CC BY
3УДК 94(476)+323.15(476)
ДЗЕЙНАСЦЬ 1НСТЫТУТАУ ДЗЯРЖАУНАЙ УЛАДЫ ПА РЭГУЛЯВАНН1 М1ЖНАЦЫЯНАЛЬНЫХ АДНОС1Н У РЭСПУБЛ1ЦЫ БЕЛАРУСЬ
(1991 - 2010)
канд. dem. навук, дац. I.A. ПУШК1Н (Магтёуст дзяржауны утверстэт харчавання)
Упершыню у беларускай гктарыяграфй анал1зуецца стварэнне i дзейнасць тстытутау дзяржау-най улады па рэгуляванн мiжнацыянальных адност у Рэспублщы Беларусь. Даследаваны i прааналi-заваны працэс заканадаучага забеспячэння прау нацыянальных супольнасцяу. У 1990-х гадах органамi прадстаунiчай улады была прынятая нарматыуна-прававая база, якая стварыла умовы для развщця культур нацыянальных супольнасцей. У сярэдзте 1990-х гадоу быу створаны орган выканаучай дзяржаунай улады для забеспячэння умоу захавання эттчнай самабытнасцi i выканання заканадауства у сферы рэал1зацьп прау нацыянальных супольнасцей. Вылучаны i ахарактарызаваны тры этапы у дзей-насцi дзяржауных органау па рэгуляванш мiжнацыянальных адност у Рэспублщы Беларусь. Зроблена выснова аб прыняццi рашэнняу пасля усебаковага абмеркавання, з улiкам агульнанацыянальных ттарэ-сау, грамадска-палтычнай i эканамiчнай атуацып у крате. У вытку у беларусюм грамадстве склалiся стабшьныя, канструктыуныя мiжнацыянальныя адносты.
Уводзшы. Пасля атрымання незалежнасщ у Беларуа узшкла неабходнасць у рэаргашзацыи icHy-ючых i стварэнш новых структур органау дзяржаунай улады, у тым лшу у сферы м1жнацыянальных ад -носш. Рэгуляваннем мiжнацыянальных адносш у Рэспублщы Беларусь займалюя прадстаушчыя i выка-научыя органы улады. Вопыт вырашэння м1жнацыянальных праблем у судовым парадку у краше адсут-нiчае. У беларускай навуцы гэтае пытанне маладаследавана. Некаторыя аспекты дзейнасщ шстытутау дзяржаунай улады у адпаведнай сферы тольк1 узгадывалкя у кантэксце дзяржаунай нацыянальнай палиыш у публшацыях С. Буко [1], Н. Бурай [2], Э. 1офе [3], В. Касовiч [4], А. Лiушыца [5], А. Макрушыч [6], А. Осшава [7], В. Паулоускай [8], I. Пушк1на [9; 10], М. Рыбакова [11].
Мэта даследавання - прааналiзаваць дзейнасць Парламента (Вярхоунага Савета, Нацыянальнага Схода) i структур выканаучай улады па стварэнш прававых асноу удзелу нацыянальных супольнасцей у грамадсшм i культурным жыцщ Беларуа, а таксама рэгуляванш м1жнацыянальных адносш. Выкарыстоу-валiся крынiцы з архiвау Рэспyблiкi Беларусь, Расiйскай Федэрацыi i ЛiтоУскай Рэспyблiкi, апyблiкава-ныя матэрыялы.
Асноуная частка. Мiжнaцыянaльныя адноаны у Беларyсi сталi прадметам yвагi прадстаунiчых органау улады только з пачатку 1990-х гадоу. З 1972 года да 21.09.1990 пытанш мiжнацыянальных адно-сiн не знаходзш адлюстравання у працы якога-небудзь органа Вярхоунага Савета (ВС) БССР. 1х разгля-дам павiнен быу займацца аддзел па пытаннях сацыяльнага i культурнага развiцця, потым каш^ па на-роднай асвеце i культуры. Не разглядалiся нацыянальныя праблемы i на сесiях ВС БССР да 2.02.1988 [12]. Тольш напрыканцы 1980-х гадоу, пасля падзей ва Узбекистане, Нагорным Карабахе, Абхазп i iншых месцах, на м1жнацыянальныя адносшы звярнyлi увагу i у Беларуси
Пасля правядзення у 1990 годзе выбарау у мясцовыя i Вярхоуны (ВС) саветы сталi адбывацца зме-ны у падыходах да вырашэння праблем мiжнaцыянaльных адносiн i задавальнення iнтарэсау нацыянальных супольнасцей Беларуа у грамадска-палиычным i культурна-асветным жыцщ. Пастановаю Прэзщы-ума ВС БССР ад 21.09.1990 у Сакратарыяце Вярхоунага Савета унутры некаторых аддзелау был утвора-ны сектары. У складзе аддзела па пытаннях сацыяльнага i культурнага рaзвiцця з'явiуся сектар па пытаннях адукацын, культуры i м1жнацыянальных aдносiн. Пастановаю ВС БССР XII склшання ад 1.06.1990 был утвораны пастаянныя кaмiсii, сярод яшх - кaмiсiя па нацыянальнай палиыцы i м1жнацыянальных aдносiнaх (Кaмiсiя). На гэта пауплывала i тое, што у той час у вышэйшым органе улады кра1ны - Вярхоу-ным Савеце СССР - дзейшчала кaмiсiя Савета нацыянальнасцей ВС СССР па нацыянальнай палиыцы i мiжнaцыянaльных aдносiнaх [13, арк. 168].
Пасля вырашэння аргашзацыйных пытанняу на сва1м чацвёртым пaсяджэннi 24.09.1990 члены Ка-мiсii - дэпутаты Вярхоунага Савета - aбмеркaвaлi зварот агульнага сходу аддзялення польскага культурна-асветнага таварыства iмя А. Мiцкевiчa (Гродна), яш адбыуся 14.08.1990. Члены таварыства звярталюя да улад з пaтрaбaвaннямi «спынщь антыпольскую кaмпaнiю у газетах», атрымаць магчымасць сустрэчы з кiрaунiцтвaм Гродзенскай вобласщ, прaсiлi выдзелщь памяшканне для таварыства, дапамагчы у выданш газеты i ствaрэннi школ на польскай мове, даць дазвол на змяненне нацыянальнасщ з беларускай на польскую i шш. Частка палякау вобласщ патрабавала «зaбaрaнiць гвалтоунае набажэнства у касцёлах на беларускай мове», што, на нашу думку, нiяк не адпавядала добрым yзaемaaдносiнaм беларусау i палякау
каталщкага веравызнання i супярэчыла курсу Каталiцкай царквы на ужыванне падчас набажэнствау нацыянальных моу краiн знаходжання касцёла [10, с. 62].
