Научная статья на тему 'ДОН КУЯСИНИ (SITОTRОGA CEREALELLA ОLIV.) БИОЭКОЛОГИК ҲУСУСИЯТЛАРИ ВА БИОЛАБОРАТОРИЯДА КЎПАЙТИРИШНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ'

ДОН КУЯСИНИ (SITОTRОGA CEREALELLA ОLIV.) БИОЭКОЛОГИК ҲУСУСИЯТЛАРИ ВА БИОЛАБОРАТОРИЯДА КЎПАЙТИРИШНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

CC BY
55
12
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
дон куя / тухум / триограмма / лаборатория / пластик идиш / қути / жихозлар / тўрли элак. / Grain moth / egg / trichogram / laboratory / plastic container / box / appliances / mesh sieve.

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Давлатова Феруза Анваровна

Ушбу мақолада дон куяларини йиғиш ва капалак тухумларини олиш учун янги қурилмалар ишлатилган. Капалакларни йиғиш учун махсус ўрнатилган пластик идиш тайёрланди. Темир туткичлар, шунингдек, тўрли элакдан фойдаланиб ўрнатилди

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

In this article, new devices were used to collect grain moths and extract butterfly eggs. To collect butterflies, plastic containers of a special installation were prepared. Iron legs were also mounted on a mesh sieve.

Текст научной работы на тему «ДОН КУЯСИНИ (SITОTRОGA CEREALELLA ОLIV.) БИОЭКОЛОГИК ҲУСУСИЯТЛАРИ ВА БИОЛАБОРАТОРИЯДА КЎПАЙТИРИШНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ»

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 yil 30 noyabr | scientists.uz

УУТ:544/14.22

ДОН КУЯСИНИ (SITOTROGA CEREALELLA OLIV.) БИОЭКОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ ВА БИОЛАБОРАТОРИЯДА КУПАЙТИРИШНИ

ТАКОМИЛЛАШТИРИШ Давлатова Феруза Анваровна

Андижон кишлок хужалиги ва агротехнологиялар институти "Усимликларни химоя килиш кафедраси" ассистенти https://doi.org/10.5281/zenodo.7365567

Аннотация. Ушбу мацолада дон куяларини йигиш ва капалак тухумларини олиш учун янги цурилмалар ишлатилган. Капалакларни йигиш учун махсус урнатилган пластик идиш тайёрланди. Темир туткичлар, шунингдек, турли элакдан фойдаланиб урнатилди.

Калит сузлар: дон куя, тухум, триограмма, лаборатория, пластик идиш, цути, жихозлар, турли элак.

Аннотация. В данной статье использовались новые приспособления для сбора зерновых молей и извлечения яиц бабочек. Для сбора бабочек были подготовлены пластиковые контейнерц специальной установки. Железные ножки также были установлены на сетчатом сите.

Ключевые слова: Зерновая моль, яйцо, трихограмма, лаборатория, пластиковая тара, ящик, приборы, сетчатое сито.

Abstract. In this article, new devices were used to collect grain moths and extract butterfly eggs. To collect butterflies, plastic containers of a special installation were prepared. Iron legs were also mounted on a mesh sieve.

Keywords: Grain moth, egg, trichogram, laboratory, plastic container, box, appliances, mesh sieve.

Биринчи хашарот пайдо булгандан бошлаб энтомофагларни пайдо булиши, шу кунгача мавжуд. Ушбу майда, химоясиз хайвонлар турли хил йирткичлар, текинхурлар ва касаллик кузгатувчи микроорганизмларнинг улжаси булиб колмокда ва уларнинг бир кисми хашаротларга мослашишди. Шу кунгача хеч бир кимса инсонлар биринчи марта качон бошка тур хдйвонлар хашаротлар билан озикланишини билганлиги аниклай олмаган. Аммо одамлар узлари хакли равишда фойдалана бошлашган.

^ишлок хужалигига утиши ва уни ривожланиши бизни эрамизгача 10000 йил олдин бошланган булиб, бунда озика буйича хашаротлар билан инсонлар ракобатлаша бошлади. Усимлик ва бир хил экинларни иштирок этиши пайдо булиши натижасида, мул-хосил берувчи баъзи бир усимлик турлари пайдо була бошлади ва озика сифатида фойдаланувчи тур яъни иложсиз зараркунандаларни муаян турлари купая борди.

