении Буюкходжалар, история издания, крымскотатарский фольклор, В.В. Радлов.
History ofpublications of the Crimean Tatar variants of the "Edige" epos
"Edige " is one of the best known cultural monuments of the Turkic epos. "Edige ", being an epic reflection of the imagination of the Kypchak and Nogai tribes, is rightfully considered a pan-Turkic one. Compared with other Turkic peoples, this example of folk art is most common among the Kazakhs, Kazan Tatars, Karakalpaks, Bashkirs, Nogais and Crimean Tatars. To date, dozens of variants and versions of the epos in Turkic languages are known. In this respect, it has been systematically studied by Turkic and Russian researchers for many years, as a result of which various views on the Edige epos have been evidenced in the scientific publications of well-known folklorists. In particular, several versions of the epos that existed in the folklore of the Crimean Tatars were published at different times. Ofparticular interest are the Crimean Tatar versions of the Edige epos, collected by V. V Radlov and mirroring its evolution in historical terms. From this point of view, the most important in its main content and valuable in its scientific essence is the full version written down by the academician in the village of Buyukhocalar. The article highlights the history of the publication of the Crimean Tatar versions of the Edige epos, gives a critical assessment of the various versions of the piece of writing. The study reveals the need to publish the most perfect version of the epos - exactly the one that was recorded in the village of Buyukhocalar, and also highlights a number of issues that arose in the course of streamlining the text.
Keywords: epic "Edige", version recorded in the village of Buyukhocalar, history of publication, Crimean Tatar folklore, V.V. Radlov.
1 Касумов Илгар Аликулуоглы, научный сотрудник НИИ крымскотатарской филологии, истории и культуры этносов Крыма ГБОУВО РК КИПУ имени Февзи Якубова (Симферополь, Крым). E-Mail: ilgar gasvmov@mail.ru
"Edige" türk destanciliq medeniyetinin namli abidelerinden biri olip, ulu türk batirlarinin yenilmez cenkäverliklerinin epik tefekkürde §ekillengen parlaq aynasidir. Qipfaq ve nogay qabilelerinin mifologik tü§üncesinin mahsuli olgan "Edige" türk halqlarinin ortaq destanidir. Bu epik nümüne ba§qa türk halqlarina nisbeten qazahlar, qazantatarlar, qaraqalpaqlar, ba§qirtlar, nogaylar, qirimtatarlar arasinda daha da keni§ darqalgan. §imdigece türk halqlarinin tillerinde destannin onlarnen versiya ve variantlari dünya yüzü kördüler. Qirimtatar folklor icatfiliginda da me§ur esernin bir qaf varianti toplanilip ne§ir olundi. Olarnin sirasinda akademik V. V. Radlov toplagan variantlar daha da emiyetli ve önemlidir. Umumen, qirimtatar §ifahiy halq edebiyati nümünelerinin toplanilip ne§ir etilmesinde ve ayni zamanda qirimtatar dialektlerinin ilmiy nazar noqtasindan ögrenilmesinde belli akademik V. V. Radlovnin icadiy nailiyetleri diqqatqa läyiqtir. ilmiy dairelerde türkolog, §arq§inas ve folklor§inas kibi taninilgan belli alim bir foq qirimtatar halq agiz yaraticiliginin nümünelerini, §u cümleden, qaramanliq destanlarini yarimadanin fe§it bölgelerinden toplap ne§ir ettirmege muvafaq oldi. Yüzyilliqlardan berli halqnin tilinde destanla§qan "Edige"nin, "£orabatir"nin, "Qoplaqndi batir"nin mükemmel ve fe§it variantlari, em de "Er Targil", "Adil Sultan", "Amet batir", "Oraq Mamay" kibi qaramanliq destanlarindan qisqa parfalar ve fragmentler muellifnin ilmiy toplusinda özüne yer aldilar [Radlov, 1896]. "Edige"nin Radlov tarafindan Büyükhocalarda (1), Qarasuvbazarda (2) ve Kögennikiyatta (1) toplanilgan variantlari mezkür ciyintiqqa kirsetilgen.
Evelceden hatirlatmaq kerek ki, faqat "Edige"nin degil de, umumen, ciyintiqta yer algan bütünley halq agiz edebiyati incilerinin söyleyicileri aqqindaki malümatlar ve olarnin soyadlari mezkür kitapta qayd etilmegen. "Edigeni"nin qirimtatar versiyasinin sirasinda Radlovnin Büyükhocalarda toplagan varianti ba§qalarina nisbeten daha da mükemmeldir. Esernin Qarasuvbazarda toplanilgan variantlari ne ifündir tolusinen ne§ir etilmegen, sadece olaraq, olar küfük parfalardan ibarettirler. Destannin Kögennikiyatta toplanilgan variantinda ise esernin qisqa mündericesi tasvirlengen [Radlov, 1896, s. 99-122; 146-149; 154-165; 198-201].
Qirimtatar folklor§inaslari tarafindan qaramanliq destanlarinin kütleviy §ekilde toplanilip ne§ir olunmasi esasen ke?ken asirnin birinci yarisina tesadüf ete. §u devirde romanik nümünelernen bir sirada "^orabatir", "Koroglu" ve "Edige" kibi qaramanliq destanlari da "Sovet edebiyati" ve "Edebiyat ve kultura" mecmualarinda derc etildiler. Buninnen bagli R. Fazil eski menbalarga esaslanip ara§tirmalarinda qayd ete: "Destannin ("Edige" - i.K.) belli bir derecede keni§letilgen varianti "Sovet edebiyati" jurnalinin 1938 senesi 12-nci ve 1939 senesi 1-nci sanlarinda basilgan edi [Fazil, 2010, s. 84]. "Edige" destaninin qirimtatar versiyasinin ne§ir tarihinde mevcut olgan bazi bilgiler ciddiy meraq doguralar. Qaynaqlarda "Edige" destaninin daha bir variantinin yigirminci asirnin ellinci senelerinde ne§ri ve onin alman tiline tercimesinen bagli fikirler yürsetile. Folklor§inas R. Fazil öz ?ali§malarinda 1957-nci senesi S. £agatay tarafindan Ankarada qart bir qirimlidan "Edige"nin nisbeten büyük acimli ba§qa bir variantinin yaziga alinip, Garbiy Almaniyada tatar (qirimtatar - i.K.) ve nemse tillerinde basilip fiqqani aqqinda malümat bere [Fazil, 2010, s. 84]. Eski ve devri qirimtatar matbuatinda esernin Almaniya ne§rini esasli delillernen isbatlagan materiallarni rastlamamaganimiznin sebebinden bu versiya aqqinda birde-bir fikir söylemek mü§kül meseledir.
Folklorci C. Bekirov tarafindan 1999-nci senesinde qirimtatar destanlari Ankarada qirimtatar ve türk tillerinde dünya yüzü kördüler. Qirimtatar klassik edebiyatinin bediiy nümünelerinen zenginle§ken salmaqli ciyintiqta iftimaiy-turmu§ ve qaramanliq destanlari da ne§ir olundilar [Bekirov, 1999, s. 59-76]. Qayd etmek kerek ki, mezkür topluda yer algan destanlarnin informatorlari aqqinda if bir malümat mevcut degil. §uni da hatirlatmalimiz ki, söyleyicisi ve toplayicisi belgisiz olgan "Edige"nin bu variantini tolgun esap etmek mümkün degil. £ünki, destan ne§irge azirlanilganda onin tertibatinda bir sira tehnikiy qusurlarga yol berilgen. Daha dogrusi, eserde tasvirlengen bir sira adise ve epizodlarnin ardi-sirali tertip nizami öz mecrasindan fette qalgan, epik nümünenin süjet dinamikasi bozulgan. Bu sebepten destannin mündericesi qiyin anla§ila, bazi allarda ise sualler dogura. Esernin Azerbaycan türkcesine fevrilmesi zamani bu meseleler aydin §ekilde öz aksini tapti. Söz kelimi, §uni da qayd etmek kerek ki, "Edige"nin bu ne§ri diger qirimtatar romanik ve qaramanliq destanlarinen birlikte bizim tarafimizdan 2003-nci senede Bakuda Azerbaycan türkcesinde dünya yüzü kördü [Kasumov, 2003, s. 21-50].
K. Qonratli tarafindan azirlanilip tertip etilgen "Edige"nin daha bir varianti 2010-nci senesi "Yildiz" jurnalinin üfünci ve dörtünci saninda derc olundi. Qayd etmek kerek ki, digerlerine nisbeten yeterli derecede mükemmel olgan bu variantnin söyleyicisi ve toplayicisi daqiq belli degil. §u versiya faqat ölfüsine köre degil de, umumen, esernin süjet dinamikasinin, adise ve epizodlarinin ardi-sirali
ketiçatinin tolgunliginen, nazm qisiminen, obrazlarnin zenginliginen destannin baçqa variantlarindan bayagi farqlana. Ancaq tertibatçinin esernin metni üzerinde nasil yolnen çaliçip, oni neçirge azirlamasinen bagli açiqlamalari destannin bu variantinin süniy yolnen meydanga kelmesine delâlet ete. Daha dogrusi, esernin ciyma variant olmasina eminlik bere. Ayni zamanda destannin mündericesinin Radlovnin çeçit variantlarinin metnlerinen pek yaqinligi, em de olarnin aydin çekilde bir-birine oçavligi da §u versiyanin originalligine ve onin mustaqilligine zemin yaratmay. K. Qonratli destannin neçirge azirlavunen bagli araçtirmasinda eser metninin ciyma variant olmasini özü de inkâr etmey. Riza Fazil §u variantnin K. Qonratli tarafindan nasil peyda olmasini ve onin itirafini çaliçmasinda böyle anlata: "Men (K. Qonratli - i.K.) "Edige" destanini ortaliqqa çiqarmaga tiriçip, oni çoq kiçilerden soraçtirgan olsam da, destanni tekmil bilgen ki§i rast ketirip olamadim. Tek bundan 10-12 yil ögüne merhum ziyalilarimiz Bekir Umerov ve Kemal Qadiyevlerde bulungan arap ariflerinen yazili ve pek kûç oqulgan eski, qisqa, qusurli variantlarinen tani§ olmaga ve §unin kibi de merhum anamdan ayri parçalarini yazip almaga muvafaq olgan edim", - dep yaza o vaqitta destanni yollagan Kemal Qonratli... Sonra bu arqadaç elinde bulungan bütün variantlarni ve parçalarni birleçtire ve içke icadiy surette yanaçip, "Edige" destaninin toluca bir tekstini meydanga ketirmege nail ola. Destannin adini o, "Edige biy" dep adlandira" [Fazil, 2010, s. 84].