Камгая 04.12.1990 прыняла рашэнне па пытаннi «Аб стане адраджэння нацыянальнай культуры i роднай мовы сярод грамадзян польскай нацыянальнасщ у Гродзенскай вобласцi i шшых раёнах Беларуа»: рэкамендаваць СМ БССР разгледзець пытанне аб рэгiстрацыi Саюза палякау на Беларусi; вырашыць пытанне аб частковым фiнансаваннi газеты-органа СПБ; даручыць Гродзенскаму аблвыканкаму i гарвы-канкаму разгледзець пытаннi аб в^зяленн памяшканняу для СПБ, рэдакцыi газеты, частковым фшанса-ваннi культурна-асветных аддзелау таварыства; спрыяць хутчэйшаму развiццю польскай мовы; забяспе-чыць бiблiятэкi лiтаратурай на польскай мове; выдзелщь памяшканнi для гуртковай i iншай культурна -масавай дзейнасцi; прыняць меры па аднауленню помшкау, якiя ушаноуваюць вядомых дзеячау сумес-най гiсторыi i культуры Беларуа i Польшчы [14, арк. 7 - 9, 48 - 49]. Аб задавальненш грамадска-палиычных i культурных патрэб асоб польскай нацыянальнасщ размова таксама вялася на пасяджэннях Камiсii 22.05.1991, на яшм было разгледжана пытанне «Аб ходзе выканання рашэння Камiсii па адрад-жэнню польскай культуры i мовы, узнятым Польским культурна-асветным таварыствам iмя А. Мiцкевiча», i 09.04.1992, калi была заслухана шфармацыя «Аб прапановах СПБ па пытаннях адраджэння польскай мовы i культуры» [15, арк. 125 - 127; 16, арк. 53].
Вясною 1991 года члены Камюи звярнулi увагу на сферу мiжнацыянальных адносiн: 20.03.1991 была заслухана «1нфармацыя вучоных 1нстытута сацыялогп АН БССР аб стане мiжнацыянальных адно-сiн у БССР»; 22.05.1991 разглядалася пытанне «Аб падрыхтоуцы праекта Закона «Аб свабодным развiццi нацыянальных i этнчных груп у БССР» [15, арк. 310 - 312, 125 - 127].
Напрыканцы 1980-х гадоу у Беларуа паустала праблема нацыянальнага вывучэння Палескага рэгiёна. З'явiуся рух за прызнанне iснавання заходне-палескай этшчнай групы (Етвязi). На пасяджэннi Камюи 20.05.1991 абмяркоувалася пытанне «Аб статуце i праграме грамадска-культурнага аб'яднання "Полюье"». Статут быу прыняты на сходзе 14.04.1990. У iм дэкларавалася, што асноуная мэта аб'яднання -садзейшчанне этнакультурнаму адраджэнню Заходняга Палесся (ЕтвязГ). Гэта частка Беларусi разглядалася як асобны край. У Статуце прасочвалюя сепаратысцк1я настроi. На пасяджэнш Камiсii частка дэпу-татау выказала заклапочанасць тым, што дзейнасць таварыства шщьправалася зверху, з боку выканаучай улады, i гэта стварае нацыянальную напружанасць у рэспублiцы, вядзе да дэстабiлiзацыi мiжнадыяналь-ных адносiн. Каш^й 12.06.1991 разглядауся «Зварот А. Трушко (А. Наварыча) з прапановаю больш актыуна садзейнiчаць развiццю культуры Палескага рэпёна Беларусi». Выстушу М.М. Шэляговiч i рас-казау аб працы грамадска-культурнага таварыства «Полюье». Ён прапанавау: а) прыняць Закон аб заходне-палескай этшчнай групе народа, б) прыняць пастанову аб фшансаванш работы ГКТ «Полюье», в) ства-рыць заходне-палесш культурна-асветны цэнтр. Дэпутаты прынял рашэнне: «1) падтрымадь i адобрыць iмкненне членау ГКТ «Полiсье» да вывучэння народнай культуры, фальклору, дыялекту Палескага рэгiёна... 3) лiчыць немэтазгодным прыняцце заканадаучых актау па стварэнню як1х-небудзь аУтаномiй, навуковых цэнтрау. Жыхары беларускага Палесся з'яуляюцца самабытнай часткай беларускага народа» [15, арк. 107 - 136].
Прадметам увагi Камюи 02.10.1991 стала пытанне «Аб дзейнасщ нацыянальных грамадска-культурных аб'яднанняу горада Мшска». На падставе таго, што у маi 1991 года пры Мшсшм гарадск1м адазяленн Савецкага фонду мiра былi зарэгiстраваны i дзейнiчалi 6 нацыянальных грамадска-культурных аб'яднанняу (татарскае, яурэйскае, укра1нскае, рускае, армянскае, азербайджанскае) з агульнай колькасцю сяброу больш за 6000 чалавек, а таксама рашэння 5-й нечарговай сеси Мшскага гарадскога савета за № 165 ад 05.09.1991 аб размяшчэнш у будынку дома палиычнай асветы Мшскага абкама КПБ-КПСС Цэнтра нацыянальных культур, Камгая прыняла рашэнне: 1) прапанаваць Савету Мiнiстрау разгледзець рашэнне Мшскага гарсавета аб утварэнн у доме палтасветы Цэнтра нацыянальных культур; 2) прапанаваць Дзярж-камдруку i Мшютэрству культуры забяспечыць бiблiятэкi лiтаратурай на мовах нацменшасцей; 3) прапанаваць Вярхоунаму Савету кааптаваць у склад Камюи па нацыянальнай палиыцы i м1жнацыянальных ад-носiнах ВС РБ з правам дарадчага голаса прадстаушкоу нацыянальных грамадска-культурных аб'яднанняу рэспублЫ [15, арк. 139 - 147].
