Научная статья на тему 'ДЗЮДОЧИЛАРНИНГ МАШҒУЛОТ ЮКЛАМАЛАРИДА ЖИСМОНИЙ СИФАТЛАРНИ ТАСНИФИ'

ДЗЮДОЧИЛАРНИНГ МАШҒУЛОТ ЮКЛАМАЛАРИДА ЖИСМОНИЙ СИФАТЛАРНИ ТАСНИФИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
65
8
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ДЗЮДОЧИЛАРНИНГ МАШҒУЛОТ ЮКЛАМАЛАРИДА ЖИСМОНИЙ СИФАТЛАРНИ ТАСНИФИ»

Техника, тактика и методика спортивной тренировки

УУК (УДК, UDC): 796.015.576.8

Катта Укитувчи Ш.С. ХОЖИЕВ1

1 Навоий давлат педагогика институти

Навоий шахри, Узбекистон

Муаллиф билан богланиш учун:

sherali8485@mail.ru

ДЗЮДOЧИЛAРНИНГ MAШFУЛOT ЮKЛAMAЛAРИДA ЖИСMOНИЙ СИФATЛAРНИ TAСНИФИ

Аннотация

Annotation

В статье изучены данные литературы по классификации физических качеств в тренировочных нагрузках дзюдоистов.

Ключевые слова: подготовка, соревнование, мышечное движение, микроциклы.

Мак;олада дзюдочиларни машFулот юкламаларида жисмоний сифатларнинг таснифи юза-сидан адабиётлар буйича маълумотлар урганилган.

Калит сузлар: тайёргарлик, мусобаца олди, мушаклар уаракати, микроцикллар.

The article examines the literature data on the classification of physical qualities in training loads ofjudoists.

Keywords: training, competition, muscle movement, microcycles.

О CN О CN

ГО CT

О W

I

С.

го

Долзарблиги. Спорт - бу соглом, ижтимо-ий-сиёсий мухитни тадбик этишнинг энг яхши воситасидир. Х,ар бир мамлакатда жамият сало-матлиги ва ёшларни спорт билан шугулланиши айни йилларда долзарб мавзу саналмокда. Халк орасида соглом турмуш тарзини шакллантириш, спорт мусобакалари оркали ёшларда уз иродаси, кучи ва имкониятларига булган ишончни му-стахкамлаш, мардлик ва ватанпарварлик рухини тарбиялаш, шунингдек, ёшлар орасидан иктидор-ли спортчиларни саралаб олиш ишларини тизим-ли йулга куйиш жисмоний тарбия ва оммавий спортни янада ривожлантиришга йуналтирилган кенг куламли ишлардан биридир.

Юртимиз азалдан полвонлар Ватани, сунгги йигирма йилликда курашчиларимиз жахон спорт майдонларида мухим галабаларни кулга киритиши биринчидан, яратиб берилган шарт-шароитлардан булса иккинчидан, мураббийнинг махорати уз касби-ни нечоглик сир асрорларини билишидан даракдир. Бугун Узбекистонда спорт - таълим ва тарбиянинг ажралмас булагига айланди [1]. Шу уринда хар бир спорт тури хам узига хослиги, жозибаси ва харакат-лари билан ажралиб туришини алохида айтиб утиш лозим.

Спортда эришилган юксак уринларни саклаб колиш хамда келгусида натижаларни янада ошириш учун машгулот жараёнини такомил-лаштиришга каратилган тадкикотларни давом эттириш, шунингдек, дзюдочи курашчиларни тайёрлаш услубиятларининг самарадорлигини оширишни талаб килади.

Юкорида билдирилган фикрлар, шунингдек, ёш курашчиларнинг жисмоний тайёргарлигини опти-маллаштириш ва машгулот юкламаларини окилона режалаштириш, назорат килиш муаммосини хал этиш билан боглик.

Мавзу юзасидан тах,лил ва натижалар. Дзю-

до спорт турида хам мутахассислар томонидан турли машгулот юкламаларини тугри таксимлаб, машгулот жараёнининг самарадорлигини оши-риш муаммоларини урганиш буйича купгина ишлар килинган. Мавжуд манбаларни тахлил килиш натижаси шуни курсатдики, дзюдо буйича спортчилар тайёрлашда машгулотлар жараёнининг махсус тайёргарлик сифатларини ривож-лантиришга йуналтирилган услуб ва усулларни илмий асосланган холда тадбик этиш бугунги кунда дзюдо амалиётида талаб даражасида деб булмайди. Шунинг учун бошка спорт турларида олиб борилган тадкикот натижаларига таянган холда илмий-услубий жихатдан асосланган баъзи янги усулларни киритиш лозим.