Bu bilgilernen bagli çeçit tü§üncelerni söylemek mümükün. ihtimal ki, B. Umerov ve K. Qadiyev "Edige"nen yaqindan tani§ olmaq maqsadinen esernin eski zamanlarda neçir olungan original metnlerini çahsen özleri içûn yazip alganlar. Bizce, §u baqiçtan B. Umerov ve K. Qadiyevnin V. Radlovnin ilmiy materiallarindan faydalanilgani istisna degil. "Edige"nin süniy yolnen peyda olgan bu versiyasinin quruliçi, mündericesi, epizodlari, obrazlar sistemi ve §iir nümüneleri destannin V. Radlov tarafindan toplanilgan mühtelif variantlarinin toplusini hatirlata. §uni da qayd etmek kerek ki, akademik Radlovnin Büyükhocalarda yazip algan varianti da "idege bi" adlana [Radlov, 1896, s. 99122].
V. V. Radlov tarafindan toplanilgan qirimtatar qaramanliq destanlari, §u cümleden, "Edige" ayni adli diger türk halqlarinin eposlarindan münderice, em de kölemlerine köre farqlanalar. Misal ^ün, destannin qirimtatar versiyasini qazantatar, qazah, qaraqalpaq ve nogay variantlarinen qiyaslagan zaman bu cehet aydin sezilip tura. Bunin birinci sebebi tarihi devirnen baglidir. Yani, belli akademik V. V. Radlov qirimtatar folklor metnlerini söyleyicilerden yazip alganda Qirim hanliginin Rus imperiyasi tarafindan istilâsindan yüz yildan ziyade vaqit keçken edi. §u müddette destan medeniyetinin aqiqiy icatkârlari ve onin professional taçiyicilari olgan kedaylar çeçit sebeplerden dede-baba yurtlarindan artiq köçüp ketken ediler. Ona köre de tecribeli folklor toplayicisi §u zamanlarda Qirimda usta söyleyicilernin yetiçmemezligine köre qirimtatar destanlarinin nisbeten mükemmel variantlarini yazip almaga muvafaq olmagan. Meselenin ekinci tarafi çundan ibarettir ki, belli akademik çifahiy halq edebiyati nümünelerine epik metinler kibi degil de, faqat dialektologik noqtaiy-nazardan yanaçqan ve olarni tilçinasliq boyunca talil etken. V. V. Radlov kitapnin kiri§ sözüne yazgan maqalesinde halq agiz edebiyati nümünelerinin folklor metnleri kibi degil de, dialektiloji nazar noqtasindan közetilkenini itiraf ete: "Bütün bu dialektika inceliklerinin hususiyetlerini ögrenmek içün, men er yerden halq edebiyati nümünelerini topladim, i§te §u metnler neçir etilgenlernin birinci qisimidir. Bütün bu nümüneler iç bir savati olmagan çahislar tarafindan tarif etildi. Çrnki açagi tabaqaga ait insanlarnin laqirdi tilinden alingan bu metnlerde bazi dialektlernin yerli incelikleri daha da daqiq çekilde aks olungandir. Er yerde oqumiçli tabaqa tili avam halq tilinden ayirilip tura. §u sebepten Qirim dialektlerine ait malümatlarni olduqça tolu çekilde qolda etmek içûn, men öz diqqatimni buna ayirdim. Oqumiçli insanlardan dikte çekilinde eser nümünelerini yazip almaq imkânim yoq edi, arap tilinde yazili eserlerni ise toplamaqni maqsatqa uygunsiz dep saydim, çünki canli nutuqqa nisbeten bu yazilarda osmanli edebiy ünsürlerinin tesiri bayagi k^lüce olgani duyulmaqta [Radlov, 1896, s. 6].
§uni da qayd etmek kerek ki, Radlovnin neçrinden son qirimtatar destanlarinin kölem ve münderice boyunca yaliniz qisqa variantlarinin yaziga alinip basiluvi sanki bir tendentsiyaga çevrildi. Qirimtatar destanlarinin böyle çekilde toplanilip neçir etilmesi yigirminci asirnin devaminda kâgitqa ^ç^Ugen ekseriy nümünelerde öz aksini buldi. Meselâ, K. Camanaqli tarafindan neçir olungan "Qoplandi batir" süjet ve kölemine köre Radlovnin toplagan variantina pek yaqindir [Camanaqli, 2008, s. 80-82].
Ayni zamanda itiraf etmek kerek ki, çimdigece neçir olungan qirimtatar destanlarinin ekserisinin kölemi büyük degil. Bu meselege munasebet bildirgen bir sira araçtiricilar onin sebebini çeçit
tü§üncelerinen aydinlaçtirmaga intilalar. Misal içün, folklorçinas C. Bekirov tetqiqatlarinda kiçik acimli epik nümünelerini qirimtatar destan icatçlllglnlñ özünehas hususiyetleri kibi degerlendire [Bekirov, 1988, s. 30]. Zanimizca, bu baqiçlar qirimtatar destan yaraticiliginiñ mantiqiy manasini tolusinen ifadelemey. Misal ^ün "Koroglu"niñ Y. Zeki tarafindan nisbeten professional söyleyiciden yazip algan varianti qirimtatar destanlariniñ evelki çaglarda daha da muhteçem ve büyük acimli olganlarini delillernen isbatlay [Kasumov, 2009]. Bizimce, bu baqiçtan "Edige", §u cümleden, diger qirimtatar qaramanliq destanlari da evel zamanlarda mükemmel çekillengenler ve tolgun daha da kölemli variantlarga malik olganlar. Sadece, olarniñ ekseriyeti öz vaqtinda yaziga alinmagan. Destanciliqniñ bir sanat abidesi kibi piçkinleçmesinde söyleyicilernm, em de toplayicilarniñ professionalligi özünemahsus rol oynay. ilmiy qaynaqlarda XX asirniñ qirqinci senelerine qadar Qirimda eski adet-ananelerge sadiq qalgan usta söyleyicilerniñ faalligi aqqinda malümatlar mevcuttir. Lâkin vaqitinda olarga ciddiy diqqat ayirilmagani sebebinden misilsiz söz sanatkárlariniñ bilgilerinden keregince faydalanilmadi ve oña köre de bir çoq destan nümüneleri yeterli seviyede kâgitlarga ^ç^ilmedi. Folklorci K. Camanaqli ekspeditsiyalar zamani ekser folklor toplayicilari tarafindan masallarga ve destanlarga nisbeten kiçik janrlarga ziyade emiyet berilgenini, olarniñ daha çoq toplanilganini, §u cümleden, usta söyleyicilernm üslüb ve tecribelerinden kerekli derecede yararlanilmamaganini çaliçmalarinda qayd ete [Camanaqli, 2008 s. 30-31]. Taacip, em de teessüf dogursa da, hatirlatmaga borclumiz, çimdigece dünya yüzü körgen eserlerge esaslanip qayd etmelimiz ki, qirimtatar epos icatçiliginda professional söyleyicilerden, daha dogrusi, açiqlardan yazilip alingan bir dane olsun bile destan nümünesi yoqtir.
"Edige" destaniniñ qirimtatar versiyalariniñ sirasinda V. Radlovniñ Büyükhocalarda toplagan variant hususiy meraq dogura. Bu variant digerlerine nisbeten daha da salmaqli ve mükemmeldir. Meçur akademik Büyükhocalarda "Edige"den gayri "Çorabatir"nen "Qoplandi batir"niñ da variantlarini yazip algan ve öz ciyintiginda neçir ettirgen. Al-azirda Qirimniñ haritesinde qirimtatar qaramanliq destanlariniñ beçigi kibi afizalarga siñgen Büyükhocalar adli köyni qidirip tapmaq mümkün degil. Çünki, Ekinci Cihan cenkinden ve qirimtatarlar öz topragindan vahçiycesine sürgün etilgen soñ, biçare halqniñ bir çoq yaçayiç meskenleri kibi bu sirli yurt da tar-mar etildi. Müthi§ devranniñ sarsitici darbelerinden yüzyilliqlarnen hatiralarda efsaneleçken Büyükhocalar qocaman batirlarniñ sadiq goñülde§i, em de saz ve söz sanatkârlannm namli yurti kibi qisqa zamanda Qirimniñ toponomik haritesinden silinip ketti. Qirim Muhtar Sovet Sotsialist Respublikasiniñ 1924-nci senesiniñ haritesine binaen, Büyükhocalar köyü yarimadaniñ çarqinda, Canköy - Kerç demir yolu istiqametindeki Aqmanay - Semisotka - Yediquyu (Семьколодзей) stansiyalari arasinda, daha daqiq, Alibeykiyat stansiyasina yaqin mesafede yerleçken. Bu terrotoriyada üç qirimtatar köyü - Kara-kun, Kuçuk-Kocalar ve Biyük-Kocalar (rus tilinde neçir olungan haritede qirimtatar köyleri bu çekilde yazilgan - i.K.) bir-birine qomçu olganlar [Karta Krima, 1924].
Bizimce, "Edige"niñ mahza §u versiyasi yigirminci asirda destanniñ yañi variantlariniñ peyda olmasinda temelli, em de önemli rol oynadi. itiraf etmek kerek ki, 1896-nci senesinde V. V. Radlov tarafindan Sankt-Peterburgtaki imperator neçiriyatinda dünya yüzü körgen ciyintiqqa («Образцы народной литературы северных тюркских племен». Часть VII. «Наречия Крымского полуострова») kirsetilgen bütünley folklor nümünelerinde, §u cümleden, "Edige"niñ episi variantlarinda tehnikiy qusurlar yeterli derecededir. Zanimizca, kitaptaki imlâ hatalari eserlerni pedaktirlegen zaman neçiriyatta qirimtatar tiliniñ mükemmel redaktorlariniñ olmagani sebebinden peyda olgan. Ayni bir metnde çeçit çekillerde rastlangan sözler (soñ - so, son, sora; saña - sa, saga; maña - ma, maga ve i.) oylarimizniñ esasli olganina delâlet ete. Bularnen bir sirada kitap neçirge azirlanilganda umumtil qanunlarina ardi-sirali riayet etilmegen, abzatslardan kerekli seviyede faydalanilmagan, vastali ve vastasiz nutqlar bir-birine qariçip ketken, cümlelerni manalandirgan bazi bir sözler unutilip yazilmagan. §uniñ kibi eserniñ metniñde bazi bir sözlerge yalgamalar til qanunlari boyunca qoçulmagan. Bu sebeplerden de destanniñ tolgun manasi oquyicilarga qiyin añla§ila.
V. V. Radlovniñ toplap neçir ettirgen "Edige"niñ Böyükhocalar varianti tarafimizdan yañidan tertip etildi. Destanni neçirge azirlaganimizda originaldaki cümlelerniñ sintaktik tizilüvine, oniñ imlâsina toqunmadiq, daha dogrusi, eserniñ tarihiligini degerlendirip dialektikasini ve milliy koloritini eski çeklindeki kibi qaldirdiq. Yaliñiz destan oquyicilarga tam añlayi§li olmasi ^ün, eski neçirde belgisiz sebeplerden unutilip yazilmagan bazi bir sözler ve yalgamalar tarafimizdan metnge kirsetildi. Bizim ilâvelerimiznm metnde aydin çekilde sezilmesi ^ün, olarniñ qara tüste aks olunmasini qararlaçtirdiq. Ayni zamanda eserde rastlanilgan eski sözlerniñ manasini añlatmaq ^ün
izaatlarnin ve lugatçiqnin tertibatina tiriçtiq. Manalari daqiq belli olmagan bazi sözlerni originalda olgani kibi qaldirdiq ve olarnin anlamini cümledeki mantiqiy izaatina köre aydinlaçtirmaga areketlendik. §uni da qayd etmek kerek ki, destanda ara-sira rastlanilgan arhaizmler ve frazeologik birikmelernen bagli anlatmalarimizda bazi yanliç bilgi ve mulâhazalarnin olmasi istisna degil.