Пасля утварэння Рэспублiкi Беларусь паустала неабходнасць у стварэнш уласнай заканадаучай базы мiжнадыянальных адносiн. Камiсiяй 16.12.1991 разглядауся праект канцэпцыi Закона «Аб свабодным развiдцi нацыянальных i этичных груп у Рэспубл^1 Беларусь». Пры падрыхтоуцы праекта члены Камюи выкарыстоувалт Закон СССР «Аб свабодным нацыянальным развщщ грамадзян СССР, яшя пражываюць за межамi сваiх нацыянальна-дзяржауных утварэнняу або не маюць iх на тэрыторыi СССР» ад 26.04.1990 [17, арк. 49 - 56]; Закон Украшы «Аб нацыянальных меншасцях на Украше» (праект закона быу аб-меркаваны 16.11.1991 у Адэсе на Усеукрашсшм з'ездзе нацыянальных меншасцей); Закон аб нацыянальна-асабовай аутаномп на Украине ад 24.01.1918; Закон Лггоускай рэспублiкi «Аб нацыянальных меншасцях» ад 23.11.1989 (у рэдакцып ад 11.03.1991); Закон Латвшскай рэспублiкi «Аб свабодным развщщ нацыянальных i этшчных груп Латвii i iх праве на культурную аутаномш» ад 19.03.1991; Закон «Аб культурнай аутаномп нацыянальных меншасцей Эстони» ад 12.02.1925; парады АБСЕ, савета Еуропы [18, арк. 33 - 60].
Напрыканцы 1991 года збiралiся заувап i прапановы камiсiй Вярхоунага Савета, выканаучых ор-ганау улады, нацыянальных грамадсшх арганiзацый да прапанаванага праекта Закона. Сам праект быу адобраны i прапанаваны 10.03.1992 на разгляд 9 сесii ВС РБ у фармулёуцы «Аб свабодным развiццi нацыянальных груп (меншынствау) у Рэспублщы Беларусь» [15, арк. 174 - 175].
Гэтая важная дзяржауная справа не засталася па-за увагаю грамадскай дзейнасцi сяброу нацыянальна-культурных таварыствау. Яны актыуна iмкнулiся пауплываць на працэс падрыхтоуш i прыняцця Закона з улжам iх нацыянальных штарэсау, каштоунасцей i запатрабаванняу; 8.04.1992 адбылася сустрэча шрау-нiкоУ нацыянальных аб'яднанняу з членамi Камiсii. У вышку на наступны дзень на яе пасяджэнш было вырашана прасiць сесш Вярхоунага Савета задаволiць просьбу прадстаушкоу грамадска-культурных аб'яднанняу: азербайджанцау, армян, татар, немцау, руск1х, яурэяу, украшцау - прысутшчаць на пася-джэннi сеси пры абмеркаванш Закона i даць магчымасць выступiць iх прадстаушку [16, арк. 53].
Абмеркаванне i прыняцце праекта Закона «Аб свабодным развщщ нацыянальных груп у Рэспублщы Беларусь» адбылося на сеси ВС 23.04.1992. Ад iмя каардынацыйнай рады нацыянальных аб'яднанняу Рэспублш Беларусь на сеси выстушу з прамоваю А.-Б. А. Шабановiч. Вярхоуны Савет адобрыу праект Закона у першым чытаннi. Распачауся працэс дапрацоуш праекта Закона. Паступiу шэраг зауваг i прапаноу ад Камiсiй ВС (некаторыя камiсii наогул выступiлi супраць прыняцця такога Закона), асобных дэпутатау, ад грамадск1х арганiзадый. Укра1нскае грамадска-культурнае аб'яднанне Брэсцкай вобласцi патрабавала, каб у Законе быу прызнаны факт юнавання i кампактнага пражывання у Пауднёвым бела-руск1м Палессi аутахтоннага украшскага насельнiцтва. У праект Закона СПБ прапаноувау унесцi «права на утварэнне у месцах кампактнага пражывання надыянальных груп, як1я складаюць большасць насель-нiцтва дадзенай мясцовасцi, нацыянальных адмшютратыуна-тэрытарыяльных адзiнак», «права на вылу-чэнне кандыдатау у дэпутаты па асобных стсах нацыянальных супольнасцей». Падобнае прапаноувала i аб'яднанне украiнцау «Ватра» [19, арк. 12 - 14].
З лшеня 1992 года праект Закона ужо рыхтавауся пад назвай «Аб нацыянальных меншасцях». У друпм чытанш праект Закона «Аб нацыянальных меншасцях у Рэспублщы Беларусь» разглядауся на Камюи 24.08.1992 i 19.10.1992 быу адобраны i рэкамендаваны сеси ВС.
Пастановаю Вярхоунага Савета Рэспублш Беларусь 11.11.1992 уведзены у дзеянне Закон «Аб нацыянальных меншасцях у Рэспублщы Беларусь» [20, арк. 1, 117]. У яго змест уносшся змяненш i дапау-ненш у 2004, 2007 гадах [21].
Асноуныя напрамю канцэпцыi работы Камюи па нацыянальнай палиыцы i м1жнацыянальных адно-сiнах былi прыняты 24.08.1992. У прыватнасщ, у iх быт зафшсаваны: станауленне беларускай дзяржавы, бе-ларускае нацыянальнае адраджэнне, адраджэнне нацыянальнай свядомасщ нацыянальных супольнасцей i г.д. На пасяджэнш Камюи 7.12.1992 аналiзавалася работа мясцовых саветау народных дэпутатау Гомельскай вобласцi па Удасканаленнi мiжнацыянальных адносiн. Сярод iншага было зафшсавана iснаванне насцяро-жаных адносiн части рускага насельнiдгва да палпыи беларускага адраджэння [16, арк. 92 - 94, 160 - 165].