Спорт амалиётидаги илгор тажрибаларни урга-ниш натижасида дзюдо мутахассислари томонидан машгулотларни режалаштириш йуналишидаги комплекс таъсир килувчи машгулотлардан фойда-ланиш масаласи куриб чикилиб, машгулотларнинг биринчи вариантида вазифаларни бир томонлама хал килиниши ва иккинчи вариантида хал килинадиган вазифалар таркиби борган сари кенгайиб бориши аникланди.

Юкорида кайд этилган илгор мураббийлар ва спортчилар тажрибалари, дзюдо хамда якка кураш спорт турлари буйича урганиб чикилган адабиётлар тахлилидан маълум булдики, машгулотларнинг асо-сий йуналиши сифатида куйидаги турларни киритиш мумкин (1-расмга каранг).

Умумий ж^моний тайёргарлигини оширишга каратилган машгулотлар

Тезкорлик cифатини ривожлантиритга каратилган машгулотлар

Бир вактда ёки галма-гал махcуc бажариладиган машгулотлар

Махcуc чидамлиликни устирадиган узок давом этувчи ва ки^а давомийликдаги шиддатли машгулотни куллаш

1-расм. Дзюдочи курашчиларнинг асосий йуналиши сифатида машгулот турлари.

44

e-mail: fan_sportga@uzdjtsu.uz

№7-2020

Техника, тактика и методика спортивной тренировки

Юкоридаги машгулот турлари курашчи дзюдо-чилар организмининг кувватлилик имкониятини аэроб иш кобилиятида узок давом этувчи чидамли-лик сифатини оширишга каратилган машгулотлар хисобланиб, умумий чидамлиликни ривожланти-ришда зарур ахамиятга эга. Микроциклларни бундай режалаштиришда спортчилар мушак фаолиятини аэробик таъминлаш асосида организмдаги ёг ва углеводларни харакат жараёнлари имкониятлари-нинг энг юкори курсаткичи, кучли жисмоний фа-олиятни биринчи дакикаларида пайдо булиб, узок вакт давомида сакланиб туриши кузда тутилади. Мисол учун, дзюдочиларнинг бир кунда кичик дам олишлар билан саккиз маротабагача белла-шувда иштирок этиш холатларини курсатишимиз мумкин. Мусобака коидасига асосан ёки машк тарзидаги беллашувлар мусобака коидаси буйича 35-45% машгулот жараёнида олиб борилиши назарда тутилади. Баъзи маълумотларга караганда узгарувчан шиддатли юкламалардан фойдаланиш спортчилар-нинг нафас олиш жараёнларини фаоллаштиради. Аэробик жараёнлар механизмидан унумли фойдаланиш харакатларни ракиб каршилигисиз такомиллаштириш усули булиб, юрак кискариш сони (Ю^С) 140-170 зарба асосида эришилади.

Анаэроб иш кобилиятида киска ораликда кулла-ниладиган, чидамлиликни оширишга йуналтирилган машгулотлар, анаэробик тавсифдаги юклама киска ва шиддатли иш фаолияти учун зарур булиб, махсус чидамлиликни ривожлантиришга йуналтирилган булади.

Масалан, мушакнинг иш фаолияти, организмнинг кувват билан таъминланиши алактат ва лактат меха-низмлар оркали амалга оширилади.

Улар:

• Мушаклар ва цондаги гемоглобин таркибида мавжуд кислороднинг реакцияга киришиши уисобига руй беради.

• Мушаклар уаракатининг кувват билан таъмин-ланиши туцималардаги захира фосфат бирикмалари уисобига энг паст оралик вацт давомидаруй беради.

Бир канча мутахассис олимлар (Волков В.М., Платонов В.Н) дзюдочиларнинг махсус чидамли-лигини ривожлантириш учун, анаэроб ва аэроб кувватни таъминлаш механизмини ривожланти-ришга эътибор каратиш лозим деб хисоблайдилар, шу жумладан, махсус тайёргарлик машкларидан фойдаланиш машгулот ва мусобака беллашувлари сонини оширишни тавсия киладилар [9]. Натижада, бажарилаётган ишлар бир неча сониядан бошлаб маълум дакикагача давом этиши мумкин.

Бундай холатда организмнинг кислородга булган эхтиёжи ва унинг сарф килиниши орасидаги ному-вофиклик алохида урин эгаллайди ва бажарилган вазифаларни кайтариш учун маромида дам олишнинг давомийлиги уч дакикагача булиши тавсия килинади. Демак, максимал маромда 24-28 тагача усулни бажа-риш ишларини киритиш мумкин.