V.V. Radlov öz ciyintiginda qirimtatar folklor nümünelerini, §u cümleden, "Edige"ni neçirge azirlaganda, esasen kiril elifbesinden faydalangan. Ayni zamanda o, original metnde qirimtatar dialektikasinin daha da saf telâfuzini ve milliy koloritni aks ettirmek içûn bir sira latin ariflerinden yararlandi. Akademiknin mahsus faydalangan arifleri (qara tüstekiler - i.K.) ve olarnin zemaneviy qirimtatar latin grafikasindaki qarçiliqlari bulardan ibarettir: Öö - Öö; Ää - Ee; Уу - Üü; Îi - ii; Ww - Vv; Jj -Yy; Шш - Nn; Цц - Cc; Ъ^ - Gg; Hh - Hh; Kk - Qq. itiraf etmelimiz ki, §u içaretlernin sirasinda "q" ve "g" ariflerinin tipqi Radlov qullangan çeklini bulmaq azirda mü§kül meseledir. Ona köre de zemaneviy tehnikiy usullarnin yardiminen olarnin nisbeten yaqin çekillerinden faydalanmaqni maqsatqa muvafiq dep saydiq.
Böyleliknen, ilkin neçrinden 126 yil keçken son V.V. Radlov tarafindan "Edige"nin Büyükhocalarda toplanilgan variantini folklorçinaslarnin diqqatina celp etemiz. Yani tertibatta dünya yüzü körgen eser qirimtatar destan yaraticiliginin zenginleçmesine ve "Edige"nin ümümtürk folklor kontekstinde daha da mükemmel araçtirilmasina salmaqli ilmiy menbadir. Ayni zamanda "Edige"nin original metni qirimtatar dialektologiyasinin semereli tetqiqatinda, umumen, tilçinasliqinm temelli ögrenilmesinde önemli rol oynaycaqtir.
Edebiyat:
1. Bekirov C. Türkiye Diçindaki Türk Edebiyatlari antolojisi № 13. Kirim Türk-Tatar Edebiyati. Ankara:
Kültür Bakanligi, 1999. 600 s.
2. Kasumov i.A. Kirimtatar xalq yaradiciligi. Kirimtatar dastanlari. Baki: Nurlan, 2003. S. 3-20.
3. Kasumov i.A. Koroglu"nen bagli bazi qaydlar ve tüijünceler. В сб. "Кёрогълу" дестаны. Симферополь:
Къырымдевокъувпеднешир, 2009. С. 6-25.
4. Бекиров Дж. Кърымтатар халкъ агъыз яратыджылыгъы. Ташкент: Укъитувчи, 1988. 278 с.
5. Бекиров Дж. Дестанлар. Къырымтатар халкъ дестанларынынъ хусусиетлери. Ташкент: Гъафур
Гъулам адына эдебият ве санъат нешрияты, 1980. С. 6 - 25.
6. Карта Крыма. Крымское Центральное Статистическое Управление. 1924.
7. Радлов В.В. Образцы народной литературы северных тюркских племен. Часть VII. «Наречия
Крымского полуострова», С.-Петербургъ. 1896. 450 с.
8. Фазыл Р. Эдиге бий - халкъ дестаны // Йылдыз. 2010. № 3. С. 84-85.
9. Джаманакълы К. Къырымтатар масаллары. Симферополь: КъДжИ «Къырымдевокъувпеднешир»
нешрияты, 2008. 384 с.
ilâveler:
Îdege bi1 (Edige bey)
Eveli bir Toqtamiç degen qan2 boldu, onun da bir Qutlugaya bi3 degen saqlavu boldu. Toqtamiçnin leçin4 degen quçu boldu.Toqtamiç bu quçlarni §üye5, Qutlugaya bi bu quçnu qaray, yumurta qozlata, bala çigarta. Çeherli kölde6 Toqtamiç qan bu leçini §üye, qu§ tuta. Son7 Temir qan degen qan Toqtamiç qanga bir adam yollay, leçin quçnun bir yumurtasin istey. Temir qanda yoq leçin qu§, Toqtamiç qanda bar. Toqtamiç qan bermiy leçin quçun. Temir qanin kiçisi bo§ qayta. Toqtamiç qan quçnu bermiy. Ne yapsin Temir qan: - Bu leçin quçnu kim bere bizge?
Son Temir qanga söyleler: - Onun bir saqlavu bar, Qutlugaya bi degen, leçin quçnu o baqar, o qozlatar, o bala çigartar. Sen Qutlugaya bige adamni yolla, o bekim yumurtqani sa8 qirslap bere.
1 Idege bi - originada destanniñ adi boyledir, lakin metnde ba§ qaramanniñ adi "Edige" §eklinde yazilgan
2 Qan - han
3 Bi - bay, bey (titul manasinda)
4 Le§in - láfin, av qu§u
5 §üye - seve
6 Kol - gol
7 Son - soñ (originalda bu soz so, son, soñ, sora, soñra §ekillerinde rastlana)
8 Sa - saña (originalda bu soz sa ve saga §ekillerinde rastlana)
Son Temir qan Qutlugaya bige adam yollata. Keldi o, adam, kire: _ Temir qandan selam bar, -dedi Qutlugaya bige, - §u le§in qu§nuñ bir yumurtasin ma1 bersin!
Son Qutlugaya bi dedi o ki§ige: - Sen kolge fiq, eki bidayaq2 yumurtasin aqkel3!
Ketti o adam, kolde eki bidayaq yumurtasin taup4 ketirdi. Le§in bala yuada figarmaya yatqan. Son Qutlugaya bi o, adamga soyledi, - Sen bu le§in qu§nuñ eki yumurtasin al. Sal qoynuña yumurtani.
£igarlar, o, ki§i bu bidayaqniñ yumurtasin le§in qu§nuñ astinda qoydular. Le§inniñ eki yumurtasin aldilar. Son yolladi Qutlugaya bi bu eki yumurtani. Temir qanga selam kondürdü5, aqketti6 Temir qanga bu yumurtani berdi, andan bala figardi. Onu saldi qapeske7, asradi.
Bu Qutlugaya bi bu bidayaq yumurtasin le§in qu§nuñ astinda qoygan edi. Onda vahit8 keldi, ondan bala figadi. Son bir kün Toqtami§ qan soyledi: - Nasli9, Qutlugaya bi? Le§in qu§ balani figardimi?
Qutlugaya bi soyledi oña: - Qan ependim, le§inniñ asliligi10 ketken, ol qartaydi, onuñ balalari biyil bidayaq balalarina u§aydi.
Gene baqtilar, qaradilar, bir yildan sora aqkeldi le§inniñ balalarini Toqtami§ qanga, £eherli kolge qu§ §üimege fiqtilar. Temir qan da, o da fiqti le§in balalarin alip £eherli kolge. Toqtami§ qan §üidü (siltedi - V.R.) bidayaq qu§nuñ balalari ketti, alar qu§qa baqmadi, qu§ tutmadi, ketti ba§qa yaqqa. Temir qan da siltedi qu§qa le§in balalarin, o qu§ tuttu. Temir qan qaytti koyüne.Toqtami§ qan da qaytti koyüne, Qutlugaya bige soyledi: - Sen bu le§inge bir §in yaptiñ. Temir qan yumurta istedi menden, men bermedim. Senden istedi, sen oga12 le§inniñ eki yumurtasin berdiñ. Bidayaqniñ eki yumurtasin sen le§inniñ astina qoyduñ. §indi bidayaq balalari qu§qa baqmas, oz bacina ba§qa yaqqa keter.
§indi Qutlugaya biniñ ba§in kesme istedi, me§eüre13 etti. Aqilzadeler me§eüre berdiler Toqtami§ qanga: "Gendi firagiñni gendin sondürme, bunu oldürme! Bunu qu14, turmasin topraginda!» Son Toqtami§ qan Qutlugaya bini qudu: «Topragimda turma! Eger menim topragimda tursañ, e§itsem, kesermin», - dedi.
Qutlugaya bi fiqti, ketti Temir qanga. Temir qanneñ Toqtami§ qanniñ siñirina bardi, toqtadi anda. Son anda me§eüre etti, nasli yapaym dep: "Temir qanga barsam, ne soylim? Toqtami§ qan meni qudu, men sa eki yumurta berdim, sen ma bir tilim otmek ber. Nasli soylim? Ma ayp15. Minda Toqtami§niñ topragi, minda Temir qanniñ topragi, minda bu siñirda oturaym, eki yaqqa barmay».
Qurdu fatirin16 §u yerde, siñirda oturdu. Ala tüpegin17 eline, erten fiqti folge, ah§amga qadar ata, añciliq18 fete, künde bir qu§ soga19 soya tüpekmen. Ketire, pi§ire, a§ay. §aytip20 otura §u yerde. Bir kün otura, on kün, bir ay otura. Bir kün fatirina bir qisayaqli bir qiz kire, kele di21: "Qutlugaya bi, sen naslisin? Men sa fiptiliqqa22 keldim, siz meni aliñiz!" Son Qutlugaya bi onu alacaq bola. Meir23 soyle§eler. Qiz soyli: "Menim meirim, üyge24 kelgende, ti§ardan ses berip kelirsiñ, men üyden
1 Ma - maña (originalda bu soz ma ve maga §ekillerinde rastlana)
2 Bidayaq - bayqu§ (yani "bed+ayaq" manasini añlata. Türk folklorinda bayqu§ bed, yaman haber ve adisel erniñ remzidir).
3 Aqkel - alip kel
4 Taup - tapip
5 Kondürdü - yolladi, yiberdi
6 Aqketti - alip ketti
7 Qapes - qafes
8 Vahit - bu soz metinde vahit ve vaqit §ekillerinde yazilgan.
9 Nasli - nasil
10 Asliligi - asilligi
11 §i - §ey
12 Oga - oña
13 Me^eüre - aqil tani^maq, mesleatla^maq, keñe^mek
14 Qu - quv, quv ketsiñ, quvmaq
15 Ayp - ayip, maña ayip, utanmaq
16 fatirin - fadiriñ
17 Tüpek - tüfek
18 Añciliq - avciliq
19 Soga - soya
20 §aytip - §ay etip, bu yolnen kefinmek
21 Di - dey
22 fiptiliqqa - fiftle^mege, bir yerde omür sürmege
23 Meir - §art, §artla§maq
24 Üyge - evge
çiqqanda, üyde qalganda artimdan baqmassin. Menim meirim odur. Eger artimdan baqsan, ya ses bermi kelsen, son men sa yoq, sen ma yoq".