Дэпутаты-члены Камюи 20.01.1993 пазнаёмшся з шфармацыяй Э.К. Дарашэвiча аб вынiках сацы-ялагiчнага даследавання м1жнацыянальных адносiн беларускага памежжа на матэрыялах Заходняга Палесся (Маларыцш, 1ванауск1, Кобрынск1, Пiнскi раёны). Адзначалася, што 81,8 % ад агульнай колькасцi апыта-ных не выступалi за якую-небудзь аУтаномiю i лiчылi сябе беларусамi; 61,7 % лiчылi немэтазгодным вы-лучэнне Заходняга Палесся у самастойны культурна-моуны рэпён у Рэспублiцы Беларусь; 7,3 % пад-трымалi iдэю аУтаномii. Аутары аналиычнай запiскi зрабiлi выснову, што у Беларусi «праблем асобнага палескага этнасу няма у народнай этшчнай свядомасщ». Было адзначана, што у Заходнiм Палессi насель-нiцтва гаворыць на рускай мове - 53,6 %, беларускай - 12,6, украшскай - 3,6, польскай - 0,6, на мясцовай мове (гаворцы) - 49,72 %. На пытанне "Ц магчымы у рэгiёне мiжнацыянальныя канфлты" рэспандэнты адказалi: немагчымы - 45,8 %, могуць быць нязначныя канфлты - 33,2, маецца глеба для сур'ёзных канфлiктау - 8,4, не далi адказу - 12,6 %. Апытванне засведчыла, што у Кобрынсшм раёне адзначаецца супрадьстаянне праукраiнскiх палешукоу i тых, хто (аб'яднанне «Полюьсе») за самастойнасць Заходняга Палесся як адмшютратыуна-моунай i гаспадарча-эканамiчнай адзiнкi [22, арк. 10 - 12].
Апошняе пасяджэнне Камiсii Вярхоунага Савета Рэспублш Беларусь па нацыянальнай палiтыцы i мiжнацыянальных адносiнах адбылося 26.01.1993. У першай палове лютага 1993 года адбылося яе перай-менаванне. У сувязi з гэтым ужо Камгая Вярхоунага Савета Рэспублiкi Беларусь па нацыянальнай пал> тыцы i пытаннях Садружнасцi Незалежных Дзяржау сабралася 24.02.1993, каб удакладнщь асноуныя кь рунш (Канцэпцыю) работы [23, арк. 23].
На пасяджэнш Камюи 08.12.1993 разглядалася пытанне аб выкананш Закона Рэспублш Беларусь «Аб нацыянальных меншасцях у Рэспублщы Беларусь». На абмеркаванш вышкау дзеяння Закона пры-сутнiчалi прадстаунш органау выканаучай улады i нацыянальных грамадсшх аб'яднанняу: рускай культуры «Русь», «Малдова», армян «Айястан», немцау Беларуа «Адраджэнне», татар-мусульман «Аль-Ктгаб», СПБ; асацыяцый: карэйцау, яурэйскiх арганiзацый Беларуа, украшцау «Ватра». Неабходнасць гэтай су-стрэчы была выклiкана тым, што м^у год, як быу прыняты Закон, i таму было варта абмеркаваць, як працуе Закон на месцах, падзялщца вопытам, вызначыць праблемы, складанасцi. Ад дэпутатау, членау
камiсii, прадстаушкоу нацыянальных грамадсшх аб'яднанняу прагучау шэраг зауваг i прапаноу: а) адсут-нiчала фшансавая падтрымка нацыянальных таварыствау з боку дзяржавы, б) мясцовыя улады не дазва-лялi нацыянальным грамадск1м аб'яднанням займацца прадпрымальнщкай дзейнасцю, в) артыкул 5 Закона меу дэкларатыуны характар, г) у м. Свiр Мядзельскага раёна мясцовыя улады не далi дазвол на правя-дзенне сходу СПБ, перашка,джалi адкрыццю польскамоуных класау у г. Лiда, д) камгая ВС па адукацып, культуры i захаваннi пстарычнай спадчыны займалася тольш адраджэннем беларускай мовы i культуры i не дапамагала iншым нацыянальным супольнасцям, е) былi патрэбны падатковыя iльготы, ж) пры Савеце Мшютрау патрэбна стварыць фонд дапамогi нацыянальным супольнасцям, з) стварыць у цэнтры г. Мiнска цэнтр нацыянальных культур, 1) у раёнах было складана атрымаць памяшканне для дзейнасцi аб'яднанняу.
Члены Кашсп адзначылi, што некаторыя грамадсшя аб'яднаннi сталi займацца палггычнай дзейнасцю, у прыватнасцi, па шщыятыве СПБ у Гродна адбыуся з'езд ветэранау Армii Краёвай, чыя дзейнасць у беларускай псторьп ацэньваецца неадназначна. У адказ з боку прадстаушкоу украшскага i татар-скага аб'яднанняу прагучала: «калi мы падшсваем нешта са згоды улад - гэта добра, а калi падпiсваем нешта iншае - гэта палиыка i парушэнне статута».
У вышку было адзначана, што адбылося плённае абмеркаванне праблем нацыянальных супольнасцей. Нiякiх канкрэтных рашэнняу Кашаяй не было прынята i тольш запланавалi правядзенне у канцы снежня пасяджэння Камiсii з удзелам прадстаушкоу выканаучай улады (Савета Мшютрау, мшютэрствау адукацш, культуры, iнфармацыi, савета па справах рэлМ), на якiм збiралiся абмеркаваць практычныя пытанш рэалiзацыi Закона «Аб нацыянальных меншасцях» [23, арк. 106 - 111].
У Рэспублщы Беларусь 15.03.1994 была прынята Канстытуцыя. Дэпутаты парламенцшх кашсш, як1я адказвалi за сферу м1жнацыянальных адносiн, спрычыншся да яе распрацоук! i унясення змен. Пасля рэферэндума 1996 года у Канстытуцыi тэрмiн "нацыянальныя меншасщ" быу заменены на "нацыяналь-ныя супольнасцi" [24].