Трихограмма буйича шугулланиш ишлари 175 йил олдин (Westwood, 1833), томонидан ёзилган булиб, кейинчалик 1895 йилда Лондон Энтомология ва Натуралистлар Жамияти йигилишида Ф. Эннок Trichogramma авлодига карашли тухумхурни танга канотли зараркунандаларга карши кураш учун суний равишда купайтириш мумкинлиги хакида ахборот берган.

Дон куяси (Sitоtrоga cerealella Oliv) тангача канотлилар (Lерidорtera) туркумининг умиз канотлилар (Gelechiidae) оиласига мансубдир. Дон куясининг капалаги канот ёзганда, улчами 11-19 мм, каноти киска (энсиз) уткир учли, олдинги каноти саргиш-

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 yil 30 noyabr | scientists.uz

кулранг ёки окиш-жигарранг. Баъзан ососий канотитини ярми узунаси буйлаб ингичка чизиклар куриниб туради. Тухумларни ривожланиши бир хил эмас ва 4 дан 28 кунгача узгариб боради.

Тухум етарлигча паст хароратга ва юкори намликка чидамли. Х,арорат 1-20С да ва нисбий хаво намлиги 75-85 % да тухум 15-20 кунгача чидаш хусусиятга эга эканлиги аникланган.Тухумдан чиккан куртлар жуда хам харакатчан ва баъзан узига яхши жой ахтарган холда ва донни осон кемириши учун, донни устки кисмида урмалаб юради. Одатда битта арпа, сули ва бугдойларга биттадан, макка донига икки-учтагача кириб боради. Х,озиргина курт донни кемириб очган ёрикни чеккага йигилган чикиндилар хисобига осон аниклаш мумкин. Дон ичига кирган курт дондаги борлик билан озиклана бошлайди (ун кисми) ва ривожланишини охирига келиб дон ичида бушлик хосил булади, бу ерда ургимчак тури билан ажралган 2 та камерали тусик булиб, улардан бирида курт эгаллайди ва иккинчисида уни чикиндилари булади. куртлар биринчи ёшидан ташкари, бутун хаётини дон ичида утказади ва одатда донни ташлаб чикмаган холда шу жойда ривожланишда давом этади ва гумбакка айланади. куртлар бугдой, сули, гречка, тарик, дукакли экинлар донибилан озикланади.Лекин маккажухорини тарам ва донлар каби хуш куради, бу ерда сутани пустлок билан зич ёпилмаган булса. ^уртларни етарли холатда ривожланиши учун зарур булган дон намлиги хам (15-16%) аникланган. ^арорат 10-120С да куртлар баъзан уйкуга кетади. Бу каби холат уларни киш мавсуми давомида (4-5 ой) булишига олиб келади. Донларни намлиги 10,5-12 % булганда ривожланиши секинлаша боради ва купрок кисман нобуд булиши мумкин (Harikava, Kumashiro, 1938 ). Шунингдек донларни намлиги 8% ва паст булганда куртлар ривожлана олмайди. ^уртларнинг ривожланиши тамомлана бориши билан, дон пустини кемиради ва капалак осон учиб чикиши учун ёрик бир оз йирик булади. Ундан кейин бушлик деворда ургимчак ипи урайди ва тайёрланган бешикда бир неча вакт характланмай туради, сунг эса гумбакка айланади.

Гумбакни ривожланиши хароратни узгариб бориши хисобига яъни ёзги вактда 7 -10 кунгача, кузда эса 14-15 кун, киш вактида у узок вакт чузилиши мумкин. Гумбаклар, капалаклар ундан чикиш олдида, дон устидачикиб турмайди.

Капалаклар чиккандан сунг донда юмалок тешик колади. Гумбакдан чиккан капалаклар тулик жинсий етилган холда булади ва тез орада жуфтлашишга киришиши мумкин. Ургочилар жуфтлашгандан кейин 13-61 кунгача ва эркалари 12-38 кун яшаши мумкин. Лекин лаборатория шароитида бу жараён унчалик давом этмайди. Чунки бу капалаклар доимий равишда туткунликда яшайдилар. Жуфтлашмаган капалаклар узок яшайдилар (Simmons a. Ellington, 1924). Капалак тинч холатда булганда канотлари (горизонтал) бир текисда йигилади, бунда худди бугдой, арпа, сули донларига ухшашлигини билдиради.