Qutlugaya bi onu qabul nikah ete, ala. Em bir yattilar, yüreler, biri bikesi, biri bayi. Bir ay, eki ay yüreler barabar. Qutlugaya bi saba kete, ahçam kele, künde tüpek bilen bir qu§ sogup, alip kele. Bügün aqkelgen quçnu bikesi temizli, azirli, ya1 erten tura da, bir de kete çölge, bir qu§ ahçam dahi2 alip kele. Bikesi tüpegi ala, kelgen quçnu bügün azirli qizartip yemekke. Ahçam Qutlugaya bi kele evge, barabar qizartqan quçnu yiler.
Bir kün Qutlugaya bi dahi çölge ketkende bir lahi (derbiç - V. Radlov) kele, Qutlugaya binin evine, söyli Qutlugaya binin qarisina: - Qarnim aç, bir para yemek bulunmasmi?
O zamanda anda ötmek yoq, ne bermeye bilmi. Bir qizartma qu§ bar sende3. Qari dedi özü-özüne: "Bir yilegin4 qoparip alip bersem ayp, epsin bersem, Qutlugaya biden qorqamin. Ne olsa, olur, berim». Bara, alkele5 senni, onun aldina sala. Aça o, sehil6 sennin qapagini, içinde bir qizartma bar, o baçlay onu yemeye, bir tamam yi bitire, süyekleri qala sennin içinde. Oga bir dua etti. Qutlugaya binin bikesi yaba7 sennin qapagin, sala yoqarga8. O sehil ketti. Oga dua etkende di: - Sizlerde evlat yoq, bir er evlat bolur sizge, - dep, bir qayrli9 dua qila. O sehil kete.
Ahçam bola. Qutlugaya bi evine kele. Sonra bir qu§ sogup, alip kele. Elin, yüzün yudra bikesi. Son söyli Qutlugaya bi: - Yemek varmi, bike? Qarnim açtir.
O zamanda bikesi söyli: - Bir §i yoqtur, bir sehil keldi bügün, ona verdim, bir tamam qaldirmadi, yedi. Eger inanmasan baq, - dedi.
Anda yoqardan senni Qutlugaya binin aldina saldi. Sennin qapagin açip baqti Qutlugaya bi. Anda qu§ qizartmasi bitin10 tura gene. O zaman tecip eteler, nasli §i? Qutlugaya bi söyli: - Sen meni bilen oynaysin, meni masqara alasin. Mina bitin qu§ tura.
O zaman bikesi, yemin-§art ete11: - Ben12 yalan söylemedim, aytqanim kerçektir.
O zamanda Qutlugaya bi söyli ki, bu kelen13 sehil, bu zaya adam deyildir. §unuman gene yüreler, bir mälde bikesi qursaq kötüre14, birer evlat taba15.
Son Qutlugaya binin bikesinin qiz qardeçinin dügünü bola. Son Qutlugaya binin bikesi söyli Qutlugaya bige: - Benim qiz qardeçimnin dügünü bar, meni çagiralar. Ruxset ber, men ketim.
Qutlugaya bi söyli: - Nasli sen ketersin? Bu balani kim baqar?
O zaman bikesi söyli ki, men beçikke bölöp16 ketim, emçek verip, men yetermin.
Son Qutlugaya bi ona izin berdi ketmeye. O, balasin saldi beçikke, berdi emçek, yuqlatti, kidi urbalarin, çiqti evden: - Qutlugaya, sauluqmen qal, - söyledi. Evden çiqti.
Qutlugaya binin bikesi evden çiqqan son, Qutlugaya bi söyledi aqliman: "Bizim bir maçarâtimiz17 bar dedi, munun18 meiri kelsem, ses berip kelecekmin, bu ketse evden, bunun artindan baqmaycaqmin. §unun artindan bir baqayim, dedi". Sirtindan baqip, bikesi evden ketip barayatqan vahta baqti. Kördü ki, bikesinin eki ök§esi19 yoqtur, eki qoltugu astinda teçiktir, öpkesi20 körüne, o, cin qizi edi, perilerden.
Qutlugaya binin baqtigin bikesi tuydu. Son bikesi keri qaytti üyüne, söyledi Qutlugaya bige: -Bizim maçaratimiz buzuldu. Sen menim, sirtimdan baqmaycaq edin, §indi baqtin, endi bizim içimiz
1 Ya - kene de
2 Dahl - daha
3 Sende - sinide, (sini, tabaq)
4 Yilek - kesek
5 Alkele - alip kele
6 Sehil - sefil
7 Yaba - yapa
8 Yoqarga - yuqariga
9 Qayrli - hayirli
10 Bitin - bütün, bütünley
11 Yemin-$art ete - yemin ete, ant ete
12 Ben - men
13 Kelen - kelgen
14 Qursaq kötüre - agirayaqli (yüklü) qalmaq, hamile olmaq
15 taba - tapa
16 Bölöp - baglap (be^ikte qaldirip)
17 Ma§arätimiz - me^eüretimiz, keñe^imiz, §artimiz
18 Munuñ - buniñ
19 Ök§esi - okjesi
20 Öpkesi - aqcigeri
ios
bitti, men sa yoq, sen ma yoq. Sauluqman qal! - dedi, ketti. §indi qaldi Qutlugaya bi yangiz. Bir kün, be§ kün yürer añciliqman, balasin özü qarar.
Bir kün Toqtamiç qanga haber berdiler ki, sen Qutlugaya bini sürdüñ1, quduñ. Qutlugaya bi topragiñniñ siñirinda oturgan. Bikesi bar, balasi bar, añciliq ete tura, bir kimseye ivalasi2 yoqtur. Toqtamiç qan emir ete: - Bariñiz Qutlugaya bini kesiñiz, bikesin kesiñiz, balasin da! Qutlugaya bige de bir müpsit3 haber bere: «Toqtamiç qan sa adam yollatir, öltürecek. O zamanda Qutlugaya bi bu balani beçikten ala, qundaq çirmay4 bir §ige, aqkete bir yerge, bir edik5 taba, yolçilar yolda qilgan edikni, sala balani bu edikke, qayta. O bir mâlde keleler Toqtamiç qanniñ adamlari, Qutlugaya biniñ evin basalar, tutalar, öldüreler, artiq bala, bike tabalmaylar. Qutlugaya biniñ baçin Toqtamiç qanga aqkeleler. Anda Qutlugaya bi öldü.
Bir kün Toqtamiç qanniñ ataligi6 çôlge añga7 çiqa. Yol yaninda bir edikte bir bala taba, sala darbazina8 aqkete evine. O ataliqniñ alti ulu bola, altinci ulu beçikte emçekte bola. Alip keldi balani, bikesine söyledi: - Bu balani yolda edikte taptim. Bu bala Qutlugaya biniñ balasi bolmaq kerektir. Bunu asrayiq, baqayiq, qarayiq, - dedi.
Yapti bir beçik oga da, ataliqniñ bikesi onu da baqti. Eki bala, eki beçikte ataliqniñ bikesi baqti. Son bir kün Toqtamiç qanga söylediler: "Ataliq Qutlugaya biniñ balasin edikten tapqan". Son Toqtamiç qan ataliqni çagirtti. Soñ söyledi Toqtamiç qan ataliqqa: - Son Qutlugaya biniñ balasin tapqansin edikte?
Ataliq dedi: - Bir balani taptim edikte, bilmen Qutlugaya biniñ balasimi, bilmen baçqa?
- Aqkel, - dedi Toqtamiç qan.
- Aqkelim, - dedi ataliq.
Keldi ataliq evine, söyledi bikesine: - Qanga biz Qutlugaya biniñ balasin taptiq, dep söylegenler. Toqtamiç qan bu balani aqkel dedi. Bu Qutlugaya biniñ balasin bermeyik, §uniñ züryati9 coyulmasin. Biz beçikte yatqan öz balamizni bereyik, - dedi. Son söyledi bikesi: - Ver!
Qutlugaya biniñ balasini qaldirdi özüne, özünüñ balasin beçigi bilen aqketti Toqtamiç qanga. Toqtamiç qan bu balani beçigi bilen taqilip kestirdi ortadan. §indi anda ataliqniñ bir balasi ketti. Qutlugaya biniñ balasi ataliqta qaldi. Onuñ ati10 yoq edi, edikten tapqan sebepli onuñ ati Edige boldu.
Edige erniñ ulu11 edi, Er Teñriniñ qulu edi, Anasi cinniñ qizi edi. Babasi baba tükli, Çaçli12 Azizniñ ulu edi.
Sora ataliqniñ alti ulu yigit boldu, Toqtamiç qanniñ qapusuna saqlauga13 berdi. Be§-on yildan Edige yigit oldu, onu da berdiler Toqtamiç qanga saqlauga. Yedi ul da ataliqniñ ulu edi. Her kün saba qayrga Toqtamiç qanga baralar. Totqamiç qanniñ qirq saqlau bar, birer-birer saba qayrga14 baralar. Otuz toquz saqlau kirse Toqtamiç qanga, Toqtamiç qan yatir, çalqayip qiymildamay. Tap soñunda Edige kire, saba qayr ayta, temena etip. Edige evge kirgende her vaqit Toqtamiç qan kötün köterip,
1 Sürdün - sürgün ettin, öz topragindan quvdun
2 Ivalasi - bu söznin daqiq manasi bizge belli degil. Cümledeki mantiqina köre "zararsiz, ziyansiz" manasini anlata. Türk tillerinde fars men^eli "zavalsiz" (qirimtatarca zarar-zeval), yani zararsiz sözü mevcuttir. Bizimce, "ivala" sözü "zavalsiz" (zeval) sözünin ya dialektik, ya da tehnikiy hatadan peyda olgan §ekli, yaqut da onin sinonimidir.
3 Müpsit - mür^it
4 Qundaq çirmay - qundaqlamaq
5 Edik - original metnde Edige adinin "edik" (etik) sözünden peyda olgani söylenile. "Edik" sözünin manasi qirimtatarca "çizma" (dialektlerde "yim^aq sicma") kibi anla^ila.
6 Ataligi - (ataliq) han oglunin terbiyecisi
7 Anga - avga
8 Darbazina - torbasina
9 Züryati - zürriyeti, nesli
10 Ati - adi
11 Ulu - oglu
12 Çaçli - saçli
13 Saqlauga - saqlavga
14 Saba qayrga - selämla^maga; saba çerifleriniz hayirli olsun, dep aytmaga
ayaq üstüne tura. Soñ bir kün bikesi Toqtami§ qanga söyli: - Otuz toquz saqlau kirip saña saba qayr ayta, birisine qiybirdamaysin. Bir ya§ saqlau kelgende sen bel üstüne turasin. Ne ü?ün §ay yapasin? Toqtami§ qan söyli bikesine: - Yoq, qayr turmaymin, - di. - Men sa bel üstüne turganiñni bildiririm, - bikesi söyli.
Bir kün saba bikesi qanniñ urbasin tö§ekke tige1. Er saqlau kele, saba qayr ayta qanga. Tap soñunda Edige kirir. Kelgende qan ü§üp tura qala2. Qan köre ki, astindagi tö§ek köterile, soñ tuya ki, tura eken. Edige ketkennen soñ söyli bikesine: - Seniñ aytqaniñ ?in eken. §indi bunu ne yapmaga kerek öldürmeye? - di Toqtami§ qan.