На пасяджэннi Кашсп 17.03.1994 было заслухана пытанне «Аб будаунщтве ЛiтоУскага культурна-асветнiцкага цэнтра у в. Рымдзюны Астравецкага раёна Гродзенскай вобласщ». Будаунщтва цэнтра было задумана яшчэ у 1990 годзе. Распачалося будаунщтва з 18.09.1990. Да пачатку 1994 года узшк канфлжт памiж мясцовым уладамi i Лггоускай Рэспублiкай наконт завяршэння будаушнтва (крынщ фiнансавання) i таго, хто будзе гаспадаром цэнтра. Гродзенск1 аблвыканкам нават прыняу рашэнне аб спыненнi будау -нiчых прац. Камiсiя, заслухаушы экспертау i абмеркаваушы дакументы, вырашыла, што неабходна пра-весцi перамовы з лiтоУскiм бокам, завяршыць будаунщтва i пасля гэтага вызначыць уладальшкау цэнтра. Яго урачыстае адкрыццё адбылося 18.03.2001 [25, арк. 17 - 18].
Пасля правядзення у Рэспубл^1 Беларусь выбарау Прэзвдэнта сталi адбывацца змены у грамадска-палиычным жыцщ крашы. Закранулi яны i дзейнасць вышэйшага заканадаучага органа улады.
Пастановаю ВС РэспублЫ Беларусь (XIII склжання) ад 16.01.1996 была утворана каш^ па пра -вах чалавека, нацыянальных пытаннях, СМ1, сувязях з грамадскiмi аб'яднаннямi i рэлiгiйнымi аргашза-цыямг За увесь час свайго юнавання i дзейнасцi (23.01.1996 - 12.10.1996) яна тольш аднойчы, 30.05.1996, звярнула сваю увагу на нацыянальнае пытанне у Беларусi. Дэпутатау пазнаёмш з прапановамi iнстытута «Белiнфарпрагноз» правесщ для ВС сацыялалчныя даследаваннi на тэму «Заканадаучыя асновы рэгуля -вання мiжнацыянальных i рэлiгiйных адносш у Рэспублщы Беларусь». Было вырашана правесщ гэтыя даследаваннi [26, арк. 49].
Пасля правядзення у 1996 годзе рэферэндуму адбылiся змяненнi назвы, паунамоцтвау i структуры вышэйшага заканадаучага органа крашы. У Палаце прадстаушкоу Нацыянальнага сходу РэспублЫ Беларусь была створана Пастаянная камгая па правах чалавека, нацыянальных адносшах i сродках маса-вай iнфармацыi. У Савеце РэспублЫ мiжнацыянальныя адносшы уваходзяць у круг пытанняу Пастаян-най кашсп па адукацып, навуцы, культуры i сацыяльнаму развщцю.
Парламенцк1я камiсii РэспублЫ Беларусь, як1я адказвалi за нацыянальнае пытанне, у розны час сваёй дзейнасщ прымалi удзел у падрыхтоуцы i распрацоуцы праектау законау: «Аб грамадзянстве Рэспублiкi Беларусь» (прыняты у 1991 г.); «Аб мовах» (1990 г., змяненш i дапауненнi 1998 г.); «Аб культуры» (1991, 2001 гг.); «Аб адукацш» (1991 г.); «Аб ахове псторыка-культурнай спадчыны» (1992, 2006 гг.); «Аб прававым становшчы замежных грамадзян i асоб без грамадзянства у Рэспублiцы Беларусь» (1993, 2005 гг.); «Аб грамадсшх аб'яднаннях» (1994, 2004 гг.); «Аб бежанцах» (1995, 1999 гг.); «Аб дзяржаунай службе» (2003 г.); «Аб супрацьдзеянш экстрэмiзму» (2007 г.), у яшх адлюстраваны пэуныя аспекты рэгулявання м1жнацыянальных адносiн [7, с. 189 - 190; 9, с. 71 - 76; 10, с. 10 - 21].
Спецыяльных дзяржауных органау у астэме вышэйшай выканаучай улады, якя займалюя праб-лемамi нацыянальных супольнасцей, у Беларуа да сярэдзшы 1990-х гадоу не юнавала, не было i меха-нiзмау супрацоунщтва уладных структур i нацыянальных аб'яднанняу. Развщцём адукацып на роднай мове займалася Мшстэрства адукацып Рэспублiкi Беларусь. Падтрымку i фiнансаванне iх культурных шь цыятыу ажыццяуляла Мiнiстэрства культуры. Яно арганiзацыйна i фiнансава падтрымлiвала аргашзацыю нацыянальных фестываляу, вылучала сродш на правядзенне конкурсау, выстау, утрыманне мастацк1х ка-лектывау нацыянальных аб'яднанняу, мэтанашравана займалася забеспячэннем спрыяльных умоу для развщця мастацкай творчасщ нацыянальных супольнасцей [27, арк. 11, 22; 28, арк. 30].
У мэтах эфектыунага супрацоунщтва дзяржауных органау шравання з грамадскiмi арганiзадыямi нацыянальных супольнасцей i садзейнiчання захаванню i развщцю iх культур у студзенi 1995 года была створана Каардынацыйная рада па справах нацыянальных меншасцей пры Савеце Мшютрау Рэспублш Беларусь (СМ РБ). Старшынёй рады з'яуляуся намесшк Прэм'ер-мiнiстра. Яе рашэннi насiлi рэкамен-дацыйны характар.
Для правядзення эфектыунай надыянальнай палпыш неабходна было вызначыць становшча спрау, якое склалася у сферы забеспячэння правоу нацыянальных супольнасцей, iх надзённыя праблемы i уль чыць пстарычныя традыцыi. Таму 21 - 22.05.1996 у г. Вщебску была праведзена навукова-практычная канферэнцыя "Нацыянальныя меншасцi Беларусi: шляхi супрацоУнiцтва i згоды". Выпрацаваная яе Удзельнiкамi "Канцэпцыя нацыянальна-культурнага развiцдя нацыянальных меншасцей Беларуа" вызна-чыла асноуныя напрамк1 праграмы тэарэтычнага забеспячэння i практычнай рэалiзацыi нацыянальна-культурнага развiцдя этнiчных супольнасцей з улшам стратэгiчных iнтарэсау Рэспублш Беларусь, наш-раваных на захаванне тэрытарыяльнай цэласнасцi кра1ны [29].