Улар кундузи ёрук булишидан чучимайди аксинча дон омборхоналарда фаоллаша боради. Капалаклар жуфтлашгандан сунг тухум даври 4-12 кун давом этади. Тухум куйиш вакти купрок тунда содир булади, шу билан бирга купрок донга биттадан тухум куяди (купрок кисмини новига) ёки бевосита охирига якин жойга. Янги куйилган тухумлар ёпишкок ва донга осон ёпишади.

Энг кулай харорат +210С. Бу каби шароитда битта ургочи капалак уртача 50-60 тагача тухум куйиши мумкин, битта авлодини ривожланиши 45 кун узаяди. Аксинча

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 yil 30 noyabr | scientists.uz

харорат 240С, га етганда нисбий намлик 70%, кам булмаганда битта авлодни ривожланиши 30-35 кун давом этади ва пуштдорлиги сезиларли даражада камая ( 30 та тухум) боради (Малявин, Сангов, 1983).

Лаборатория шароитида дон куясини ривожланиши учун харорат 24-25°С, нисбий намлик 80±5 % кулай хисобланади (Мейер, 1936,1941). ^уйилаётган тухумлар сони капалаклар яшаётган мухитга (харорат ва нисбий хаво намлик, озика турига) боглик узгариб боради. Тухум куйиш учун зарур харорат 15-360 С хисобланади ва ундан паст ёки юкори булганда тухум куйиши ва авлодларни ривожланиши тухтайди (Румянцев, 1959). Масалан, харорат 210С да ургочилар уртача 50-60 дона тухум куяди (Теленга ва Щепетильникова, 1949), харорат 17-18 0С да ва 240С да хам тухумлар сони 30 тагача камаяди. Бу вактда купчилик муаълифларни фикрича, анча куп микдорда тухум куяди, масалан, 80 -150 тагача (Шорохов ва Шорохов, 1938). Бундан ташкари капалакларни пуштдорлигига озика хам таъсир килади. Ургочи капалаклар арпа, бугдой ва тарик донларини хуш куриб уларга тухум куяди.

Дон куяси етарли даражада паст ва юкори хароратларга нисбатан сезувчан. 10° С дан паст булгандахароратни кутара олмайди ва 2 кун ичида нобуд булади. дон 600 гача киздирилганда тухум 5 дакикада ва донда булган куртлар 65-90 дакикада нобуд булади. капалакларни нобуд булиши харорат 49-500С да30 дакика ичида нобуд булади. Европани марказий туманларида жойлашган дон омборларида дон куяси бир йилда 3-4 та жанубда кулай шароитларда ва Узбекистон шароитида 8 марта ва табиатда 1-2 та авлод беради.

П.Д. Румянцевни (1959) берган маълумотига кура дон куяси курти дуккакли эинлар донида намлик 14 % кам булмаганда хамда ташки кисми механик ёки бошка тур хашаротлар биланшикастланган жойлари оркали зарарлар экан. Бундан ташкари кучли зарарлаган вактда дон юкори хароратда (28-320 С) кизийди.

Олиб борилган тадкикотлар натижаларига кура, дон куясининг ривожланиши харорат 15-27°С оралигида 25-12 кун давом этади ёки ривожланишига салбий таъсир этувчи омиллардан бири 15°С дан паст, 27°С дан юкори харорат хисобланади. Дон куясининг ривожланишининг куйи чегараси 10,5°С ни ташкил этади. Тулик ривожланиши учун фойдали харорат йигиндиси 360° етарли хисобланади.

REFERENCES

1.Адашкевич Б.П. Шийко Э.С. Разведение и хранения энтомофагов . Ташкент. 1987

.С.80

2.Арсланов М.Т. Сагдуллаев А.У. Халилов К. ^ишлок хужалик экинларини биологик химоя килиш. Узбекистан Миллий энциклопедияси. Давлат илмий нашриёти. Тошкент.2010.

3.Арсланов М.Т. Асанов К.А. Рашидов М.И.ва бош. Дон куясини купайтиришга оид услубий кулланма.Тошкент. 2000.37.б.

4.Банит В.Н.Установка для разведения зерновой моли. Зауита РАСТЕНИЙ 1980.

5.Варенник И.А. Радзиевский А.П. Линия по производству ситотроги Зашита растений 1975 .

6.Загуляев А.К. Моли огневки врелители зерна и продоволственнкх запасов изд-во Наука Москва 1965

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.