Oña söyli bikesi: - Öldürme! Bekim sa elmi3, yavumi4? Bekim sa eldir, bekim yavuña qar§i turacaq? Men onuñ sa yavu ekenin, el ekenin bilim, - di.
Toqtami§ qanniñ bikesi bir bardaq qatiq yasay: - Yarin saba qayrga kelgende, - di bikesi, - bu bardaq qatiq seniñ yaninda tursin! Sen Edige kirip kelgende, saba qayr aytqannan soñ, bardaqniñ qaymagini barmaq bilen burap alip qap, bardaqni oga ber. Ol qari§tirmay i?mes, onuñ yaninda qamasi bardir, eger amzalin5 sabiman6 qari§tirsa, sa eldir. Eger temirimen qari§tirsa, sa yavu. Seniñ barmagiñ bilen qaymaqni burap alip qapqaniñ, sen qiybirdama, men seniñ ba§iñni burup alarmin, demektir. Eger ol, sabiman qari§tirsa, men sa elmindir, sen menim ba§imni ne ü?ün burup alasin, demektir. Eger temir bilen qari§tirsa, sen menim ba§imni burup alga§i, men qamasimman seniñ i?iñni qari§tiramin, demektir.
Erten qirq saqlau kelgende qan berdi Edigege bu bardaqni. Edige qamasini aldi, temir i bilen qari§tirdi da, köterdi, i?ti. Soñ Edigeniñ du§man ekenini bildi qan, me§eüre yapti, qalqni yidi7: - Nasli onu öldüreik? - dedi.
Me§eüre etken adamlar söylediler: - §ay öltürmeye bolmaz, bal bastirarsin, sipra cirau§ilarni8, qobus?ilarni9 yiyarsin, olar tutup berer sa, - dediler.
Qan bal bastirdi, boza araqni azirladi, sipra cirau§ilarni, qobus?ilarni yidi, qalqniñ epsin yidi. Edigeniñ kim ekenini bilmedi. §indi Toqtami§ qan aytti: - Menimdeki qalqimdan qalgan adam barmi, cirau§ilardan, bilicilerden, esil adamlardan10?
O zamanda ayttilar: - Hiva, Buqara11 yerinde ü? yüz toqsan ya§agan bir sipra cirau bar, - dediler. Toqtami§ qan aytti: - Muña barip eki adam, §u sipra cirau§i keterecek dep, adam bacina eli altin bereyim, - dedi.
§indi eki adam ?iqti ketmeye. O adamlar vardilar, sipra cirau§i da kördüler, qanniñ selämin da ayttilar. O zamanda Sart aytti: - Men arabaga minmeye bolmam, atqa da minmeye bolmam. §indi o adamlar qayttilar, o qart anda qaldi. Soñ qan suradi: - Ne üfün ketirmediñiz? Biz oga ayttiq, - dediler, - oniñ alin kördük:
Ü? yüz toqsan ya§agan, Atqa miner ali yoq, Arbaga miner amal yoq, Ü? yüz toqsan ya§agan. Onuñ boyu §u§agan, Ti§lerin inci salip, §i12 cibekmen qur§agan, Yaqlarin ula bilen qur§agan, Atqa miner ali yoq, Arba miner amal yoq.
1 Tige - tike
2 ܧüp tura qala - ujup turaqala, acele ayaqqa tura, tez koterile
3 Elmi - dost, arqada§
4 Yavumi - yavurmi, du^manmi
5 Amzalin - qanceriniñ
6 Sabiman - sapinen
7 Yidi - ciydi, topladi
8 Sipra cirau$ilarni - sofrasoravcilarni, fimcilarni, falcilarni, bilicilerni
9 Qobus^ilarni - qobizcilar, eski a^iqlar, kedaylar
10 Esli adamlardan - esli-ba§li adamlardan
11 Buqara - Buhara
12 Si - siy
Ana Toqtamiç qan oña at yekken1 qoç yiberdi. Oni alip keldiler:
Alti at yekken qoç bilen, Sipra cirau keldi, Qan töründe yer berdi, Yez ayaqman bal berdi, Bürek balga biçkende, Çmqildatip içkende.
Sipra cirauga çindi bal bereler: - Cirau iç, - dedi, Toqtamiç qan. Cirau u yaqtan, bu yaqtan qaray, cirauci ayta:
Bayraçnm uzun aydar Kösö bay, Ûçkûrgende mermerni Üydey taça qopargan, O, cirlasa qalt edi, Onu da cirauçi diler de.
Gene de bereler bal cirauciga. Cirla! - dediler. Gene de yirladi:
- Edilde boldu sekiz qan, Yayiqta boldu toquz qan, iri qanniñ upagi2
Upaq qanniñ irisi, Qart babañ da qan edi, Alimi qatti bolsa da, Berimi senday tügedi.
O zamanda qanniñ arqasinda samur kürkü bar edi. Onu cirlaycinuñ arqasina yapti. §indi Toqtamiç qanniñ qatinda Yanbay3 bar edi, Kemaliniñ ulu. Edige Yanbay bilen dos edi. §indi Yanbay Edigeden suradi: - Bu qalq4 ne ^ün yila? Sen bilsen munu5 ayt. Edige: - Bilmeymin, sen munu bil, - dedi!
Yanbay: - Bu yin6 seniñ üçün yila. Bu sipra cirauci seni qanga tutup berer. Sen baçma sikilet7 toçkende, öz-özünüñ burnuñ soq qanat. Soñ ayaqiñni8 ma ber, oy-bay burnumdan qan çiqti, tut Yanbay - dep, ber maga, - dedi. §u çilerni Yanbay oga üyretti. Yene o sipra cirauci tolgaycaq9:
- Oñ tolgadi, tapmadi, Sol tolgadi, tapmadi, Argi ul da, bergi ul, Ortaliqta at celkeli qibi ul. Qaçiqlap yigan maliñni, Çemiçlep çaçar bugay çul10 ul, Çapçaqtan basar bugay çul ul, Çagaraqtan çiqip qaçar çul ul.
Bu çul ul dep, cirauçi qanga da bu Edigeni körketti1. Edige de qanni öltürecek duydurdu2. Edige munu eçitip bildi, urdu burnun qanatti: - Yanbay, tut köregeni3, burnum qanadi, - dedi Edige. Yanbay keldi, tuttu köregeni. Edige çiqti tiçqarga, atqa mindi:
1 Yekken - yekilgen
2 Upagi - ufagi
3 Yanbay - destanniñ diger variantlarindan farqli olaraq Canbayniñ adi originalda bu çekilde yazilgan.
4 Qalq - halq
5 Munu - buni, çuni
6 Yin - ciyin, meclis, toplanti
7 Sikilet - siqletlenmek, tarsiqmaq
8 Ayaq - qade
9 Tolgamaq - 9iñnen sir açmaq, çmlamaq
10 §ul - çu
- Men ketermen, ketermen, Temir qanga yetermen. Alla maga yol berse, Temir qan maga qon4 berse, Toqtami§tay qan erni Ayagima bir misaqar5 etermin.
Tolgandan son Edige ketti qa?ip. Toqtami§ qan emir etti: - Tutunuz Edigeni! Epsi pelvanlar, batirlar ?iqtilar atqa minmeye. Epsi bastilar üzengiden, epsinin üzengisi üzüldü, yiqildilar. Edige qutulup ketti. Son Toqtami§ qan dedi Yanbayga: - Edigeni sen qa^irdin, sen üzengilerni kestin, dosluq ona yaptin. Sen bar Edigeni aqkel! Aqkelmesen seni öldürürmin. Yanbay aldi eki ulun, ketti Edigenin artindan. Edigenin artindan yetti:
- Qaytsana, Edige, qaytsana!
Qan iyene6 sauluqman qan7 aytsana! Ernevü yuqa sari ayaqman Bal veredi, i^sene! O zamanda Edige aytti:
- Qaytmam da, Yanbay, qaytmam, Sauluqman qan aytmam, Ernevü yuqa sari ayaqman
Bal verse de, i?mem, Ernim celke bolganda. Yanbay aytti:
- Qaytsana, Edige, qaytsana! Sauluqman qan aytsana! Ayagi terek, moyn erek,
At beredi, minsene! Edige bi ayta:
_ Qaytmam da, Yanbay, qaytmam, Sauluqman qan, aytmam, Ayagi terek, moyn erek, At berse de, minmem, Avuma yaman (fiqan) ?iqqanda. Yanbay aytti:
_ Qaytsana, Edige, qaytsana! Sauluqman qan, aytsana! Eteginden yeni uzun, Ton beredi, kisene! Edige bi ayta:
_ Qaytmam, Yanbay, qaytmam, Sauluqman qan, aytmam, Eteginden yeni uzun, Ton berse de, kimem, Enseme togay büyüz bitkende.
Yanbay Edigenin qaytmaganin bilgenden son di ki1, qan meni öltürecek: - Aysa, Edige, sen menim eki ulumnu öltür, ba§larini qanga alip ketim, - dedi. Son Edige Yanbaynin eki ulunun ba§in
1 Körketmek - köstermek
2 Edige de qanni öltürecek duydurdu - Edige de hannin oni öldürecegini duydu.
3 Körege(n) - cümledeki mantiqiy manasina köre tahminen "qade" anlamina uygun kele.
4 Qon(l) - §u sözni mantiqiy manasina köre "yer", "yurt", "mesken", ya da "qol" kibi anlamaq mümkün.
5 Misaqar - masqara
6 ly (üy) - ev
7 Sauluqman qan - §unin manasim qan, sag-selamet oluniz, ya da qan, sagliqnen qaliniz kibi anlamaq mümkün.
kesti.Yanbay eki ulunuñ ba?in eki qoluna tutup aglay-aglay qanga ketti. Yanbay aqketti eki ulunuñ ba?in qanniñ aldina, anda aglay-aglay: - Ana Edige menim eki ulumnuñ ba?in aldi, - dedi. Soñ Toqtami? qan oga inandi, Yanbay Edigeni qa^irmadi, dep. Edige ketti Temir qan qa?ina.
Ataliqniñ alti ulu bar edi Toqtami? qanda. Olar megeüre yaptilar: - Bizim qarindagimizni quladi, o yaman bolur, biz ne yaq?i bolayiq Toqtami? qanga, ayda biz de ketik! - dediler. Tuttu altau da qa?ti Edigeniñ artindan. Bardilar Edigeye. Bardilar bir obada oturdular, Edige bilen yedi qarinda? oturdular.
Soñ bir atli bir kik2 qup keleyatir. Edige de mindi atina, kikniñ qargisina fiqti. Atli da keldi oq mezgilene3, Edige de kelip qargidan oq mezgilene. Eki adam attilar oguman, biri aldindan, biri artindan, ekeü de soqtilar, biri aldindan, biri artindan soqtilar. Ekeüniñ ogu bir-birine kelip tü?tü ma?agi4, bu atli da keldi, Edige de keldi, ekeü yapigtilar kikke. O, atli adam dedi: - Menim avumdur, men bermimin sa.