У студзеш 1997 года Прэзвдэнтам быу падпiсаны Указ "Аб сiстэме рэспублжансшх органау дзяржаунага к1равання, падпарадкаваных ураду Рэспублiкi Беларусь", паводле якога Рада па справах рэлшй пры СМ РБ ператваралася у Дзяржауны камiтэт па справах рэлiгiй i нацыянальнасцей (Дзяржкамiтэт). Пастановай СМ РБ 02.12.1997 пры iм была створана Каардынацыйная рада па справах нацыянальных меншасцей. Яна стваралася як грамадскае фармiраванне. У яе склад увайшлi прадстаунш мшютэрствау, органау к1равання, нацыянальна-культурных аб'яднанняу Беларусi [10, с. 46; 6, с. 50 - 51]. На пасяджэн-нях рады абмяркоувалюя пытаннi мiжнадыянальных адносiн i статутнай дзейнасцi аб'яднанняу.
У лiстападзе 2001 года Дзяржкамиэт быу ператвораны у Камiтэт па справах рэлiгiй i нацыяналь-насцей пры СМ РБ, як з'яуляуся рэспублiканскiм органам дзяржаунага к1равання i падпарадкоувауся Ураду [10, с. 41 - 44]. Пастановай СМ РБ ён быу рэаргашзаваны 15.07.2006, i у структуры Урада з'явiуся апарат Упаунаважанага па справах рэлтй i надыянальнасцей. Упаунаважаны прызначаецца на пасаду Прэзвдэнтам па прапанове Савета Мiнiстрау i падпарадкоуваецца Ураду. Пры Упаунаважаным дзейшча-юць кансультатыуныя Мiжэтнiчная рада i Экспертная рада.
Кансультатыуная Мiжэтнiчная рада была створана у 2004 годзе. Яна у рамках сваёй кампетэнцыi супрацоумчала з Упаунаважаным, садзейнчала захаванню i умацаванню м1жнацыянальнай згоды у Беларусi, стварэнню адпаведных умоу для рэалiзацыi прау грамадзян розных нацыянальнасцей на адраджэнне сва1х нацыянальных каштоунасцей, адукацыйна-асветнщкай, культурна-творчай, iнфармацыйнай i iншай дзейнасцi; рыхтавала прапановы па Удасканаленнi узаемадзеяння грамадсшх аб'яднанняу нацыянальных супольнасцей, каардынавала дзейнасць грамадсшх аб'яднанняу, прадстаунш яшх уваходзш у склад рады. Па прапанове Упаунаважанага рада размяркоувала дзяржауныя фшансавыя сродк1, накраваныя на пад-трымку праектау з удзелам нацыянальных супольнасцей. Вырашалюя пытаны аб памяншэннi памерау арэнднай платы шэрагу грамадск1х этнакультурных аб'яднанняу, аб iх iльготным падаткаабкладант у гарадах i раёнах, на тэрыторш як1х яны дзейнiчалi, i iнш. [11, с. 19 - 22]. У 2010 годзе у склад рады уваходзш 25 членау - прадстаушкоу нацыянальных грамадсшх аб'яднанняу i iх саюзау, зарэгiстраваных у адпаведнасщ з заканадауствам Рэспублiкi Беларусь.
Вялш аб'ём працы па каардынацып дзейнасцi нацыянальных грамадск1х аргашзацый ускладауся на Рэспублiканскi цэнтр нацыянальных культур, яш быу створаны у 1994 годзе i Уваходзiу у склад Мшь стэрства культуры. У яго кампетэнцыю Уваходзiла аргашзацыйна-метадычная дапамога i матэрыяльная падтрымка этнiчных супольнасцей у справе адраджэння i далейшага развщця нацыянальных культур. На базе цэнтра у 1995 - 2000-х гадах дзейтчау шэраг самадзейных мастацшх калектывау нацыянальных супольнасцей. Пры яго садзейтчант нацыянальна-культурныя аб'яднаннi праводзiлi свае традыцыйныя святы: "Курбан-Байрам", "Пурым", "Ханука", "Мертышор" i iнш. [30, арк. 128 - 138; 6, с. 53; 8, с. 158]. З 2005 года ён стау падпарадкоувацца апарату Упаунаважанага.
На рэтнальным i мясцовым узроУнi ва уах абласных выканаучых камiтэтах, а таксама у Мiнскiм гарвыканкаме былi створаны саветы (адщзелы) па справах рэлтй i надыянальнасцей. 1х задачы галоуным чынам аналагiчныя кругу задач, яшя вырашаюцца Упаунаважаным, за выключэннем удзелу у распра-цоуцы заканадауства i мiжнароднага супрадоУнiцтва. У абласцях i гарадах стваралiся Каардынацыйныя рады грамадсшх i нацыянальных аб'яднанняу, палпычных партый i прафсаюзных арганiзадый. Правя-дзеннем культурных мерапрыемствау для нацыянальных супольнасцей, камплектаваннем бiблiятэчных фондау на мовах супольнасцей у тку шшага займалiся адщзелы культуры адпаведных выканкамау.
У кра1не iснавала "Праграма мер па рэгуляванш этнаканфесiйнай спуацып у Рэспублiцы Беларусь", якая разлiчвалася на пэуныя перыяды. Мясцовымi улацамi распрацоувалюя i дзейнiчалi рэпянальныя праграмы. Яны, як правша, былi разлiчаны на два гады [11, с. 19 - 22]. Прыярытэт у працы адпаведных дзяржауных органау атрымоУвалi праекты, праграмы i мерапрыемствы, як1я мелi мiжкультурны характар, iнтэрнадыянальны крунак. Найбольш паспяховым у дзейнасцi органау дзяржаунага шравання Беларуа з'явшася правядзенне фестываляу нацыянальных культур, як1я актывiзавалi культурна-асветнiцкую дзейнасць нацыянальных аб'яднанняу i шырока папулярызавалi iх творчыя дасягненнi. У перыяд з 1996 па 2012 год адбылося 9 фестываляу [31].
Анатз дзейнасщ дзяржауных органау па рэгуляванш мiжнацыянальных адносш у Рэспублщы Беларусь дазваляе вылучыць некальк этапау: 1) першая палова 1990-х гадоу - гэта перыяд, калi дзяржава прытрыв^валася лiберальнай мадэлi нацыянальна-канфесшных адносiн. Праводзiлася палiтыка неумя-шальнщтва у дзейнасць грамадск1х нацыянальна-культурных аб'яднанняу; 2) з 1996 года - этап характа-рызуецца паступовым адыходам ад лiберальнай да мадэлi супрацоунштва (кааперацыйнай мадэлi) дзяржауна-нацыянальных адносш; 3) з пачатку 2000-х гадоу у нацыянальнай палиыцы зауважаецца iмкненне да кантролю, унармавання i рэгулявання грамадскай дзейнасцi, пераважае падтрымка штэрнацыянальнага i выкарыстоуванне праграмных метадау працы.