• Дзюдочиларнинг тезкорлик сифатларини ривожлантиришга йуналтирилган машгулотлар;

Бунда машгулот самарадорлигини оширишда организмга аналитик ва синтетик таъсир килувчи воситаларни окилона алмаштириб куллаш лозим-лиги таъкидланади [2]. Лекин юкорида курсатилган юкламаларнинг максимал даражадаги самарадорлиги спортчиларнинг тезкорлик сифатини ривожлантириш борасида тескари натижани бериши хам мумкин. Агар машгулотда паст шиддатдаги ишлар кулланса, бу тезлик сифатларининг ривожланишига тускинлик килади.

Тезкорлик сифатларини шу тарзда ривожланти-риш учун куйидаги хусусиятларга эга булган юкла-маларни куллаш назарда тутилади: бунда машклардан сунг, чарчаш пайдо булишидан олдин, юкори иш кобилиятини саклаш ва чарчаш пайдо булганда - иш тухтатилганидан сунг организм иш кобилиятининг учта фазаси кузатилади.

Купгина муаллифларнинг фикрига кура [3,4] шундай дам олиш оралигини саклаш лозимки, у кайта иш бошлаш олдидан асаб тизими имконияти дастлабкисидан юкори даражага олиб келадиган булсин. Бирок организмнинг жисмоний харакати ва биокимёвий харакат жараёнлари уз меъёрига тушиши керак. Бунинг учун дзюдо турларида махсус тайёр-гарлик машклари ва бир дакика давом этадиган киска муддатли беллашувлардан фойдаланиш тавсия кили-нади. Шу жумладан, максимал турда 12-17 та усулни бажариш учун зарур булган дам олиш оралигида юрак кон айланиш тизими фаолияти бир дакикада Ю^С 105-115 зарба даражасида булиши мумкин.

Шунингдек, дзюдочиларнинг куч сифатларини ривожлантириш самарадорлиги билан боглик булган, мусобака беллашувларида энг куп юклама тушадиган мушак гурухларига таъсир килувчи машклар танла-нади. Бу эса энг зарур шартлардан бири хисобланиб, спортчиларнинг куч сифатини оширишнинг куйидаги усулларига риоя килишни такозо этади: иш тартиби, ишнинг давомийлиги, каршилик курсатиш даражаси, машклар орасида дам олиш вакти, машгулот даво-мида машклар ва машклар турларининг кайтарилиш микдори. Кун тартибига кура иккита машгулот утказилган холатда куч сифатини ривожлантириш машклари максимал даражанинг 90-100% микдорига етказилган доимий шиддатда ва кучланиш макси-малга нисбатан 45-55% даражасидаги узгарувчан шиддатда булиши тавсия килинади. Ушбу машгулот воситалари: биринчидан, дзюдочининг тезкорлик -чидамлилик ва куч сифатларини ривожлантиришга хизмат килади хамда машкларни бажариш даво-мийлигида дзюдочиларнинг толикмаслиги учун дам олиш оралиги етарли даражада булади; иккинчидан, кучланиш - тезкорлик холатларини етарли таъминла-ниши назарда тутилади.

Машгулотларнинг комплекс таъсири икки йуна-лишда кулланилади. Бунда дзюдочиларнинг махсус ва умумий жисмоний сифатларини ривожлантириш доирасида, машгулотларнинг фаркловчи хусусият-лари бир вактда ва навбат билан куйилган тарзда бажариладиган вазифалар сонини ошириб бориш билан белгиланади. Шу жумладан, машгулот дасту-

о о

го га

О О.

№7-2020 е-шаП: fan_sportga@uzdjtsu.uz 45

Техника, тактика и методика спортивной тренировки

рида галма-гал бажариш давомида изчил тарзда ёки бир вактда машгулот олдига куйилган вазифалар хал этилади.

Биринчи холатда машгулот шартли равишда бир неча булимларга булинади. Масалан, тезкорлик си-фатларини ривожлантириш устида ишлаш, сунгра шиддатли ва киска муддатли ишларни бажариш асосида махсус чидамлиликни ривожлантириш, кейинчалик узок муддатли мушак фаолиятини бажариш учун зарур булган умумий чидамлиликни ривожлантириш [5].

Машгулот юкламаларининг катталиги дзюдода машгулот давомида бажарилган машкларнинг спорт-чилар организмига таъсири хисобланади. Юклама-нинг катталиги спортчиларнинг иш кобилиятини тиклаш давомийлигини белгилайди.

С.И. Герасимовнинг маълумотига кура, юкори даражадаги юкламалардан сунг организмнинг тикла-ниш жараёни бир хафта - ун кунгача давом этиши хам мумкин, лекин паст даражадаги юкламалардан сунг у, одатда бир неча дакикадан бир неча соатгача давом этади [8].

Хулоса. Шу нуктаи назардан, толикишнинг пайдо булиши организм функционал курсаткичларининг ора-лик узгариши асосида содир булиши билан тавсифла-нади. Демак, утказилган машгулот хажмини аниклаш учун дзюдочилар тайёргарлиги, машгулот йуналиши, услуби ва бошка омилларни хисобга олиш керак.