Edige de dedi: - Menim avumdur, men de bermimin sa.
Soñ ortadan kestiler kikni, artindan soqqan atli adam kikniñ artin aldi, aldindan soqqan Edige aldin aldi. Soñ Edige soradi atlidan: - Sen naslisan5?
O dedi: - Men qalmuqmin. Qabertinniñ askerindenmen!
Edige: - Ne kismetmen yüresiz? Qaydan kelesiz? - dedi.
Atli adam: - Qabertin Temir qanniñ qizin alip bardi. Onu bilen asker bolup ketemiz, - dedi. O, qalmuq mindi atqa, ketti askerine.
Edige de mindi atqa, qardaglariniñ qatina keldi, aytti: - Biz Temir qanga barayatar edik, bizim o, qanga barganimizda Qabertin aldi Temir qanniñ qizin basip. Endi biz ne yapayq? Temir qanga barmay, Qabertinniñ ardindan ketik.
Atlandilar, mindiler atqa, kettiler Qabertinniñ askerine. Qatip barayatqanda aldilarina bir yilan ras keldi, koldünen6 otüp barayatar. Qudular yilanni, kordüler alti ba?i bar, bir quyrugu bar, yettiler yilanga. Yilan qa?ti, bir inge Kirdi bir ba?i, be? ba?i tigqarda qaldi. Yilanni oltürdüler. Onu oltürüp dahi kettiler, bir yilan dahi ras keldi, bir ba?i bar, alti quyrugu bar. O yilanni da qudular, o yilan qa?ti, tapti, bir inge Kirdi ba?i, alti quyrugu Ketti artidan, onu oltüralmadilar.Yilan olardan qutulgandan soñ Edige aytti agalarina: - Bu yilanlardan bir ülgü7 aldiñizmi? Bir yilan bar edi, alti ba?i, bir quyrugu, bir ba?i kirdi inge, be? ba?i kiremedi, oltürdük yilanni. Bir yilan ras keldi, bir ba?i, alti quyrugu bar edi. O kirdi bir ba?i bilen bir inge, alti quyrugu da artindan kirdi, oltüralmadiq. Aysa biz yedibiz, yedeü8 de ba? bolsaq, bir i? bitip olmazbiz. Aysa birevümüz ba? bolayq, altavumuz quyruq bolayq. Bir ba? sigen9 yerge, alti quyruq ta siyer.
Agalari: - Aru aytasin. Senden artigimiz yoqtur, ba? sen bol! - dediler, Edigege.
Alay kettiler. Qabertinniñ askerine yaqin bardiqtan Edige soyledi agalarina: - Siz bu yerde qaliñ! Men Qabertinniñ askerine qogulayim. Asker qongan yerde tügleniñiz, tüglengen yerde qonuñuz, bir qona keri yürüñüz10. Ben sizge etmek braqirim. Eger men qazan?i olmaq talapinda olurum, siz biliñiz qazan?i olsam, sizge yemek kop qaldirarim.
Agalari qaldi. Edige Qabertinniñ askerine qoguldu. Vardi, anda oniñ askeriniñ birisi boldu, yürdü.
Temir qan qizi Berdibekke soyledi: - Endi seni Qabertinden qutqaracaq adam korünmey. Toqtami? qandan Edige qulgan, maga kele dep egittim. Edige ma kelmes, Qabertinniñ askerine barar.
Soñ Temir qan qizina ogüt berdi: - Qutqarsa, Edige qutqarir seni Qabertinden.
O zamanda qizi Berdibek soyledi: - Men Edigeni qaydan bilirim?
- Balam, Edigeni bilirsiñ, biñ kigimen otursa, Edige yüksek oturur biñ kigiden. Taqir yerde kotün salip oturmaz, e?11 olmasa kotünüñ astina qami§ salar, gergisin1 salar, borügün2 salar, taqir yerde oturmaz. Edigeni bundan bilirsiñ, - dedi babasi.
1 Di ki - dey ki
2 Kik - kiyik
3 Mezgilene - daqiq ni§an almaq ifün uygun mesafe (ni^ankah)
4 Ma§agi - ekisiniñ oqu bir-birine urulip ma§a kibi paralandi.
5 Sen naslisan - qaydansiñ, kim bolasiñ
6 Koldünen - kondelen
7 Ülgü - ibret, ders
8 Yedeü de - yedimiz de
9 Sigen - sigan
10 Asker qongan yerde tü^leniñiz, tü^lengen yerde qonuñuz, bir qona keri yürüñüz - Qabertinniñ askerlerine yaqin yerde yerle^iñiz, gecelegen yerde yuqlañiz, oniñ askerleri bugün raatlangan yerde siz yarin geceleñiz.
11 (he§) - hif
Berdibek hanim asker i^inde baqar ki, Edige. Bir kün kordü o, Edigeni. Er3 asker yatqan, yuqlagan, Edige otura. Qabertin de yuqlagan. Berdibek kordü Edigeni, ^aqirdi onu. Edige vardi oga. Berdibek sordu ondan: - Sen naslisin?
Edige dedi: - Men Qabertinniñ askerinden qalmuqmun.
- Yoq, sen Edigesiñ, - dedi Berdibek.
Edige soyledi: - Yoq, men Edige tügülmen, qaydan bilesin meni, ne bolganin?
- Ma babam Temir qan soyledi ki, taqir yerde oturmas Edige, - dedi Berdibek. - Aysa sen Edigesin, - dedi.
Soñ Edige dedi ki, men Edigemin. Berdibek soyledi: - Aman sen meni qutqar!
O zamanda Edige dedi: - Sen meni qazan^i yap.
Soñ Berdibek Qabertinge soyledi: - Seniñ qazan^ilariñ §orbasi yaramaydi.
Qabertin soyledi Berdibekke: - Kendige yaragan adamni qazan^i yap.
Sora Berdibek korsetti Qabertinge Edigeni, - §o adam pi§irsin §orbani, - dedi.
Qabertin ?aqirdi Edigeni. Ondan soñ Edigeye dedi ki, sen qazan^i bol! - Pek eyi, bolaym, - dedi Edige.
Edige qazan^i boldu, her kün ocaqqa türlü-türlü a§ komdü. Qarda§lari munu tapti, añladilar, soñ bildiler ki, Edige qazan^i bolgan. Qarinda§lari sevündü, - i§imiz oñga baqti, Edige qazan^i bolgan, -dediler.
Bir kün Berdibekke soyledi Edige: - Soyle Qabertinge atlari otnu yatip otlasin, sunu yürüp i§sin.
Soñ Berdibek Qabertinge keldi, soyledi: - Seniñ atlariñ sunu yatip i?eler, otnu yürüp otlaylar, lakin seniñ külükleriñ4 ariq bolur. Menim babam bir qan, asker toplar, kelir sa, seni basar, seniñ külügün yaramaz. Aysa seniñ atlarin otnu yatip otlasiñlar, sunu yürüp ifsinler5.
Soñ Qabertin onuñ sozünü añladi, atlari otnu yatip otladilar, suvni yürüp iftiler. Asker ketti, erekten atllarni suga6. Bir kün asker külüknü suga aqketti, bir adam qalmadi, askerin hepsi ketti. Qabertin yuqladi. Edige mindi baqirauq bozga, aldi ogun, yayin eline. Soyledi Berdibekke: - Miniñ oq kirer yeri varmi?
Berdibek soyledi: - Miniñ oq kirer yerin kormedim. Miniñ qoltugunuñ astinda bir oq kirer te§igi bar.
Edige soyledi: - Kotür qolun yogarga!
Berdibek koterdi Qabertinniñ qolun yogari. Edige keldi, atti oqnu, soqtu qoltuq astindan kobeniñ te§igine, kirdi yürekke oq. Qabertin ?opalanip turdu, qolun sormedi7, baqirauq boznuñ quyrugundan tuttu, ?ekti ozüne, süre alip keler. Edige fa§ti. Berdibek soyledi: - Belindeki qili?-qalaq8 tül9? Kes qil-quyrugun.
Edigeniñ bacina aqili keldi. Yanindaki qili?nen kesti qil-quyrugun. Baqirauq boz ü? kere aldina sür§üdü, yigildi. Qabertinniñ cani ?iqti, oldü. Soñ Edige soyledi Berdibekke: - Sen, minda tur, men askerge ketim.
Edige ketti askerge. Askerniñ cugina10 bardi, ana askerde kordü bir qauga bar. Edige: - Ne üfün qauga etesiz, ne tobele§esiz? - dedi.
O zaman dediler: - Bir talayimiz Edige bar deymiz, bir talayimiz yoq deymiz askerlerniñ ifinde, bunuñ ü?ün qauga yapamiz.
Soñ Edige soli: - Edige bar deniñiz bir yaqqa ayrilañiz, yoq deniñiz bir yaqqa ayrilañiz.
Ayrilgandan soñ Edige yoq degen yagim, bar degen yagiman barabar. Edige bas etti qilifin, kesti Edige yoq degen yagin. Edige bar degen yagiman barabar keldi Berdibekke. Oradan aldi Berdibekni, qaytti Temir qanga. Müjde?i yolladi Temir qanga: "Edige Qabertinni oltürüp, Berdibekni
1 §ergisin - fekmen
2 Borügün - bork
3 Er - bütün, episi
4 Külük - bu sozniñ mantiqiy manasi "at" añlamina uygun kele.
5 Aysa seniñ atlarin otnu yatip otlasiñlar, sunu yürüp ifsinler - Atlarga ot ?alip ber, yatqan yerlerinde a^asinlar, suvni da barip derya, ozenden ifsinler.
6 Asker ketti, erekten atllarni suga - Askerler atlarni uzaqqqa suv ifizdirmege alip kettiler.
7 Sormedi - fermedi
8 Qili^-qalaq - qili?-qalqan
9 Tül - degil
10 Cugina - alayina, toplusina, ciyinina
aqkeleyatir". Temir qan müjdefige agir müjde verip, - qizim Edigeniñ deyip, kozaydin ülken dügünner qurdular.
§indi keldi Berdibek babasina. Temir qan qirq kün, qirq kefe dügün etti, Berdibekni Edigege berdi. Edige Berdibekke kiyeü bolup kirdi. Edige ana be§ yil, on yil oturdu onan. Berdibek bir er oglan tapti, atini1 Nuredin qoydu.
On be§-on dort ya§ina keldi Nuredin. Bir kün ballarman a§iq oynap otura, Edige de azbar ti§inda oturganda pei§man2 oturdu, ba§i tobon. Ulu Nuredin kordü onu. Urdu a§iqni yere, keldi babasiniñ yanina. Soyledi babasina: - Baba, sen ne pei§man oturasin?
Babasi soyledi: - Ne pei§man bolmaymin, menim babam bar edi, yerim bar edi, yurtum bar edi. Toqtami§ qan babamni oltürdü, ozümnü quladi, ofümnü alalmadim, buga pei§man etemin.
Sora qartbabasina ketti bala - Temir qanga. Agladi qapusunda. Temir qan soyledi: - Oglum, ne aglaysin?