Заключэнне. У навейшай псторып Рэспублiкi Беларусь (1991 - 2010) менавиа вышэйшы закана-даучы орган РэспублЫ Беларусь забяспечыу падтрымку шщыятыу i працэсу супрацоУнiцтва з нацы-янальнымi грамадскiмi аб'яднаннямi. Гэта рабшася для захавання у беларуск1м грамадстве стабiльнасцi i дыялогу памiж прадстаушкаш розных нацыянальных супольнасцей i уладаш. Да моманту стварэння у сярэдзше 1990-х гадоу органау выканаучай улады, адказных за правядзенне нацыянальна-канфесiйнай палпыш, парламенцк1я структуры выконвалi асноуную ролю па рэгуляванш мiжнацыянальных адносiн. У вышку iх дзейнасцi у Рэспублщы Беларусь створана неабходная заканадаучая база для развщця нацыянальных супольнасцей i забеспячэння iх належнага статусу.
Дзяржауная падтрымка культурнай дзейнасцi нацыянальных супольнасцей i кантроль за iх грамад-скiмi арганiзацыямi актывiзавалiся з другой паловы 1990-х гадоу пасля стварэння органа выканаучай улады, адказнага за правядзенне нацыянальна-канфесшнай палiтыкi. Ён iмкнууся забяспечыць умовы для захавання самабытнасщ i выканання заканадауства у сферы рэалiзацыi прау нацыянальных супольнасцей.
Згодна з заканадауствам нацыянальная палпыка органау дзяржаунага к1равання падзялялася на: аказанне матэрыяльнай i арганiзацыю метадычнай дапамогi; правядзенне выстау, фестываляу нацыянальных культур i мастацтвау; адзначэнне галоуных дат у псторып той щ iншай нацыянальнай супольнасцi; дапамогу у фiнансаваннi мастацкiх калектывау; каардынацыю дзейнасцi нацыянальных грамадск1х аб'яднанняу i ораганау улады. У Рэспублщы Беларусь праз дзейнасць СМ1 вялася прапаганда нацыянальнай адметнасцi i культурнай шматвобразнасщ. Прыкладалiся намаганнi для захавання нацыянальных моу i адукацш на родных мовах. У структурах Мшстэрствау культуры, адукацып, iнфармацыi працавалi спе-цыялюты, як1м было даручана аказваць дапамогу грамадсшм нацыянальна-культурным аб'яднанням.
Аналз крынщ дазваляе сцвярджаць, што структуры прадстаушчай i выканаучай улады Рэспублш Беларусь прымал рашэннi узважана, з улiкам дзяржауных iнтарэсау, а таксама грамадска-палпычнай i эканамiч-най сiтуацыi у рэспублiцы. Нацыянальная палпыка дзяржаунай улады насiла характар пратэкцыяшзму i здзяйснялася у цэлым вывераныш, прадуманым крокамi, пры наяунасцi пэуных недахопау, як1я можна вып-равщь. У дзеяннях улад прасочвалася схшенне да комплекснага вырашэння кнуючых праблем нацыянальных супольнасцей. У вышку правядзення дзяржаунай нацыянальнай палпыш, якая забяспечвала задавальнен-не культурна-асветных i грамадсшх запатрабаванняу нацыянальных супольнасцей з улшам агульнанацы-янальных iнтарэсау Рэспублiкi Беларусь, у грамадстве склалюя стаб^ныя м1жнацыянальныя адносшы.
Л1ТАРАТУРА
1. Буко, С. Республика Беларусь - страна межнационального мира и согласия / С. Буко // Абарона правоу асоб, якя належаць да нацыянальных супольнасцей Рэспублш Беларусь: даведшк / склад. Н.В. Ходар. -Мшск: Энцыклапедыкс, 2004. - С. 3 - 5.
2. Бурая, Н.В. Уплыу дзяржаунай паллыш на развщцё нацыянальных i канфесiянальных адносiн у Беларуа (1992 - 2004 гг.) / Н.В. Бурая // Весщ БДПУ. Серыя 2. - 2007. - № 1. - С. 46 - 49.
3. Иоффе, Э.Г. Проблемы реализации прав национальных общностей и законодательство Республики Беларусь / Э.Г. Иоффе // Чалавек. Грамадства. Свет. - 2005. - № 1. - С. 58 - 62.
4. Касовiч, В.Ф. Дзяржауная палпыка у адносшах да нацыянальных меншасцей у Республщы Беларусь / В.Ф. Касовiч // Беларуская дзяржаунасць: вопыт XX стагоддзя: матэрыялы м1жнар. навук.-тэарэт. канф., Мiнск, 18 - 19 крас. 2003 г. - Мшск: БДПУ, 2004. - С. 224 - 225.
5. Лившиц, А. Развитие белорусского законодательства против антисемитизма, расовой и национальной вражды или дискриминации / А. Лившиц // Беларусь у XX стагоддзя Вып. 1. - Мшск: Водолей, 2002. -С. 110 - 114.
6. Макрушич, Е.Н. Этнокультурная политика в отношении национальных меньшинств в Республике Беларусь (1995 - 1998 гг.) / Е.Н. Макрушич // Весшк Гродзенскага дзярж. ун-та iмя Я. Купалы. Серыя 1. Псторыя. Фiласофiя. Палпалопя. - 2008. - № 1. - С. 49 - 55.
7. Осипов, А. Этнокультурная политика в Беларуси: сопоставление с международным контекстом / А. Осипов // Вопросы меньшинств в Республике Беларусь, Европе и мире / сост., авт. предисл. А. Оипов, А. Василевич. - Минск: Медисонт, 2012. - С. 171 - 198.