Машгулотларнинг сезиларли юкламалар билан бажарилиши спортчи организмининг функционал курсаткичларида содир булган айрим узгаришларга карамасдан, унинг иш кобилиятини кескин пасайи-шига олиб келмайди. Бирок шу гурухдаги машклар сезиларсиз чарчаш даврида бажарилиши мумкин.

Ушбу иш фаолияти жараёнида сезиларли юклама-

УУК (УДК, иЛС): 796.015.68.322

ларнинг сон курсаткичлари хажми умумий юклама-ларнинг хатто 75-85% кисмини ташкил килади. Паст юкламали машгулотлар организмнинг турли функционал тизимлари фаоллигини оширади. Бу вактда чарчаш жараёни содир булмайди. Чунончи, сон курсаткичла-рида паст юкламали машклар катта юкламали машклар умумий хажмининг 25-35%гача ташкил килади.

Микроциклларни нотугри режалаштириш асосида бир неча баробар катта юкламали машкларнинг узаро таъсири организмга хаддан ташкари салбий таъсир килади. Купгина мутахассислар, жумладан Л.П. Матвеевнинг [6,7] маълумотларига кура, бундай юкламаларнинг берилиши организм кон айланиш тизими иш фаолиятининг бузилишига олиб келиши мумкин.

Адабиётлар:

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 5 мартдаги "Жисмоний тарбия ва спорт со^осида давлат бошкдруви тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида"ги ПФ-5368-сонли Фармони.

2. Керимов Ф.А. Спорт кураши назарияси ва усулияти. УзДЖТИ нашриёт-матбаа булими. 2018.-С. 198-190 б.

3. Усмонходжаев Т.С. Миллий ^аракатли уйинлар. Тошкент. «Уки-тувчи» 2000 йил, 53-54 б.

4. Рузиматов Э.И. Дзюдоичиларни махсус тайёргарлигини му-собакд олди мезоциклида шакллантириш. Магистрлик.дисс. Кукон. 2010 й. 23-28 б.

5. Шин В.Н. Построение годичного цикла подготовки боксеров высокой квалификации: Автореф. дис. ... канд.пед.наук. - Т., 2001. - 26 с.

6. Матвеев Л.П. К теории построения спортивной тренировки // Теория и практика физической культуры. - Москва, 1995. - № 12. - С. 49-52.

7. Матвеев Л.П. Модельно-целевой подход к построению спортивной подготовки (статья вторая) // Теория и практика физкультуры, - Москва, 2000. - №3. - С. 21-25.

8. Герасимов СИ. Влияние двигательной асимметрии на формирование технических действий юных борцов.: Автореф. дис. ... канд. пед. наук. - П., 1990. - 25 с.

9. Волков В.Н., Гаврин Т.В., Гаврин И.В. Функциональный контроль и принципы оценки тренированности в спорте: Монография. - Челябинск: Факел, 1998.-230 с.

Мустакил изланувчи Д.С. ^АМБАРОВ1

'Гулистон давлат университети Гулистон шахри, Узбекистон

Информация для связи с автором:

qambarov22@mail.ru

Аннотация

ТУРЛИ УИИН АМПЛУАЛАРИДАГИ ЁШ ГАНДБОЛЧИЛАРНИНГ ЖИСМОНИИ ТАЙЁРГАРЛИГИНИ НАЗОРАТ ЦИЛИШ

Annotation

Данная статья посвящена совершенствованию педагогического контроля в процессе многолетней подготовки высококвалифицированных гандболистов описана отдельно к уровням физической подготовки странников, перемещающихся во всех трех амплуах, как условия достижения эффективности игры.

Ключевые слова: тренировочные группы, нападающий, технико-тактическая подготовка, характеристика, амплуа, этап специализации, этап углубления специализации.

Ушбу макола юкори малакали гандболчиларни куп йиллик тайёргарлиги жараёнида педагогик назоратни такомиллаштиришга батишланган. Бунда уйин самарадорлигига эри-шиш шартлари сифатида хар уч амплуада харакатланувчи гандболчилар жисмоний тайёр-гарлик даражаларига алохида таъриф берилган.

Калит сузлар: машгулот гуруулари, \ужумчи, техник-тактик тайёргарлик, хусуси-ят, амплуа, ихтисослашиш босцичи, чуцурлаштирилган ихтисослашув босцичи.

This article is devoted to the improvement of pedagogical control in the process of long-term training of highly qualified handball players described separately to the physical fitness levels of the Wanderers moving in all three roles, as a condition for achieving the effectiveness of the game.

Keywords: training groups, attacker, technical and tactical training, characteristics, role, stage of specialization, stage of deepening specialization.

46

e-mail: fan_sportga@uzdjtsu.uz №7-2020

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.