Nuredin soyledi: - Ne aglamaym, menim qartbabamni Toqtami§ qan oldürdü. Babam Edigeni quladi, ben nasli aglamaym. Baba ofün almagan avlat3 nasli olur? Ben keterim, izin veriñiz, Toqtami§ qanga baba ofün alirim.
Temir qan soyledi torununa: - Sabir et, oglum, asker-diziñ4 saña verim, al ofüñnü!
Soñ dedi Nuredin: - Ma asker kerekmi, ma dort top yilqi ber! Qirq saqlau ver, silah-sautman. Bir top ala yilqi bolsun, bir top tori yilqi bolsun, bir top fal yilqi bolsun, bir top qara yilqi bolsun.
O istegen §iniñ hepsin cem etti, verdi Nuredinge Temir qan. Ketti Nuredin Toqtami§ qanga, vardi Toqtami§ qanniñ tahtina. Bir oba saldi bir top fal yilqinen, bir oba saldi bir top qara yilqinen, bir top ala yilqini saldi bir obaga, bir top tori yilqini saldi bir obaga. Her topqa on atli qoydu, tort top yilqina qirq atlini qoydu. Toqtami§ qanniñ feürüne5 - tort yanina tort top yilqini qoydu. O qirq atli tort top yilqiniñ qatinda yürdü. Haber verdi Toqtami§ qanga: - Edigeniñ ulu Nuredin keldi asker bilen, dort tarapqa fadir qurdu. Qauga bar bolsa, korü§sün. Eger qauga istemese, menniki bolsun, bo§atsin tahti! Zira babam Edigeniñ ofün alacaqmin, - dedi.
Toqtami§ qanniñ qalqi qorqtular, er birisi er bir yaqqa tarqadilar. Toqtami§ qan tahtan qa§ti, qarisi, qizlar kümege qa§ti, eki qizi tahitta qaldi. §indi Nuredin keldi, tahti aldi. Toqtami§ qanniñ tahtina minip, qanliq ükümün etti Nuredin.
§indi Edige babasi keldi, meniñ oglum Nuredin ne oldu, dep. Edige soyledi oglu Nuredinge: -Oglum, Toqtami§ qan qayda?
Nuredin oglu dedi: - Babam, Toqtami§ qan qa§ti, tahtni braqti, ben ke§tim tahitqa, qan ükümün ederim.
Edige soyledi: - Oglum, fibinni oldürmi, balni yemeye olmaz. Aldinda Toqtami§ qanniñ ba§in kesersen, soñra tahitqa kefersin.
Soñra bindi atina Nuredin, yidi askerni yanina, bir cauruncisin aldi yanina, ketti Toqtami§ qanni qidra. Babasi Edige qaldi tahitta, Toqtami§ qanniñ eki qizi Edigemen barabar, olar da qaldi tahitta. Ketti Nuredin, Toqtami§ qanni qidra.
Toqtami§ qanniñ yaninda da bar caurunci. §indi Toqtami§ qan bügün qongan Kenegeste6, Nuredin qondu Aqta§ta7. Toqtami§ qanniñ cauruncisi caurun qaray: - Nuredin bir qona artimizda, epleyatir, -dedi.
Nuredinniñ cauruncisi qaray caurunga: - Toqtami§ qan bir qona aldimizda, he§ yetalmaz, - dedi. Soñ Nuredinniñ cauruncisi ayta Nuredinge: - Bu seniñ atiñniñ eyeriniñ aldi qa§in artina berip eyerlesin. Onuñ cauruncisi onu bilse, qaytti der.
Nuredinniñ askeri atin eyerlende aldi qa§in artina verip eyerledi, atqa mindiler, yürdüler Toqtami§ qanga. Toqtami§ qanniñ cauruncisi baqti caurunga, qanga soyledi: - Nuredin artina qaytti, endi rahat oluñuz.
O zaman qan o yerde qondu bir dahi. Nuredin keldi, basti onu. Toqtami§ qanni tuttu, ba§in kesti, askerin qirdi, ba§in yauluqqa8 aldi, aqkeldi babasina, Edigeniñ aldina qoydu. Sora Toqtami§ qanniñ
1 Atini - adini
2 Pei§man - pe^man, peri^an
3 Avlat - evlat
4 Asker-diziñ - ordu, silahli alay
5 ^eürü - fevresine, etrafina
6 Keneges - epik mekan adi
7 Aqta§ - epik mekan adi
8 Yauluq - yavliq
eki qizi keldi. Nuredin baqti, qursaq qöterdi, bala boldu qursaqta. Nuredin sordu qizlardan: - Bu sizge ne oldu? Munu siz qaydan taptiniz?
- Baban Edige yapti bunu bizge, - dediler qizlar.
Nuredin babasi Edigeni quladi, §eherden ti§qari qugun1 etti. Baqti ki, babasin qugannan sora Toqtami§ qannin qizlari yalandan baban yapti, dep köymeklerinin2 iferisinde yastiq tiqmi§, baban yapti, dep yalgan körsetkenler. Sonra Nuredin: - Ay, men ne ettim? Endi babamni ari§tirmaq kerek, -dedi, memleketine haber verdi:
- On be§ oglan, Cigirme be§ civan, Otuz arslan, Qirq qaplan,
Elli tülkü,
Altmi§ külkü,
Yetmi§ ti§au,
Seksen ki§en,
Toqsan bulamiq,
Yüz yilavuq.
§unun cuvabinni
Siz taup aqkeliniz! - dedi.
Memleketi her yerden qidirdilar, bularnin cuvabini bulmadilar. Sonra bir adam ketti tauga, bir fe§meye ras keldi. Bir ehtiyar aq saqalli pir adam ?e§menin ba§inda otura. Bu pir adam soray: - Sen ne yerdesen? Naslisin?
O, adam dedi: - Men Nuredin qannin qalqindanmin.
- Nasli Nuredin qaniniz, yaq§imi? - di o, ehtiyar adam.
O, adam dedi: - Allamiznin qi§imina ograsin! Ol bizni bir fettek qurayatir3:
- On be§ oglan, Cigirme be§ civan, Otuz arslan, Qirq qaplan,
Elli tülkü, Altmi§ külkü, Yetmi§ ti§au, Seksen ki§en, Toqsan bulamiq, Yüz yilavuq, §unun cuvabinni Siz taup beriniz! - di.
§u zamanda ehtiyar qart adam di ki, sen bar qanina söyle:
- On be§ ya§inda oglan, Oglan adam fagirilir. Cigirme be§te civan, Civan adam fagirilir. Otuz arslan quvatta, Qirqta qaplan quvatta, Ellide tülkülük bilir. Altmi§ ya§qa keldikte Halqqa külkü bolar, Yetmi§ ya§qa kelgende Eki ayagi ti§aulanir, Seksen ya§qa kelgende
1 Qugun - quvgin
2 Köymek - kölmek
3 Ol, bizni bir jettek qurayatir - o, bizge yat (yaman) köznen baqa
Adam1arga Ы§еп Ьо1иг. Toqsan ya§qa kelgende Викт^ап ba§qa ^ a§amaz, Yйz уа§та kelgende Yllaudan ba§qa ^ bilmez.
- Ви §Петт cumlesi Ыг Ы^е. Sen Ьаг, §ипи qanma sбyle! §ипи qanga 8бу1е8еп12, sizge 1одипша2, - dedi о, еМуаг adam.
Ke1ip §и adam qanga sбyledi: - Меп taptlm $1111111 сиуаЫпш, - dedi:
- Оп Ье§ ya§mda og1an, Og1an adam ^ШИГ. Cigirme Ье^е clvan, Сгтап adam ^ШИг. Otuz ars1an диуайа, Qlrqta qaplan quvatta, E11ide Ш1ки1ик bi1ir. АЙт1§ ya§qa keldikte На^а ки1ки Ьо1аг, Yetmi§ ya§qa kelgende Eki ayagl
Seksen ya§qa kelgende
Adam1arga Ы^П bolur.
Toqsan ya§qa kelgende
Bulamlqtan ba§qa ^ a§amaz,
Yйz ya§ma kelgende
Yllaudan ba§qa ^ bilmez.
Qan soradl: - Мипи kiш sa иугей!?
§и к^ qanga sбyledi: - Вк ^е^тешп ba§mda bir ehtiyar aq saqalll adam taptlm, о sбyledi ma.
- §и adamш aqkel ma, baq§l§ vereriш! - dedi дап.
О, adam кем ketti 5e§meye. Bardl, ehtiyarш ЬиЫи anda, dedi: - Sizni Nuredin qan 9aglradl, kettik.
Ehtiyar adam sбy1edi: - Уаг, sen дау! Men de vaпrmen, - dedi.
О, adam qayttl, ehtiyar da keldi. Haber verildi Nuredin qanga mlsafir keldi, dep. Nuredin qan emir etti, й? yllllq Ыг qlslr qoy soydurdu: - Випип Ыг sйбgйn eksik, Ыг Ьйге8Г qayp bolmasm, Ы§iriшz: -dedi.
Bi§irdiler, qoydular slpraga, §orpasm2 da qoydular bir aymanga, kizmetkerler aqkeldi odaga, ehtiyar adamшn aldma qoydular. Gendileri ОДЙ^Г ayat йyge. Ba§1adl ehtiyar, yedi qoynun etin, ardmdan da §orpasm, bir kesek et qalmadl, bir qa§lq §orpa da qalmadl. А11р ОДЙ^Г slpraш ayatqa. Dedi1er kizшetkerler: «Anasln si...n papazma, papaz bir kesek et qa1dlrmadl». О, qart sбy1edi, октт 1apm e§itken son:
- Tauda УШ^П Ьбт ediш, Tal5lglma 1:ЯУ11 biye yir edim, Oyga Ш§йр qoy bo1dum, Qonqu1da§qan кбр yamanga qor bo1duш.
О slpraш a1lp ketti1er. Son Nuredin цап suradl: - А^т1 qart? Kizшetker adam1ar dedi1er: - Bir kesek et qa1dlrmadl, §orpasm da dahl Nuredin цап dedi: - Son siz ne ayttlшz, о ге ayttl? Kizmetker dedi: - Вк a§adl da, Ь1Г kesek et qa1dlгmadl, dedim.
- О ге sбy1edi? - dedi Nuredin цап. Kizшetker:
1 Б1г Ьиге - mantlqiy manasma kбre "Ыг ке8ек" т^тг^ иу^ип ке1е
2 §огра - sorpa
- Tauda yürgen borü edim, Talfigima tayli biye yir edim, Oyga tü§üp qoy boldum,
Qoñqulda§qan kop yamanga qor boldum, - dedi o.
Nuredin bildi ki, o babasidir. O zamanda keldi odaga babasina, elin optü, ayagin optü, raziliq istedi. Babasi oga razi boldu. Aqketti dahi gendi qonagina. Babasin rahat etti. §indi oturdu Nuredin Toqtami§ qanniñ taxtinda, qanniñ ükümün etti.