8. Паулоуская, В.П. Дзейнасць дзяржауных i грамадсшх аргашзацый па развщцю культурна-асветнщкай работы сярод нацыянальных меншасцей Беларуа на сучасным этапе / В.П. Паулоуская // Нацыяналь-ная палпыка i мiжнацыянальныя адносшы на Беларуа у XX стагоддзг - Мшск: БДПУ iмя М. Танка, 1997. - С. 153 - 160.
9. Пушшн, I.A. Заканадаучыя асновы м1жнацыянальных адносш у Рэспублщы Беларусь (1991 - 2010 гг.) / I.A. Пушин // Весшк Брэсцкага дярж. ун-та. Серыя 1. - 2012. - № 1. - С. 70 - 79.
10. Пушшн, I.A. Нацыянальныя супольнасщ Беларуа: грамадска-палпычная i культурна-асветнщкая дзей-насць (1990 - 2005 гг.): манагр. / I.A. Пушин. - Магшёу: МДУ 1мя А.Куляшова, 2007. - 206 с.
11. Рыбаков, М.Л. О межнациональных отношениях и государственной политике в Республике Беларусь / М.Л. Рыбаков // Этносоциальные и конфессиональные процессы в современном обществе: сб. науч. ст. / ГрГУ им Я. Купалы; редкол.: М.А.Можейко (отв. ред.). - Гродно: ГрГУ, 2010. - С. 19 - 22.
12. Сеси Вярхоунага Савета Беларускай ССР. Стэнаграф1чныя справаздачы. - Мнск: Беларусь, 1972 -1989.
13. Информация о встрече с представителями комиссий по вопросам национальных отношений // Дзяржауны арх1у Расшскай Федэрацьп (ДАРФ). - Фонд Р-9654. - Воп. 10. - Спр. 109. - Арк. 168 - 172.
14. Пратакол пасяджэння кашсй // Нацыянальны арх1у РэспублЫ Беларусь (НАРБ). - Фонд 968. -Воп. 1. - Спр. 4089.
15. Пратакол пасяджэння кашсй // НАРБ. - Фонд 968. - Воп. 1. - Спр. 4090.
16. Пратакол пасяджэння кашсй // НАРБ. - Фонд 968. - Воп. 1. - Спр. 4091.
17. О свободном национальном развитии граждан СССР, проживающих за пределами своих национально-государственных образований или не имеющих их на территории СССР: Закон СССР // ДАРФ. -Фонд Р-9654. - Воп. 5. - Спр. 180. - Арк. 49 - 66.
18. Матэрыялы да пасяджэння кашсй // НАРБ. - Фонд 968. - Воп. 1. - Спр. 4094.
19. Матэрыялы да пасяджэння кашсй // НАРБ. - Фонд 968. - Воп. 1. - Спр. 4095.
20. Пастанова Вярхоунага Савета // НАРБ. - Фонд 968. - Воп. 1. - Спр. 4095.
21. О национальных меньшинствах в Республике Беларусь: Закон Республики Беларусь от 11 ноября 1992 г. № 1926-XII, изм. и доп.: Закон от 5 января 2004 г. № 261-3 // Нац. реестр правовых актов Респ. Беларусь. - 2004. - № 4. - 2/1010.
22. Аналтычная затска аб вышках сацыялапчнага даследавання // НАРБ. - Фонд 968. - Воп. 1. - Спр. 4092.
23. Пратакол пасяджэння кашсй // НАРБ. - Фонд 968. - Воп. 1. - Спр. 4092.
24. Конституция Республики Беларусь 1994 года: с изм. и доп., принятыми на респ. референдумах 24 нояб. 1996 г. и 17 окт. 2004 г. - 3-е изд., стер. - Минск: Нац. центр правовой информ. Респ. Беларусь, 2008. - 64 с.
25. Праграма адкрыцця лиоускага культурнага цэнтра у Рымдзюнах // Lietuvos valstybes naujasis archyvas (Лггоуси дзяржауны новы арх1у, г. В1льнюс). - Фонд 78. - Воп. 1. - Спр. 163.
26. Пратакол пасяджэння кашсй // НАРБ. - Фонд 968. - Воп. 1. - Спр. 4669.
27. Дакументы аб супрацоунщтве Штстэрства культуры Рэспублт Беларусь з культурным! аб'яднаннжш нацыянальных меншасцей, 1993 г. // НАРБ. - Фонд 974. - Воп. 4. - Спр. 33.
28. Звести аб творчай дзейнасщ нацыянальных культурна-асветных аб'яднанняу у Рэспублщы Беларусь. 2004 г. // НАРБ. - Фонд 974. - Воп. 4. - Спр. 474.
29. Канцэпцыя нацыянальна-культурнага развщця нацыянальных меншасцей Беларуа / навук. рэд. С.А. Яцкев1ч. - Мшск: Рэсп. цэнтр нац. культур, 1996. - 34 с.
30. Справаздача Рэспублжанскага цэнтра нацыянальных культур // НАРБ. - Фонд 974. - Воп. 4. - Спр. 407.
31. Дакументы аб падрыхтоуцы i правядзент Усебеларускага фестывалю нацыянальных культур // НАРБ. -Фонд 974. - Воп. 4. - Спр. 471. - Арк. 4 - 15; Спр. 804. - Арк. 1 - 169; Спр. 960. - Арк. 1 - 222; Спр. 962. - Арк. 11 - 12.
nacmyniy 15.02.2013
ACTIVITIES OF THE INSTITUTIONS OF STATE POWER ON REGULATION OF INTERETHNIC RELATIONS IN THE REPUBLIC OF BELARUS
(1991 - 2010)
I. PUSHKIN
Establishment and activities of the institutions of state power on regulation of interethnic relations and solution of national group problems of the Republic of Belarus are analyzed. Procedure for legislative security of national minorities' rights is studied and analyzed. Regulatory and legal basis that created favorable conditions for developing cultures of ethnic groups and meeting their ethnic cultural needs was adopted by governmental bodies in the 1990s. The body of executive and state power was established in the middle of the 1990s to provide conditions for keeping ethnic originality and complying with the legislation in the sphere of realization of ethnic group rights. Three stages in the activities of state bodies on interethnic relations regulation are described in the Republic of Belarus. A conclusion has been drawn about making decisions after comprehensive discussion with due regards for nationwide interests, existing political and economic circumstances in the country. As a result, in the Belarusian society stable, constructive international relations have been established.