Toqtami§ qanniñ bikesi kitken edi, qursaqta balasi bar edi, er dogdu, adin Qadirberdi sultan qoydular. O, be§-on yil omür oten soñ yigit oldu, on sekiz ya§ina keldi. Qanlardan imdat aldi, babasiniñ yurtuna tahtini talap etemege keldi. O, £ekerli kolge keldi, fatirlar qurdi askerlermen. Toqtami§ qanniñ oglu Qadirberdi sultan anda fatirin qurdu.
Bir kün Yanbayga emir etti Nuredin qan: - Bar £ekerli kolnü qara, qu§ barmi? Eger qu§ bolsa, figayiq qu§ §üyek, - dedi.
Yanbay mindi atqa, ketti, bardi obaniñ bacina, kordi ki, £ekerli kolde fatir var. Yanbay yaqin kelse, tuttular Yanbayni, aqkettiler Qadirberdi sultanniñ fatirina. Dedi Qadirberdi: - Qani menim babam? Qani menim tahtim? Qani menim yurtum? Qani menim §ilerim? Qani menim qarde§lerim? Nuredinni aqkelersinmi ma? - dedi.
Yanbay dedi: - Ba§ üstüne, aqkelerim. Men £ekerli kolnü qaray keldim. §indi men barip soyle§eyim, £ekerli kolde qu§ kop desem, Nuredin kelir. Siz azir boluñuz.
Keldi Yanbay Nuredinge: - Qan ependim, £ekerli kolge qu§ kelgen, esabi yoq. O zamanda Nuredin qan dedi: - Ayda kettik!
Eyerletti atin. Nuredin mindi atina, qu§un aldi eline. Yanbay mindi bir godige (osal, ala§a - V.R.). Yanbay aytti: - Sultanim, sen bu qu§nuñ seyirin kormisin, sen menim atqa min, men de o atqa minim, qu§nu da men siltim, sen seyirni qara. Nuredin aytti: - Bek ela.
Tü§tü Nuredin atindan, atin berdi Yanbayga. Yanbayniñ atina mindi. Nuredinniñ qu§nu da aldi Yanbay elinden. £iqtilar obaga. Obaniñ altinda asker bar emi§, kordü Nuredin toqtadi, asker onu qur^adi1, anda Nuredin bir yaqqa qa§maga olamadi. Yanbay yaq§i atin mindi, qu§nu eline aldi, Qadirberdi sultanniñ fatirina qa§ti. Nuredinni tuttular, temir §i§ten yol tüzettiler, §i§niñ üstüne al foga serdiler. §u yoldan Nuredinni yayan yürsettiler, ta Qadirberdi sultanniñ fatirina bargafi qadar.
Qadirberdi sultan yer korsetti: - Otur, - dedi. Nuredin bir skembede2 oturdu, skembeniñ altinda eki bida pifaq bar, zeherlenmi§. Nuredin barip oturdu, bu eki pifaq eki sandan fiqti. Ol da eki pifaqniñ fiqqan uflarin tutup oturdu. Soñ dedi Qadirberdi sultan Yanbayga: - Sora menim tahtim qantken3? Menim babam qantken? Menim qarda§larim qantken? Menim bolgan §ilerimni sora Nuredinden hepsin!
Soñ Yanbay fiqti Nuredinniñ qar§isina dedi:
- Be§, be§ oba, be§ oba, Belge tiktiñ Nuredin, Be§ biyege bir qulun, Sen telidiñ Nuredin. Qaudanni yerge ot berdiñ, Otnu qaydan otlarsin? Qara quyuga qan quydun, Sunu qaydan ifersin? Qara Argimaq qatirdiñ, Atni qaydan minersin? Qara üle§ni qafirdin, Qu§nu qaydan §üyersin? Qartayganda qart atañni quladiñ, Qayda barip oñarsin?
Anda Nuredin aytti:
1 Qur§adi - sarip aldi, qama?avga aldi
2 Skembe - skemle
3 Qantken - qayda ketken, ne yaptin
- Be§, be§ oba, be§ oba, Belge tiksem yurt üfün, Be§ biyege bir qulun Men telisem süt üfün. Qaudanni yerge ot bersem, Yazgisin örken saylap otlarmin. Qara quyuga qan quysam, Coqraq saylap ifermin. Qartayganda qart atamni qulasam, Tenrinin üyü Kebege,
Tevap etsem, onarmin. Yanbay aytti:
- Argiuldan kö§ken menim alti arbam, Altau da qazna arbam,
Ani qanttin1, Nuredin? Qanikeyni, Canikeyni, Ani qanttin, Nuredin? Nuredin aytti:
- Argiuldan kö§ken senin alti arban, Altau da qazni arban,
Tenri özü ma bergende, Aq Suban batirga bergenmin. Qanikeyni körklünü, Canikeyni silunu, Tenri özü ma bergende, Tegin olca qilganmin. Yanbay aytti:
- Bozagasi büyük boz üyüm, Ani qanttin, Nuredin? Nuredin aytti:
- Bozagasi büyük boz üyün, Tenri özü bergende Erikkenin ketsin dep, Mugayganim kelsin dep, Orman otqa bergenmin. Yanbay aytti:
- Ayagi terek, moyn erek, Atimni qanttin, Nuredin? Sekiz yerden fegeli, Toqus yerden togali, Tonumnu qanttin, Nuredin? Tolgamali menim ay baltam, Onu qanttin, Nuredin? Nuredin aytti:
- Ayagi terek, moyn erek, Atinni Tenri özü bergende, Tartip ilauga mingenmin. Sekiz yerden fegeli, Toqus yerden togali, Tonunnu Tenri özü bergende, Sirtima onu qoyganmin. Tolgamali senin ay baltan, Aylani§qan yerlerde, Tolgani§qan yerlerde,
1 Ani qanttin - oni ne yaptin
Oñ qoluma alganmin. Yer qiyri Tunada, Toqtami§tay qan erniñ, Saqalin qizil ala-qan etip, Ba§iñ kesip alganmin. Cauluguma sarganmin, Er ba§i qoqlanir dep, Qarima ilim kelgenmin, Aqkelip babam aldina salganmin, Babamniñ öfün alganmin. Kemaliñ ulu ker Yanbay, Kene§ tapmas it Yanbay, Mal bergenniñ qulusen, Qara ki§iniñ ulusen. Arbagan ketip söyle§i, Berbegen kelip diñle§i, Tiliñni tayai kesermin, Tañlayiña tal qizdirip basarmin. Anadan qara tuganmin, Sabinlap yusan agarman, Sanimdan bida qo§ qo§lap, Bida 0tkerseñ mugayman.
§indi Qadirberdi sultan: - Yaziq1 Nuredin sa. Sende bir kebeget2 yoq. Hepi kebeget babalarimizda eken, - dedi, mindirdi kendi atina, Nuredinni yolladi evine.
Nuredin keleyatir atina minip. Babasi Edige yaydaq3 atqa minip, qilifin qolga algan keleyatir. Nuredin au§a tü§e keleyatir4. Edige ayta: - E, töre ulum, §u qadar darliqdami edi aliñ? - dedi, fapti Qadirberdi sultanniñ askerine. Bardi asker ifine tü§tü, bek faypadi askerini, foq adam öldürdü. Taqit5 ketti qart adamda, tuttu, qa§ti. Qadirberdi sultan tü§tü pe§inden. Ha bu yerde, ha §u yerde, qudu artindan, ama yetmedi. Eveline6 keldi bir köyge Edige, tü§tü attan, kirdi bir evge. Qadirberdi sultan da keldi. O da tü§tü attan, qilifin qoluna aldi: «Papazniñ özüm qolumman ba§in kesim», dedi, kirdi iferi. Qapunuñ ortasinda turdu Edige. Qamasini qoluna alip turdu. Qadirberdi sultanniñ qursagin basa etti qamasin, qarnin e§ti, Qadirberdi sultan yiqildi. Edige fiqti, qa§ti evden, mindi atina, yoq boldu ketti.
Keldi murzalar askermen artindan. Qadirberdi sultan dedi: - Edigeniñ ba§in kim aqkelse ma, ölmeden evel, qan qari§qasi onuñkidir.
§ayda köpler yolun izlep yoluman kettiler, bardilar. Edigeniñ atiniñ izi bir qami§qa bardi. Qaradilar, Edigeniñ kirgen izi yoq, fiqqan izi bar. O zaman Yanbay dedi: - Edige ustadir, o, atin kektirip kirgendir qami§niñ ifine. Men bir tolgaym, qami§ni aylanip, siz o iziniñ eki yaginda Barin mirza, §irin mirza turuñuz.
Ekeü eki yaginan turdular, qilifin qoluna alip. Yanbay tolgadi:
- 0züñden ya§ adamga Sen tur, azizim,
Men atayim, der ediñ. Ózüñden ülken7 adamga Men turayim, azizim, Cen atfi der ediñ. Edige aytti:
- Qadirberdi Sultanni öltürdüm,
1 Yaziq - yaziqlar olsun
2 Kebeget - qabaat, suf
3 Yaydaq (caydaq) - uzun boylu (uzun ayaqli at)
4 Nuredin au§a tü§e keleyatir - Nuredin taqatsiz alda atiñ boynuna sarilip keleyatir
5 Taqit - taqat
6 Eveline - soñra, nihayet
7 Ülken - ülkün
Endi söltüklerden1 kim qorqa?
Munu aytip, fiqti Edige qami§tan §u iz bilen. Barm Mirza Edigeniñ ba§in qili§men qaqti. Ba§i tigira ketti yerge. O zaman söyledi Edigeniñ ba§i:
- Barin, sa nettim2?
Biriñ eki bolmasin,
Yurtuñ qarañ3 qalmasin!
Barin aldi Edigeniñ ba§in Qadirberdi sultanga aqkeleyatir. Soñ §irin mirza söyledi Baringa: - Ber Edigeniñ ba§in men alaym, sen üstüñ bula§tirma. Qan qari§qisi seniñkidir.
Soñ Barin berdi Edigeniñ ba§in §iringa. §irin qoluna alganman Edigeniñ ba§in tuttu, qa§ti. Barindan burun4 §irin Qadirberdi sultanga barip, Edigeniñ ba§in saldi. Qadirberdi sultan qan qari§qisin §iringa berdi. §irin qan boldu. Barin qiradivoy5 qaldi. Edigeniñ ba§in kesken Barin boldu, ba§in ketirgen §irin boldu.
1 Söltüklerden - bu s0zniñ daqiq manasi bizge belli degil. Mantiqen, handan a§agi tabaqaga mahsus saray hizmetkarlariniñ titulina mecaziy manada i^aret añlamina uygun kele.
2 Nettim - ne ettim, ne yaptim
3 Qarañ - Bizce, bu söznü eki türlü añlamaq mümkün. Birincisi, yurtuñ ulu memleket (qara manasinda, yani büyük, qocaman) olmasin. Ekincisi, yurtuñ tarañ (yani, talan, tar-mar olmaq, yoq olmaq) qalmasiñ. §u sozniñ diger managa malik olmasi istisna degil.
4 Burun - evvel
5 Qiradivoy - qaradovoy (fin)
